Вестник серия «Филологические науки» основан в 2008 году выходит 4 раза в год астана 2015 2

 
19 
романтической  встречи  с  цветами,  он,  коренной  алматинец,  увез  северянку  Жайнагуль  в 
теплую Алма-Ату. Молодые  супруги, как и многие молодые семьи, снимали комнату  у  одной 
бабушки. Но, как говорится, с милым рай и в шалаше. Жили не богато, но в любви, дружно и 
весело. Часто приходили друзья, приезжали родные из Кокшетау. Потом родился сын Азамат. 
Затем муж получил квартиру от рабочей организации – вот было радости! 
 
Именно  в  Алма-Ате  Жайнагуль  Сабитовна  начала  свой  путь  в  науку.  Almamater  стал 
Казахский  национальный  аграрный  университет.  Начав  работу  в  качестве  преподавателя 
кафедры русского языка, затем старшего преподавателя, доцента, Жайнагуль Сабитовна стала 
заведующим  кафедрой  русского  языка,  а  затем  –  заместителем  директора  Социально-
гуманитарного института КазНАУ. В процессе преподавания накопился большой фактический 
материал в виде терминов ветеринарии, и это подвигло молодого преподавателя на написание 
кандидатской  диссертации.  В  то  время  еще  никто  не  занимался  данным  пластом 
терминологической  лексики,  и  работы  было,  как  говорится,  непаханое  поле.  Исследованные 
термины  легли  в  основу  Учебного  русско-казахского  словаря  эпизоотологических  терминов, 
составленного Бейсеновой Жайнагуль Сабитовной.  
 
В 1999 году  она блестяще защитила кандидатскую диссертацию по  теме «Мотивация 
эпизоотологических  терминов  в  русском  и  казахском  языках»  в  Диссертационном  Совете  по 
защите  докторских  диссертаций  при  Казахском  национальном  университете  им.  аль-Фараби 
под руководством известного казахстанского ученого-лингвиста, доктора филологических наук 
профессора  Н.Ж.  Шаймерденовой.  При  этом  автор  работы  представила  описание  механизма 
мотивологического  анализа  и  вплотную  подошла  к  проблеме  функционирования  и  типологии 
терминологических систем в разноструктурных языках. Материалы и результаты исследования 
использовались как в обучении студентов ветеринарного факультета, так в процессе обучения 
русскому и казахскому языкам, а также при создании отраслевых словарей. На защите данного 
исследования, связанной с проблемой мотивации ветеринарной терминологии, выступавший в 
качестве  неофициального 
оппонента  известный 
казахстанский  лингвист 
профессор 
А.Е.Карлинский сказал: «Это замечательно, что наши лингвисты, работающие в столь важном 
для Казахстана вузе, связанном с аграрным сектором, выбирают темы по профилю вуза и могут 
внести свой вклад в развитие нашего государства». 
 
Сферу 
научных 
интересов 
молодого 
ученого 
составили 
русский 
язык, 
сопоставительная  лингвистика,  лексикология  и  лексикография,  терминология,  межкультурная 
коммуникация. 
 
Следующий виток судьбы перенес Жайнагуль Сабитовну в новую столицу Казахстана. 
В  Астану  она  переезжает  в  2005  году  и  становится  доцентом  кафедры  мировых  языков 
Казахского  гуманитарно-юридического  университета.  В  те  годы  кафедру  мировых  языков, 
созданную  в  2001  году,  возглавлял  Абуов  Ж.  А.  –  доктор  филологических  наук  профессор, 
ведущий специалист в области фонетики английского и казахского языков, языковой политики, 
автор  учебников,  пособий,  монографий,  обладатель  ордена  «Құрмет»  и  гранта  «Лучший 
преподаватель  года».  Во  главе  большой  дружной  кафедры  он  радушно  встретил  нового 
коллегу,  которая  располагала  к  себе  своей  интеллигентностью,  скромностью  и  обширными 
познаниями.  Где  бы  ни  работала  Жайнагуль  Сабитовна,  везде  вкладывала  свою  неуемную 
энергию и приобретенное  еще в детстве трудолюбие. Поэтому  она  оказалась востребованным 
специалистом  в  КазГЮУ,  который  предъявлял  к  себе  и  своим  сотрудникам  достаточно 
высокие  требования.  В  КазГЮУ  создаются  все  возможности  для  развития  творческих 
способностей  и  расширения  научных  просторов.  Как  ученый  и  педагог  Бейсенова  Ж.С. 
проводит  в  университете  научно-практические  исследования  по  проблемам  отраслевой 
терминологии,  вместе  с  членами  кафедры  занимается  гармонизацией  и  унификацией 
терминосистем  гуманитарных  наук  (юридических,  естественно-гуманитарных),  изучает 
функционирование 
и 
соотношение 
научно-практического 
комплекса 
терминосистем 
современных  предметных  наук  и  научно-технического  прогресса  в  контексте  создания 
интернациональной  и  национальной  терминологий  в  условиях  современного  Казахстана  и 
международном  масштабе.  На  базе  школ  и  вузов  города  Астаны  и  Акмолинской  области 

 
20 
рассматривает  современное  состояние  и  перспективы  развития  обучения  в  системе  средней  и 
высшей школы.  
 
В  2008  году,  после  долгой  и  кропотливой  работы,  был  основан  научный  журнал 
«Вестник  КазГЮУ.  Серия  филологические  науки».  Жайнагуль  Сабитовна  стояла  у  истоков 
создания журнала и приложила немало усилий в становлении нового научного издания. Сейчас 
она является главным редактором этого замечательного журнала.  
2008-й  год  ознаменовался  еще  одним  общественно-значимым  событием  в  научной  карьере 
Жайнагуль  Сабитовны.  По  ее  инициативе  и  при  непосредственном  участии  была  проведена 
научно-теоретическая конференция «Современная терминология: состояние и перспективы». В 
работе  конференции  приняли  участие  в  то  время  ректор,  а  ныне  Президент  Казахского 
гуманитарно-юридического  университета,  доктор  юридических  наук  профессор  М.С. 
Нарикбаев, академик АН РК М. Т. Баймаханов, выдающийся советский лингвист и терминолог, 
профессор,  академик  АНЕН  РФ  В.М.  Лейчик,  доктор  филологических  наук  профессор  Ш. 
Курманбайулы,  внесшие  значительный  вклад  в  развитие  терминологии,  а  также  ряд 
казахстанских ученых.  
 
В  2009  году  защищает  докторскую  диссертацию  по  теме  «Отраслевая  терминология: 
системность, типология, функционирование» в Диссертационном Совете по защите докторских 
диссертаций  при  ЕНУ  им.  Л.Н.  Гумилева.  С  2010  года  становится  заведующим  кафедрой 
общего  языкознания  и  переводческого  дела  Казахского  гуманитарно-юридического 
университета.  
 
Сейчас  доктор  филологических  наук  профессор  Бейсенова  Жайнагуль  Сабитовна 
читает  лекции  по  теоретическим  дисциплинам  специальности  «Переводческое  дело», 
руководит  научно-исследовательской  и  творческой  работой  магистрантов  и  студентов.  Более 
10-ти  магистров  филологии  стали  ее  выпускниками.  Ее  ученики  пополнили  ряды  молодых 
ученых Казахстана и стали достойными гражданами своей страны. 
 
У  Жайнагуль  Сабитовны  более  200  научных  публикаций  в  отечественных  и 
зарубежных  изданиях.  Написанные  ею  монографии  и  учебные  пособия  «Русский  язык  в 
учебно-профессиональной  сфере.  Научный  стиль»,  «Русский  язык  для  начинающих», 
«Современный  русский  язык.  Морфология.  Синтаксис»,  «Отраслевая  терминология: 
системность,  типология,  функционирование»,  Professional  «Lexicon  in  the  vet  surgery»  нашли 
своего  читателя  в  лице  студентов,  преподавателей  и  всех  интересующихся  лингвистикой 
людей.Научные интересы профессора получили широкую известность, прежде всего благодаря 
ее  работам  в  области  терминологии,  которой  посвящены  многие  ее  научные  статьи  в 
отечественных и зарубежных изданиях. 
 
За  время  всей  научно-педагогической  деятельности  Жайнагуль  Сабитовне  выпало 
счастье  пообщаться и поработать  со многими и разными людьми, и обо всех  остались только 
хорошие  воспоминания.  В  первую  очередь,  это  Шаймерденова  Нурсулу  Жамалбековна, 
которая стала и другом, и учителем, и научным руководителем и консультантом. Ее чуткость и 
необычайный педагогический талант помогли Жайнагуль Сабитовне найти  свой путь в науке. 
Вторым наставником стал Абуов Ж.А., с ним она плечом к плечу проработала долгие годы на 
кафедре  в  КазГЮУ.  По  признанию  самого  профессора,  многие  люди,  с  которыми  она 
встречалась,  оставили  незабывемый  след  в  ее  жизни:  это  известный  российский  терминолог 
В.М.  Лейчик,  вдохновивший  ее  новыми  идеями  и  показавший  пример  жизнестойкости  и 
оптимизма.  Это  и  замечательные  лингвисты  В.  Синячкин,  и  талантливый  режиссер  и  поэт  Б. 
Каирбеков, и, конечно, коллеги по кафедре и  университету, которые рядом с ней и в трудные 
минуты,  и  в  минуты  творческих  успехов.  Особенный  след  в  жизни  Жайнагуль  Сабитовны 
оставил  Максут  Султанович  Нарикбаев,  удивительно  щедрой  души  человек,  выдающийся 
отечественный  юрист  и  ученый,  внесший  значительный  вклад  в  развитие  законотворчества  – 
его любимого детища, Президент КазГЮУ, принявший ее на работу в далеком 2005-ом году и 
поддерживающий на протяжении долгих лет и до сегодняшних дней ее научно-педагогические 
изыскания.  
 
Каждая  новая  научная  задача  и  нелегкая  работа  преподавателя  и  руководителя  имела 
свои  особенности,  но  не  было  такого,  чтобы  где-то  не  было  желания  трудиться,  общаться  с 

 
21 
людьми. Общительный живой характер, восхитительную женственность Жайнагуль Сабитовна 
унаследовала от матери Сандугаш Башигуловны, которая является  очень доброжелательной  и 
гостеприимной.  Энергичность  и  оптимизм  Жайнагуль  Сабитовны  позволили  ей  не  только  с 
успехом трудиться на ответственных должностях, но и вести активную общественную работу.  
 
Она  участвует  в  организации  и  подготовке  международных  научных  конгрессов  и 
конференций  по  проблемам  русистики,  часто  выступает  в  роли  модератора  круглых  столов  и 
дискуссий  по  актуальным  проблемам  теории  и  практики  языкознания  и  методики 
преподавания,  терминологии.  Принимает  деятельное  участие  в  работе  республиканских  и 
зарубежных  конкурсов,  готовит  своих  учеников  для  них.  Кстати,  их  успехами  Жайнагуль 
Сабитовна  может  гордиться  –  первые  места  и  похвальные  грамоты  имеют  практически  все 
подготовленные ею студенты.  
 
Профессиональные  навыки  профессора  Бейсеновой  Ж.С.  востребованы  и  в 
общественной  жизни  страны  -  она  является  членом  Казахстанского  объединения 
преподавателей  русского  языка  и  литературы  (КазПРЯЛ),  членом  экспертной  группы  по 
проведению республиканского конкурса знатоков русской словесности: «Язык – всем знаниям 
ключ»  в  рамках  Комитета  по  языкам  Министерства  культуры  и  информации  Республики 
Казахстан,  Российского  центра  науки  и  культуры.  Жайнагуль  Сабитовна  несколько  лет  была 
членом Специализированного совета по защите докторских диссертаций PhDпри ЕНУ им. JI.H. 
Гумилева,  являясь  официальным  оппонентом,  научным  рецензентом  работ  молодых 
исследователей.  Постоянно  повышала  свои  профессиональные  навыки  на  конференциях  и 
языковых стажировках в Москве, Санкт-Петербурге, Познани, Риме, Страсбурге, Париже и др. 
 
За  большой  вклад  в  деле  преподавания  языков  в  Казахстане,  распространение  и 
популяризацию 
языковой 
политики, 
воспитание 
молодежи 
Жайнагуль 
Сабитовна 
неоднократно  поощрялась  достойными  наградами:  Почетные  грамоты,  Медаль  МОН  РК  и 
звание  «Лучший  преподаватель  вуза  2012»,  юбилейная  медаль  к  20-летию  КазГЮУ. 
Награждена грамотами МОН РК и Комитета по языкам Министерства культуры и информации, 
КазНАУ  и  КазГЮУ,  Благодарственными  письмами  в  рамках  Россотрудничества  (Российская 
Федерация), стала обладателем Гранта Фонда СОРОС-Казахстан и звания «Лучший профессор 
года».  
 
И сейчас, в день своего 60-летия, Жайнагуль Сабитовна бодра, активна и полна сил для 
дальнейшей плодотворной деятельности. Ведет здоровый образ жизни, любит активный отдых, 
природу, занимается йогой, выращивает цветы и безумно любит читать. У нее немного близких 
подруг.  По  признанию  самой  Жайнагуль  Сабитовны,  судьба  подарила  ей  радость  и  счастье 
общения  с  замечательным  лингвистом,  человеком  щедрой  души,  писателем,  Личностью  в 
широком смысле этого слова – Шаймерденовой Нурсулу Жамалбековной. И так сложилось по 
жизни, что лучшая подруга стала и ее научным руководителем и консультантом.  
 
Жайнагуль Сабитовна прошла достойный путь, вырастила прекрасного сына, который 
является  ее  гордостью  и  опорой.  Рядом  с  ней  отец  и  мать  –  аксакал  Сабит  Касенулы,  мать  – 
Сандугаш-апа, братья и сестры, друзья и коллеги. Пусть в семье Бейсеновых всегда будет мир 
и  добро,  а  юбиляр  –  Бейсенова  Жайнагуль  Сабитовна,  еще  много-много  лет  остается 
очаровательной  и  неотразимой  и  подает  пример  работоспособности  и  неизменности  своим 
идеалам, ведущих дорогу из детства! 
 
 
ӘОЖ 81.25:811.112.2 (07) 
Шерубай Құрманбайұлы 
КӨРКЕМ АУДАРМА ЖӘНЕ СӨЗЖАСАМ, ТЕРМИНҚОЛДАНЫС МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
Аңдатпа 
 
Мақалада  көркем  аударма  мен  сөзжасам,  терминқолданыс  мәселелері,  көркем 
аударманың  сөздік  қорымызды  байытудағы  рөлі  және  жаңа  терминдер  мен  атаулардың, 
кірме  сөздердің  әдеби  тілге  енуі  жайлы  сөз  болады.  Сондай-ақ,  көркем  аударма 
жасаушылардың  кірме  сөздерді  қолдану,  жаңа  сөз  жасау  ерекшеліктері  мысалдармен  жан-

 
22 
жақты  талданадыжәне  орыс  тіліне  тән  «род»  категориясының  қазақ  тіліндегі  сөзжасам 
процесіне әсері нақты мысалдар арқылы көрсетілген.  
 
Тірек  сөздер:  көркем  аударма,  терминжасам,  терминқолданыс,  сөзжасам,  «род» 
категориясы. 
 
 
Аннотация 
 
В статье рассматриваются вопросы художественного перевода, словообразования и 
роль  художественного  перевода  в  обогащении  словарного  запаса  казахского  языка,  а  также 
терминоупотребление  и  заимствование  в  литературный  язык  новых  терминов,  слов  и 
наименований.  Также  подробно  и  с  примерами  анализируются  особенности  использования 
заимствованных слов и образование новых слов переводчиками художественной литературы. 
Влияние  категории  рода  присущей  русскому  языку  на  процесс  словообразования  в  казахском 
языке показан на конкретных примерах. 
 
Ключевые 
слова: 
художественный 
перевод, 
терминообразование, 
терминоупотребление, словообразование, категория рода 
 
 
Summary 
 
The article deals with the issues of literary translation, word formation and the term using as 
well as the main role of the literary translation in the enrichment of Kazakh vocabulary and the ways 
of  foreign  term  borrowing  and  word  borrowing  in  the  Kazakh  literary  language.  It  also  gives  a 
thorough  analysis  of  some  peculiarities  of  literary  translators  in  translating  and  using  borrowed 
words  and  the  word  formation.  Additionally,  the  article  describes  the  impact  of  the  category  of 
gender on the process of word formation by giving concrete examples.  
 
Key words: literary translation, term formation, term using, word formation, the category of 
gender 
 
 
Еліміздің  Конституциясы  бойынша  қазақ  тіліне  мемлекеттік  мәртебе  беріліп,  ал  орыс 
тілі  ресми  түрде  онымен  бірдей  қолданалытын  тіл  болып  белгіленген  Тәуелсіздігіміздің 
алғашқы  жылдарынан  бастап  мемлекеттік  органдар  мен  мекемелерде  ісқағаздары  екі  тілде 
жүргізілетін  елге  айналдық.  Соған  сәйкес  тіліміздегі  аударма  мәтіндердің  көлемі  еселеп 
көбейді.  Аударма  әдебиеттердің  саны  барынша  артып,  бұған  дейін  болып  көрмеген  деңгейге 
жетті.  Мемлекеттік  органдар  мен  мекемелерде  ресми  құжатарды  орыс  тілінен  қазақ  тіліне 
аудару қалыпты құбылыс, күнделікті жұмыстың бір бөлігі болып саналатын болды. Бүгінде ең 
жоғарғы, орталық, жергілікті мемлекеттік органдардан бастап кез келген мемлекеттік мемкеме 
мен бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда заң шығармашылығы, нормативтік-құқықтық 
құжаттар  дайындау,  ісқағаздарын  жүргізу  орыс-қазақ  қостілділігіне  негізделген.  Орыс-қазақ 
деп отырғанымыз күнделікті хат-хабардың бір бөлігін айтпағанда, ол құжаттардың Заңдардың, 
Жарлықтар мен қаулы, қарарлардың тоқсан тоғыз пайызы алдымен орыс тілінде дайындалып, 
одан  кейін  мемлекеттік  мәртебесі  бар  қазақ  тіліне  аударылады.  Аудармасыз  аттап  баспайтын 
болдық.  Үкіметте,  Парламентте,  Сот,  Прокуратура,  министрліктер  мен  агенттіктерде, 
әкімдіктерде,  ұлттық  компаниялар  мен  банктерде  аударма  басқармалары,  бөлімдері  мен 
секторлары  немесе  жеклеген  аудармашылар  жұмыс  істейді.  Олар  негізінен  орыс  тілінде 
дайындалған 
заңдар 
мен 
қаулыларды, 
жарлықтар 
мен 
өкімдерді, 
шарттар 
мен 
келісімшарттарды,  бұйрықтар  мен  шешімдерді,  ережелер  мен  нұсқаулықтарды,  стандарттар 
мен  хаттамаларды  және  басқа  да  сан  түрлі  үлкенді-кішілі  кіріс-шығыс  құжаттарын  толасыз 
аударумен  айналысып  келеді.  Осындай  жағдайда  аударма  мәселесіне,  аударманың  сапасына, 
екі  тілдегі  аударманың  барабарлығына,  аударма  мәтіндердің  стилі  мен  ондағы  сөйлем 
құрылымына, сөзқолданыс пен терминқолданысқа, аударма үдерісі кезіндегі терминжасам мен 
сөзжасамға  айрықша  мән  берудің,  бұл  мәселелерді  лингвистикалық  тұрғыдан  арнайы 
зерттеудің  мәні  зор.  Түптеп  келгенде  бұл  тек  аударманың  ғана  емес,  тұтастай  қазіргі  қазақ 
тілінің  мәселесіне  айналып  отыр.  Өйткені  бүгінгі  таңда  аударма  мәтіндер  көлемінің  артқаны 
сондай, аударманың тілі бүтіндей қазақ әдеби тілінің, бүгінгі жазба тілдің сапасына да тікелей 

 
23 
ықпал  етіп  отырғандығы  айдан  анық.  Бұл  құбылыстың  нақты  мысалдарын  әсіресе  сөйлем 
құрылысы мен сөзжасам, терминжасам үдерісінен анық көруге болады.  
 
Аударма  мәтіндердің  сипаты  бірдей  емес.  Сол  себепті  оларды  аударылған  мәтіннің 
стильдік,  жанрлық  ерекшеліктеріне  қарай  жеке-жеке  қарастырған  орынды.  Мәселенің  осы 
жағын ескере келіп, біз төменде көркем аудармаға ғана тоқталамыз.  
 
Жаңа  атаулар  мен  салалық  терминдерді  өздерінің  кәсіби  жұмысы  барысында  тілші 
ғалымдар да, сала мамандары да, жазушылар мен журналистер де, аудармашылар мен ісқағаз 
жүргізушілер  де  жасайды.  Солардың  арасынан  көбінесе  баспасөз  беттерінде  жиі  қолданылып 
жүрген атаулар жұртшылықтың санасына тез сіңіп, әдеби тіл қорына еніп кетеді де, ал қалған 
көптеген сөздер өз саласымен шектеліп қалады. Әсіресе, терминдердің елеулі бөлігі белгілі бір 
тар салада ғана қолданылады да көпшілік қауым  оларды біле бермейді. Ал жаңадан жасалған 
терминдер  мен  атаудардың  енді  бір  бөлігі  жекелеген  әдебиеттер  мен  оны  ұсынған,  жасаған 
авторлардың еңбектерінде ғана кездеседі. Яғни, олардың қолданысы барынша шектеулі. Ондай 
авторлық  қолданыстағы  атаулардың  арасында  өте  сәтті  жасалғандары  да  болады.  Алайда  ол 
атауларды  дер  кезінде  тиісті  әдебиеттерден  ыждағаттылықпен  жинақтап,  лингвистикалық 
сұраптаудан 
өткізіп, 
ұтымды 
жасалғандарын 
іріктеп 
алу 
жұмыстары 
уақтылы 
жүргізілмегендіктен қаншама сәтті жасалған сөздер қалтарыста қалып қойып жатады. Мұндай 
олқылықтарға  жол  беру  тіліміздің  лексикалық  қорының  баюына,  оның  сапалық  тұрғыдан 
дамуына  мұқияттылық  танытудың,  әдеби  тілдің  сөздік  қорын  қалыптастыруға  зор 
жауапкершілікпен  қараудың  жеткіліксіздігін  көрсетеді.  Бұл  түптеп  келгенде  қазіргі 
лексикология  мен  лексикографияның,  сөзжасам  мен  терминжасамның,  сөз  мәдениетінің  де 
маңызды мәселесі. 
 
Тілші,  әдебиетші  ғалымдар  мен  аударма  ісімен  тікелей  айналысқан  білікті  практик 
аудармашы  мамандардың  тарапынан  бұл  мәселені  зерттеудің  маңыздылығын  атап  өткендер 
болғанмен,  осы  бағытта  жүргізілген  арнайы  ғылыми-зертту  жұмыстары  жазылмай  келеді. 
Аударма,  терминология  мәселелерін  арнайы  зерттеген  тілші  ғалым  Ө.Айтбаев  «Осы  күні 
ғылым мен техниканың сан салалары бойынша қажетімізге жарап жүрген жүздеген, мыңдаған 
термин  сөздердің  басым  көпшілігі  –  кезінде  аудару  арқылы  пайда  болғандар...  Бұларды  сөз 
етудегі  мақсатымыз  –  аударманың,  оның  ішінде  термин  аударудың  ғылым  тілін  де,  көркем 
аударма  тілін  де,  көркейте  түсуге  қатысы  бар  екенін  тағы  бір  тәпіштеп  өту»  –  деп  мәселенің 
маңыздылығына  назар  аудартады  [1].  Ал  белгілі  аудармашы  Жұмағали  Ысмағұлов  Жүсіпбек 
Аймауытовтың  аудармашылық  қыры  туралы  айта  келіп,  «Менің  бұл  жерде  бірінші  айтқалы 
тұрғаным:  осы  аудармаларда  сөз  жоқ,  орасан  зор  термин  байлығы,  тіл  қазынасы,  тамаша 
тәржіма үлгісі бар. Соларды зерттеу керек, ортақ істің әжетіне жарату керек» [2] – деп, көркем 
аудармадағы  термин  байлығын  зерттеу  қажеттілігін  өте  орынды  атап  көрсетеді.  Бұл  орайда 
әдебиетші  ғалым,  белгілі  журналист  С.Абдрахмановтың  келтірген  деректеріде  мәселенің 
маңыздылығын  айқындай  түседі.«Кейін  романдарды  аудару  басқасын  былай  қойғанда,  тілді 
байытатынына  жұрттың  бәрінің  де  көзі  жеткен.  Мысалы,  В.Твердиаковский  қазір  о  баста 
орыста  болмаған-ау  деп  шамалау  ойымызға  да  келмейтін  біраз  сөзді  (безполезность, 
беспристрастность,  благодарность,  независимость,  снисходительность,  сущность,  цельность, 
т.б.) алдымен аударма кітаптарында қолданған, солардың көбі кәдімгі калька әдісімен жасалған 
екен.  Сөйтіп,  біздің  “тәуелсіздік”  деген  сөзіміздің  арғы  тегі  де  тәржімеден  тараған  болып 
шығады» [3] – деп жазады, ғалым. 
 
Белгілі  лексиколог  ғалым,  профессор  Б.Қалиев  «Терминологиялық  хабаршы» 
журналының  2014  жылғы  бірінші  санында  жарияланған  «Қазақша  термин  жасау  мәселесі» 
деген  мақаласында  «Термин  жасау  дегенді  көптеген  адамдар«Орыс  тіліндегі  терминдерді 
қазақшаға аудару» деп түсінеді. Бұл – қате түсінік. Оның қате болатынсебебі: аудару– термин 
жасаудың  бір  ғана  тәсілі»  [4]  -  деп  жазады.  Ғалым  аударманы  терминжасам  тәсілі  деп  санай 
отырып, оны термин жасаудың бірден-бір жолы екен деп түсінуден сақтандырады.  
 
«Тегінде,  еншісін  енді  ала  бастаған,  еңсесін  енді  жаза  бастаған  біздің  тіліміз  үшін 
жаңадан  енген  бір  терминнің  өзі  –  үлкен  олжа,  үлкен  табыс.  Ондай  терминді  тәржіме  әкеле 
алады»  [5]  –  деп  жазған  белгілі  аудармашы,  еліміздегі  көркем  аударманың  дамуына,  қазақ 
тілінің  сөз  байлығының  еселене  түсуіне  нақты  үлес  қосып  жүрген  Кеңес  Юсуп  пікірін  де 

 
24 
мәселенің  мән-жайына  терең  үңіліп  айтылған  білікті  маман  сөзі  деп  қабылдаймыз.  Белгілі 
мамандар маңызын атап өткен бұл мәселені біз термижасам мен терминдер қолданысын жан-
жақты  айқындау  мақсатымен  соңғы  бірнеше  жыл  көлемінде  салғастырмалы  лексикология 
тұрғысынан қарастырып келеміз. Қомақты тілдік материал жинақталды. Соны талдау негізінде 
жазылған  монографиялық  еңбек  баспаға  ұсынылып  отыр.  Бүгінгі  баяндамада  аталған  еңбекті 
жазу барысында айқындалған кейбір мәселелерге мамандар назарын аударсақ дейміз.  
 
Сөзжасам, әсіресе, терминжасам мәселесі туралы сөз қозғалғанда көркем аударманың 
алатын орны туралы бізде көп сөз бола бермейді. Бұл жөнінде ішінара айтылған пікірлер мен 
кейбір жекелеген еңбектер ғана болмаса, жүйелі зерттеулер жасала қоймаған. Ал шын мәнінде 
аударма тілдің лексикалық қорын, терминдер қорымызды байытудың бір жолы, ал қазақ тіліне 
аударылған көркем шығармалар терминологиялық лексиканы қалыптастыруға үлкен үлес қоса 
алатын  құнарлы  қайнаркөздердің  бірі  десек  болады.  Қазақ  тіліне  өзге  тілдерден  аударылған 
көркем  шығармалардан  жинақталған  мол  материалдар,  жалпы  қолданыстағы  сөздер  мен 
терминдер соны көрсетеді. Ғылым тілі мен көркем әдебиет тілінің немесе ресми-іскери тіл мен 
баспасөз  тілінің  арасына  қытай  қорғанын  қойып,  оларды  бір-бірінен  мүлде  бөліп  тастауға 
болмайды.  Ұлттық  әдеби  тілдің  лексикалық  қорының  түрлі  қабаттарының,  функционалдық 
стильдердің  өзіндік  ерекшеліктері  де  болғанмен,  олар  үнемі  өзара  тығыз  байланыста  дамып 
отырады.  Сондықтан  тіліміздегі  термин  шығармашылығын  тек  ғылыми  әдебиеттермен, 
терминологиялық  сөздіктермен  ғана  байланыстырып  қарау  жеткіліксіз.  Өйткені  ғылым 
тіліұлттық  әдеби  тілден  бөлек  өмір  сүрмейді.  Қазақ  тілінің  терминдер  қорын  да  тіліміздің 
жалпы  сөздік  қорынан,  бүкіл  лексикалық  байлығымыздан  бөліп,  онымен  байланыстырмай 
қараудың  да  негізі  жоқ.  Керісінше,  оларды  өзара  тығыз  байланыста  қарастыру  арқылы  біз, 
тұтастай  алғанда  ұлт  тілінің  сөз  қорының  даму  сипаты  мен  қарқынын,  кезеңдік  ерекшелігін, 
қазіргі жай-күйін анықтау мүмкіндігіне ие бола аламыз.  
1.  Кірме сөздер мен терминдердің көркем шығармаларда қолданылуы. 
Шығармаларын  ағылшынша  жазатын  Эрнест  Хемингуэй  өзінің  «Қызығы  мол  сол 
жылдар»  хикаятында  «Мен  сондай-ақ  алты  күнге  созылған  қызықты  велосипед  жарысы  мен 
биік таудың тас жолындағы дәл сондай қайталанбас жарыстарды да суреттеп жазар едім.Мұны 
тек француз тілімен ғана суреттеп жазуыма болар еді, өйткені велосипед жөніндегі терминнің 
бәрі  французша  болып  келеді.  Бұл  жайында  жазудың  қиындығы  да,  міне,  осында  жатыр»[6]– 
деп  жазады.  Қаламынан  туындаған  шығармаларын  бүкіл  әлем  жұртшылығы  сүйіп  оқитын 
Нобель  сыйлығының  лауреаты  американдық  әйгілі  қаламгер  Э.Хемингуэй  велосипедке 
қатысты  терминдердің  бәрі  француз  тілінде  болғандықтан  велосипед  жарыстары  туралы 
ағылшынша  жаза  алмайтындығын  айтып  қиналыпты.  Ал  біздегі  кейбір  білгіштер  «шет 
тілдерінен  термин  қабылдаудың  тілге  еш  зияны  жоқ,  керісінше,  олар  тілді  байытады,  орыс 
тілінен  немесе  орыс  тілі  арқылы  қабылданған  сөздерді  өзгеріссіз  жазайық»  дейді.  Егер  өзге 
тілдің  терминдері  қабылдаған  тілдің  байлығы  болса,  оларды  өзге  тілдегідей  жазғаннан  тілге 
келер  зиян  болмаса,  онда  неліктен  Э.Хемигуэйдей  әлемге  мәшһүр  қаламгер  өз 
шығармашылығында оларды пайдалана алмаған?  
Ағылшындар  «велосипед»  сөзін  1819  жылы  француздың  vélocipède  сөзінен  алған. 
Француздар  бұл  сөзді  жоғарыда  айтылғандай  латынның  velox  (velocis)  –  тез;  жылдам,  pes 
(pedes)  –  аяқ  деген  екі  сөзін  қосу  арқылы  жасаған.  Яғни,  қазақ  тіліне  сөзбе-сөз  аударғанда 
«жылдамаяқ» немесе «жылдамаяқтар» болады. Ағылшындар «velocipede» сөзін біршама уақыт 
қолданып,  1849  жылы  велосипедтің  жаңа,  жетілдірілген  түрі  шыққан  кезде  оны  bicycle 
[‘baisikl]  –  қаз.  /байсикл/  деп  атап,  осы  сөзді  қазіргі  күнге  дейін  қолданады.  Қазіргі  ағылшын 
тілінде «bicycle» сөзі берік орныққан. Бұл сөз латынның bi «екі» және гректің kyklos «дөңгелек, 
шеңбер» деген сөздерінен жасалған. Калка жолымен қазақшаласақ «екішеңбер», «қосдоңғалақ» 
болып  шығады.  Қазіргі  француз  тілінде  бастапқыда  өздері  жасаған  «vélocipède»-тіңvélo-сы 
ғана  қалған.  Яғни,  «вело»  түрінде  ықшамдалған  нұсқасын  қолданады.  «Велосипед»  сөзі  орыс 
тіліне  XIX  ғасырдың  2-ші  жартысында  француз  тілінен  кірген  болса,  ал  біздің  тілімізге  XX 
ғасырдың  1-ші  жартысында  орыс  тілінен  «велосипед»  түрінде  еш  өзгеріссіз  алынған. 
Француздар – «вело», ағылшындар – «байсикл», орыстар – «велосипед»деп әрқайсысы өзінше 
жасап  немесе  өз  тілдерінің  табиғатына  қарай  бейімдеп  қабылдаған  осы  сөзді  қазақтар  орыс 

 
25 
көршісінен  айна-қатесіз  көшіре  салыпты.  Туыстас  славян  тілдерінің  қатарына  жататын, 
орыстардың  іргелес  көршісі  белорустер  де  бұл  көліктің  атауы  ретінде  «ровар»  және 
«веласіпед» деген екі сөз қатар қолданылады. Тегі мен тілінің бір екендігіне қарамастан олар да 
басқа балама алған және кірме сөзді өз тіліне икемдеп қабылдаған. Ал бізде дәл орыс тіліндегі 
қалпын  сақтап  қабылданған  сөздер  жалғыз  «велосипедпен»  шектелмейтіні  баршамызға  аян. 
Олар  жүздеп,  мыңдап  саналады.  Кеңестік  кезеңде  қалыптасқан  шет  тілдерінің  сөздерін  орыс 
тіліндегідейайтып-жазып,  тілімізге  солай  қабылдау  дәстүрін  бүгін  де  жалғастырып  келеміз. 
Соған  қарағанда  біз әлі  жасампаздық  пен  көшірімпаздықтыңаражігін ажыратуға,  өз  тіліміздің 
табиғаты мен ішкі заңдылықтарын сақтауға аса құлықты емес те сияқтымыз.  
 
Осы әңгімеге арқау болып отырған «велосипед» сөзінің тіліміздегі қолданысына назар 
аударсақ, мына бір мысалды аттап өтудің реті келмей  отыр. Белгілі жазушы Мархабат Байғұт 
бір  әңгімесінің  атауын  «Белесебет  пен  байлық»  [7]  деп  атапты.  Осы  бір  бүгінгі  қоғамды 
жайлаған  дертті  арқау  еткен  мазмұнды  да  шып-шымыр,  шағын  әңгімесінің  «–  Бала  кезіңде 
белесебет  ұрлағаның  тізімнің  басында  тұр,  –  деді  біреуі»  деп  басталатын  соңғы  төрттен  бір 
бөлігінде ғана автор «белесебет» сөзін 21 рет қолданыпты. Қазақтың қабырғалы қаламгері бұл 
сөзді  орфографиялық  сөздіктегідей  етіп  «велосипед»  деп  неге  жазбаған?  Әлде  оған  сауаты 
жетпеді  ме?  Жоқ,  мүлде  олай  емес.  Бұл  –  мақсатты  қолданыс.  Егер  қазақтың  тілінде,  қазақ 
үшін жазып отырған әңгімесінде қаламгер «велосипед» сөзін 21 рет қолданғанда, бұл әңгіменің 
тілі  осы  бір  сөзге  бола  ауырлап,  оқырман  өзін  тас  араласқан  күрішті  шақырлатып  шайнап 
отырғандай  сезінер  еді.  Қаламгер  осыны  жақсы  сезініп,  оқырманына  тас  шайнатқысы 
келмегендіктен  саналы  түрде  «белесебет»  сөзін  қолданған.  Бір  қарағанда,  «велосипед»  сөзі 
тілімізге  мұнда  ғана  кірген,  «монитор»,  «блоггер»,  «риэлтор»,  «паркомат»,  «прайм-тайм» 
сияқты  жаңа  атаулар  санатынан  емес.  Бұл  сөздің  тілімізде  қолданылып  келе  жатқанына 
шамамен  70-80  жылдан  асты.  Жұртшылықтың  көре-көре  көзі  де,  ести-ести  құлағы  да,  жаза-
жаза  қолы  да  үйренетін  уақыты  болды.  Бұл  сөз  қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігіне  де, 
орфографиялық  сөздігіне  де  «велосипед»  түрінде  енгзілген.  Яғни,  кірме  сөздің  тіліміздегі 
қолданылуы  лексикографиялық  тұрғыдан  заңдастырылған.  Былай  қарсаңыз,  оны  бұрмалап 
жазуға ешқандай негізіміз жоқ сияқты. Соған қарамастан, жазушы оны «белсебет» деп жазады 
да,  еліміздің  ең  көп  таралыммен  шығатын  бас  газеті  «Егемен  Қазақстанда»  М.Байғұттың 
әңгімесінің  атауы  үлкен  әріптермен  «Белесебет  пен  байлық»  деп  беріледі.  Неге?Оның 
себептерін  іздей  бастасақ,  ең  басты  себебі  –  бұл  сөз  о  баста  тіліміздің  фонетикалық, 
морфологиялық  заңдылықтарына  сәйкес,  өзгеріске  ұшырамай,  дәл  орыс  тіліндегі  қалпын 
сақтап  қабылданған.  Ахаңша  айтқанда  «қазақтың  шапанын  жамылып,  тымағын  кимей», 
тіліміздің  заңдылықтарына  бағынбай  енгендіктен,  бір  ғасырға  жуық  қолданып  жүрсек  те, 
жаттығын  жасыра  алмай,  тілге  сіңбей,  кірмелігі  көзге  ұрып  тұр.  Ал  «болыс»,  «самаурын», 
«бәтіңке»,  «бөтелке»  немесе  араб  тілінен  енеген  «қалам»,  «дәптер»,  «әлем»  сияқты  жүздеген 
сөздер  тілімізге  судай  сіңіп,  тастай  батып  кетті.  Мұндай  сөздерді  бүгінгі  тіл  тұтынушылары 
жат  сөз  деп  жатсынбайды,  төл  сөздерімізбен  тең  көреді.  Көркем  әдебиет  тілінде  де,  баспасөз 
бетінде де, оқулық пен ғылыми мәтінде де бірдей жазамыз, біркелкі қолданамыз. Өйткені олар 
тіліміздің  заңдарына  бағындырылып  алынған,  кірген  тілінің  төл  табиғатына  сәйкестендіріліп 
қабылданған сөздер. Ал енді «велосипед» сөзіне келсек, біріншіден, осы сөздің басында тұрған 
«в»  тілімізге  өткен  ғасырдың  40-шы  жылдары  қабылданған  кірме  дыбыс.  Қазақ  тілінде  «в» 
деген  дыбыс  болмаған,  сондықтан  әліпбиіміздің  басынан  орын  беріп,  70-80  жыл  ішінде  оны 
бірнеше  ұрпақтың  құлағына  құйып,  санасына  сіңіріп,  қанша  жерден  жаттап  алсақ  та,  одан 
басталған  сөздің  бөтендігі  сезіліп  тұр. Тілдік  сезімі  бар  адам  «в» әрпінен  сөз  бастаудың  тілге 
жатық, құлаққа жағымды бола алмайтынын бірден аңғарады. Екіншіден, қазақ сөздерінде «о» 
дыбысы (ойшыл, ойын, ошақ, бостандық, қолғап, жолаушы, торсық және т.б.) сөздің басында 
немесе  бірінші  буында  қолданады.  Кірме  сөздерде  болмаса,  төл  сөздерміздің  екінші,  үшінші 
буындарында немесе сөз соңында «о» дыбысы кездеспейді. «Вело»  дегенде  ол екінші буында 
тұр.Үшіншіден,  қазақ  тілінің  ең  негізгі  заңдарының  бірі  үндестік  заңы  бойынша  сөз 
құрамындағы  буындар  біркелкі  жіңішке  (береке,  желек,  көрік,  шүмек,  т.б.)  немеме  біркелкі 
жуан  (ағайын,  құдаша,  қарағай,  сабау,  тамыр,  тұмар  т.б.)  болады.  Ал  аралас  буынды 
«велосипед» қазақ сөзінің табиғатына бұл жағынан да үйлеспей тұр. Төртіншіден, қазақ тілінде 

 
26 
«д»  дыбысына  сөз  аяқталмайды.  «Бренд»,  «жиһад»  сынды  кірме  сөздерде  болмаса,  қазақ  сөзі 
«д»-ға  бітпейді.  Жалпы  көпшілік  үшін  бұл  сөздің  мағынасының  күңгірттігін  айтпағанда, 
жоғарыда  аталған  себептердің  өзі  оның  тілімізде  еркін  қолданыс  табуы  үшін  аз  кедергі  емес. 
Міне,  осындай  себептерге  байланысты  қаламгер  «велосипед»  орнына  «белесебет»  деп  саналы 
түрде  қолданған.  Сол  себептен  де  біз  авторға  және  оның  «Белесебет  пен  байлық»  деген 
әңгімесінің тақырыбын ірі әріптермен көзге ұрып тұратындай етіп берген «Егемен Қазақстан» 
газетіне  қазақ  тілінің  орфографиялық  сөздігі  мен  түсіндірме  сөздігін  басшылыққа 
алмадыңыздар  деп  кінә  артудан  аулақпыз.  Керісінше,  орыс  тіліндегі  қалпын  сақтай  отырып 
қабылдап  алынған  сөзді  сол  сірескен  күйінде  бермей,  қазақ  тілінің  үн-ырғағына  келтіріп 
үйлестіріп қолданған қаламгер мен оны түзетпей берген газет ұстанымына біз де қосыламыз.  
 
Белгілі  аудармашы  Бекболат  Әдетовтің  мына  төмендегі  пікірі  сөз  болып  отырған 
мәселеге  тікелей  қатысты.  Ол  көркем  аудармадағы  кірме  терминдердің  қолданысы  жөнінде 
мынадай пікір білдіреді: «Джек Лондонның жинағына енген  екі әңгімесін Сейфолла Оспанов, 
тағы  екі  әңгіме  мен  «Теңіз  қорқауы»  романын  Дидахмет  Әшімханұлы  тәржімалапты.  Бірден 
айтайық: аударма сәтті, толымды. Кей тұстарындағы кедір-бұдырлары болмаса, сөз арнасы төл 
шығармадағыдай-ақ  еркін  жосылып  отырады.  Ал  бойындағы  кездесе  беретін  теңіз 
терминдерінің көптігі мен «брезент», «мокасин», «факт», «поселка», «морж», «ласос» (дұрысы 
– лосось – арқанбалық), «корм», (дұрысы – корма, ал «корм» деп малдың жемін айтса керек), 
«гудок», «шторм», «тропика» (дұрысы – «тропик»), «индивидуалист», «вивисектор», «шквал» 
секілді  сан-сапа  сөздерді  айтпасқа  амал  жоқ.  Роман  –  ғылыми  еңбек  емес  екенін  ескеріп, 
осылардың біразын жайдақтатып, жалпақ тілмен-ақ алса болмас па еді деген ой келеді» [8]. 
 
Кірме  сөздердің,  теңіз  терминдерінің  көптігі  шығарма  тілін  ауырлата  түскенін 
тәжірибелі  аудармашы  орынды  атап  көрсеткен  деп  ойламыз.  Қазіргі  қазақ  оқырманының 
көпшілігі  бұл  сөздердің  мағынасын  да  түсінеді,  орыс  тілінен  немесе  орыс  тілі  арқылы  енген 
жүздеген  атауларды  еш  қиындықсыз  оқып,  дыбыстай  да  алады.  Оған  таласымыз  жоқ.  Біздің 
айтпағымыз, қазақ тілінде түзілген мәтіннің жатық оқылып, кірме сөз немесе төл сөз екендігіне 
қарамастан  қолданылған  әр  сөздің  тіліміздің  дыбыс  жүйесіне,  буын  құрылымына  сәйкес 
үндесім тауып, сөздердің тіркесімділігі тұрғысынан келгенде жігі білінбей жымдасып тұруына 
қол  жеткізу  турасында  болып  отыр.  Түптеп  келгенде,  ондай  үндесім  мен  үйлесімділікке  қол 
жеткізу  шет  тілдерінің  сөздерін  қабылдау  кезінде  оларды  тіл  заңдылығына  бағындырып,  өз 
тіліміздің мәнеріне икемдеп алу мәселесіне барып тіреледі.  
 
20-30-жылдары  «велосипедке»  қазақ  қауымы  «шайтан  арба»  деген  балама  ұсынды. 
Осы  атау  сол  кездің  баспасөзі  мен  ауызекі  тілінде  қолданыс  тапты.  Көркем  әдебиет  пен 
баспасөз  беттерінде  қазір  де  ішінара  қолданылып  жатады.  Атауыштық  мағынасынан  гөрі 
бейнелілігі  басым  «шайтан  арба»  атауы  сөз  мағынасын  дәл  беріп  тұрған,  айтарлықтай  сәтті 
жасалған  атау  емес.  Бірақ  соған  қарамастан,  қазақ  қауымы  осы  «велосипед»  сөзінен  қашып, 
«шайтан  арба» атауын  неліктен  қолданды  екен  деген  сұрақ  өз-өзінен  туындайды.  Оған  жауап 
іздер  болсақ,  кірме  сөздерді  қабылдау,  тілге  сіңіруде  кеше  басшылыққа  алынған,  бүгін  және 
ертең  табан  тіреуге  тиісті  қағида,  ережелеріміз  жөнінде  шындап  ойлануға  тура  келетіні 
байқалады.  Әңгіме  техника,  көлік  атауы  туралы  болып  отырғандықтан,  осы  тақырыпқа 
қатысты ғана сәл ой өрбіте бастасақ та талай мәселенің шеті қылтияды. Мәселен, «самолетті» – 
«ұшақ», «ракетаны» – «зымыран», «подводнаялодканы»– «сүңгуір қайық» деген баламалармен 
алмастырдық. Ал орфографиялық сөздікте «поезд» сөзін – «пойыз», «машинаны» – «мәшине» 
деп жазуды заңдастырдық. Солай жазып, қолданып та жүрміз. Ендеше, не себеті «велосипед», 
«мотоцикль»,  «трамвай»,  «автобус»  сөздерін  «пойыз»  тәрізді  тілімізге  икемдеп,  өзгертіп  жаза 
алмаймыз?  Өзге  де  мыңдаған  кірме  сөздер  турасында  осыны  айтуға  болады.  Яғни,  бұл  біздің 
кірме сөздерге, терминдерге балама ұсыну, оларды жазу, жалпы тілімізге қабылдау мәселесінде 
берік  ұстанатын  ортақ  қағидаттарымыздың  болмай  отырғанын,  барының  солқылдақ,  осал 
екендігін көрсетеді.  
 
Әрине,  көркем  мәтінді  аударушылар  онда  айтылған  ойдың  қазақ  оқырманына 
мейлінше  түсінікті,  дәл  және  шығарма  авторының  тіл  көркемдігі  мен  стильдік  ерекшелігін 
сақтай  отырып  жеткізуді  мақсат  етеді.  Мәселен,  аударма  мәтінде  кірме  сөздердің,  қазақ 
ұғымында,  оның  рухани-материалдық  мәдениетінде,  дүниетанымы  мен  дәстүрінде,  тұрмыс-

 
27 
салтында, өмір-тіршігінде кездеспейтін, жат, бөтен заттар мен ұғымдар атауларының өзгеріссіз 
қолданылуы  –  бір  жағынан  түпнұсқадан  ауытқуға  жол  бермесе,  екінші  жағынан  оқырманның 
қабылдауына  қиындық  та  туғызады.  Оқырмандардың  да  білім  деңгейі  мен  өзге  тілдегі 
сөздердің  мағынасын,  олардың  қандай  ұғымды  білдіретінін  түсініп-білу  деңгейі  бірдей 
болмайды.  Ал  көркем  шығарма  тек  жоғары  білімді,  көп  тіл  білетін  немесе  тілге  жүздеп, 
мыңдап  еніп  жататын  өзге  тілдердің  сөздерін,  терминдерінің  мағынасына  мән  беріп  жүретін 
белгілі  бір  әлеуметтік  қауымға  ғана  емес,  жалпы  жұртшылыққа,  көпшілік  қауымға  арналады. 
Сондай-ақ  әр  тілдің  дыбыстық  жүйесі,  сөзжасам  табиғаты  бөлек  болатындықтан,  кірме 
сөздердің  көпшілігі  оқуға  жеңіл,  дыбыстауға  ыңғайлы,  құлаққа  жағымды  бола  бермейді. 
Сөйлемдегі  сөздер  өзара  үндесім  тауып,  тіркесімділік  табиғаты  бұзылмай,  сөйлем  құрылысы 
жатық  болуы  үшін  де  оны  құраған  сөздердің  жаттығы,  бөтендігі  аңғарылмағаны  абзал. 
Аударма барысында осы талаптардың үддесінен үнемі шығып отыру оңай емес.  
 
Бізде  бірқатар  ғалымдар,  кейбір  тіл  мамандары,  көркем  мәтіннің  ғылыми  мәтінге, 
термин  шығармашылығының  көркем  әдебиетке  қандай  қатысы  бар?  Терминжасам  көркем 
әдебиет тілінен бөлек ғылым тілі аясында неге дами бермейді? деген  сыңайлы көзқарастарын 
білдіріп  жатады.  Терминдерді  шет  тілдерінен  өзгеріссіз  ала  беруден  де  жалпыұлттық  тілге 
келетін  ешқандай  зиян  жоқ  деп  түсінеді.  Бұл  біржақты,  жаңсақ  пікір.  Олай  болатыны  жалпы 
қолданыстағы  сөздердің  терминденуі  мен  ғылым  тіліндегі  арнаулы  терминдердің 
бейтерминдену  үдерісі  үздіксіз  жүріп  жатады.  Жалпылексикалық  өріс  пен  терминологиялық 
өрістің  арасын  мүлдем  бөліп  тастау  мүмкін  де,  қажет  те  емес.  Мәселен,  соғыс  тақырыбына 
жазылған  көркем  шығармалада  әскери  атақтар  мен  шендер,  әскери  техника  атаулары  мен 
әскери  бұйрықтар  мен  командаларсыз  елестету  мүмкін  емес.  Музыка,  медицина,  спорт 
тақырыбына  қатысты  жазылған  шығармалар  туралы  да  соны  айтуға  болады.  Сондай-ақ 
көптеген  көркем  шығарманың  кейіпкерлері  белгілі  мамандық  иелері  болады.  Шығармаға 
солардың  кәсіби  тіл  элементтерін  енгізіп,  өз  саласының  арнаулы  сөздерін,  терминдерін 
мақсатты  қолдану  арқылы  қаламгерлер  сол  кейіпкерлердің  образын,  көркем  бейнесін  аша 
түседі.  Міне,  сондықтан  да  терминдердің  барлығын  көркем  шығарма  тілінен  оқшаулап  ұстап, 
оларды  тек  ғылым  тілі  мен  терминологиялық  сөздіктер  шеңберімен  шектеп  тастау  мүмкін 
болмайды.  Ендеше,  терминдерді  шет  тілдерінен  алғанда,  аударғанда,  түрлі  тәсілдерді 
пайдалана  отырып  жасағанда  әдеби  тіл  нормасын,  тіліміздің  фонетикалық,  морфологиялық 
және басқа да заңдылықтарын сақтауды естен шығармауға міндеттіміз.  
 
Көркем  шығармалардағы  термин  қолданысы  туралы  сөз  еткенде  ескерусіз  қалдыруға 
болмайтын  тағы  бір  маңызды  мәселе  бар.  Ол  –  жаңа  терминдер  мен  атаулардың,  кірме 
сөздердің  ұлт  тіліне  сіңіп,  қалыптасуындағы  көркем  әдебиеттің  рөлі.  Бұл  тұрғыдан  келгенде 
мерзімді  баспасөз  бен  радио,  теледидардың  ықпалы  өте  күшті.  Қазір  оған  интернет  қосылып 
отыр.  Өйткені  ақпарат  құралдары  халыққа  күнделікті  ақпар  таратып,  көпшіліктің  санасына 
айрықша әсер ете алады. БАҚ-та жиі қолданылған терминдер мен жаңа атаулардың көпшілікке 
тезірек тарап, қалыптасып кету мүмкіндігі мол. Ал көркем әдебиетті жұртшылықтың бәрі және 
күнделікті  оқи  бермейді.  Әсіресе,  қазіргі  біз  өмір  сүріп  жатқан  қоғамда  өткен  ғасырдағыдай 
кітапты  жата-жастанып  та,  көлікте  келе  жатып  та,  кезекте  тұрып  та  оқитындарды 
кездестірмейтін  болдық.  Осындай  кітаптан  теріс  айналып,  кітапқұмарлар  өте  сиреп  кеткен 
заманда  көркем  әдебиетті  оқитындардың  көп  емес  екендігі  де  белгілі.  Бірақ  соның  өзінде 
көркем шығарманың аудиториясы арнаулы әдебиеттермен салыстырғанда бәрібір кең. Себебі, 
бүгінгі уақытта көркем шығарманың таралымы шектеулі, оқырманы аздау болғанымен ол бүкіл 
халыққа, жалпақ жұртқа бағытталып, жалпыға ортақ әдеби тілде жазылады. Оны хат танитын 
баладан бастап, барлық жастағы адамдар оқып, түсіне алады. Әрине, адамның білім-парасаты 
мен  ұлт  тілін меңгеруінің  деңгейіне  қарай  шығарманың  идеясы  мен  көтерген  мәселесін  әркім 
әр түрлі деңгейде қабылдайды. Ал шығарманың жалпы мазмұны мен оқиға желісін әдеби тілді 
орташа  меңгерген  оқырман  қауым  түсінетіндігіне  күмәнданбауға  болады.  Мәселен,  газетті 
мектепке  дейінгі,  мектеп  жасындағы  балалар  оқи  бермейді.  Сала  мамандарына  арналған 
кітаптар мен ғылыми әдебиетті де негізінен тек сол саланың мамандары пайдаланады. Көркем 
шығарма  белгілі  бір  мамандықпен  шектелмейтіндігімен  ерекшеленеді.  Міне,  бұл  жағынан 
келгенде  қанша  жерден  кітап  оқитындар  азайды  дегенмен,  көркем  шығарманың  сөз 

 
28 
қалыптастырудағы  орны  ерекше.  Көркем  шығарма  үшін  әр  сөздің  қолданысына, 
синонимдердің  таңдалуына,  сөздердің  тіркесімділігіне  үлкен  мән  беріледі.  Сонысымен  де  ол 
көркем  әдеби  тіл  деңгейіне  көтеріледі. Жаңа  атаулар  мен  терминдердің,  тілімізге  еніп  жатқан 
кірме  сөздердің  көркем  шығармаға  енуі,  көркем  проза  мен  поэзияда  қолданылуы  –  олардың 
әдеби  тілге  қабылдануының  бір  шарты  іспетті.  Сол  себептен  де  әдеби  тілдің  сөздігін  жасау 
барысында  мысалдар  негізінен  көркем  әдебиеттерден,  белгілі  ақын-жазушылардың 
шығармаларынан  алынады.  Тіл  қадірін  білетін,  сөзқолданысқа  үлкен  жауапкершілікпен 
қарайтын  халыққа  кеңінен  танылған  көрнекті  қаламгерлердің  шығармаларында  қолданылуы 
жаңа  атаулардың  оқырманға  жетуіне  оң  ықпал  етуімен  қатар,  ондай  сөздердің  сол  сөз 
зергерлері  тарапынан  да  қабылданып,  көпшілікке  ұсынылғандығының  да  көрінісі  болып 
саналады.  Мысалы,  кейінгі  жылдары  жасалған  жаңа  атаулар  мен  кірме  сөздерді,  терминдерді 
Ә.Кекілбаевтың, 
М.Мағауиннің, 
Д.Исабековтің, 
Қ.Жұмаділовтің, 
Т.Әбдіктің, 
Т.Нұрмағамбетовтің,  М.Байғұттың  және  басқа  да  көптеген  белгілі  қаламгерлердің 
шығармаларынан  кездестіріп  жатсақ,  онда  солардың  тарапынан  бұл  сөздердің  тілде  өмір 
сүруіне жолдама беріліп отырғаны деп түсінуімізге негіз бар.  
  
2.  Аударма  барысында  род  категориясының  ықпалымен  жасалған  сөздер.  Орыс 
тілінде «мужской род», «женский род» және «средний род» бар. Қазақ тілінде род категориясы 
жоқ  екені  белгілі.  Алайда  кейбір  сөздердің  орыс  тіліндегі  тұлғасына  қарап,  олардың  қазақ 
тіліндегі  баламаларын  да  соған  сәйкесендіріп  жаңа  тұлғалы  сөз  тудыру  арқылы  тілімізде  род 
категориясын жасауға ұмтылушылар кездесіп қалады. Сөзжасам, аударма барысында байқалып 
жүрген  бұл  құбылыстың  бастауы  кеңестік  кезеңде  жатыр.  Азамат  –  азаматша,  мұғалім  – 
мұғалима  сынды  сөздердің  екінші  сыңарлары  сол  кезеңнің  өнімі.  “Азаматша”  сөзі  кеңестік 
баспасөзде, көрнекті жазушы Бейімбет Майлиннің “Азамат” әңгімесінде де кездеседі. Жаппай 
қолданылып,  тілге  біржолата  сіңіп  кетпегенмен  де  бұл  атаулар  сирек  те  болса  қолданылып 
келеді. «Азаматша» мен «мұғалимаға» жұртшылықтың көзі біршама үйрене бастағанда кейінгі 
жылдары  төрайым,  медбике,  медаға  сияқты  атаулар  пайда  болды.  Бұлардың  ішінде  жиірек 
қолданылып  жүргендері  –  “төрайым”  мен  “медбике”.  Орыс  тіліндегі  “медсестраға”  балама 
ретінде  ұсынылған  –  медбике,  медбибі,  мейірбике,  мейіркеш,  аяжан  атауларының  арасынан 
көптеген  филологиялық,  терминологиялық  сөздіктерге  еніп,  баспасөзде,  кәсіби  мамандар 
тілінде көбірек қолданылып жүргені де осы “медбике” нұсқасы.  
 
«Азаматша»  «мұғалима»  «төрайым»«медбике»  атаулары  2011  жылы  шыққан  он  бес 
томдық  «Қазақ  әдеби  тілінің  сөздігіне»,  2013  жылы  жарық  көрген  қазақ  тілінің  «Қазақ 
сөздігі»мен  бірқатар  өзге  сөздіктерге  де  енді.  Тіліміздің  табиғатына  жаттығы,  жасандылығы 
көрініп  тұрғанымен,  мерзімді  баспасөзде,  кейбір  қаламгерлер  шығармаларында  қолданылып, 
әдеби тілдің сөздігіне енуі – мұндай атаулардың тілде заңдастырыла бастағандығының көрінісі. 
Соған қарамастан бұл атаулардың қолданысы жалпыхалықтық сипат алып, қалың көпшіліктің 
жатырқамай  пайдаланатын  сөздерінің  қатарынан  орын  алды  дей  алмаймыз.  Әсіресе,  тіл 
табиғатын  жақсы  түсінетін  кәсіби  мамандар,  лингвистер  мен  белгілі  қаламгерлердің  елеулі 
бөлігі  ондай  сөздерді  қолдануға  аса  құштар  емес.  Оның  басты  себебі  –  род  категориясының 
қазақ тіліне тән еместігі мен орыс тіліндегі баламаларына сәйкестендіру мақсатынан туындаған 
жасалымдардың жасандылығының аңғарылып тұрғандығы.  
 
Біз  бұған  дейін  де  мақалаларымыз  бен  баяндамаларымызда  қазақ  тіліндегі  сөзжасам, 
сөзқолданыс  мәселесіндегі  кемшілік  ретінде  бұл  мәселеге  тоқталғанбыз.  Біз  ғана  емес  өзге 
әріптестеріміз  де  сөз  болып  отырған  мәселені  назардан тыс  қалдырған  емес.  Тілімізде  кейінгі 
жылдары  қолданылып  жүрген  осы«төрайым»  сөзі  жөнінде  пікір  білдерген  лингвист 
ғалымдардың  бірі  филология  ғылымдарының  докторы,  академик  М.Серғалиев.  Ғалым  былай 
деп  жазған  еді:  “Төраға,  төрайым  сөздерінің  маңында  әлі  күнге  дейін  бірауызды  пікірге  келе 
алмай  жүргеніміз  шындық.  Дәл  осы  сөзге  қатысты  қазақ  тілінің  тағы  бір  ерекшелігі  назардан 
тыс  қалып  бара  жатыр.  Ол  ерекшелік  –  тілімізде  тек  (род)  категориясына  байланысты  қазақ 
тілінің  грамматикалық  көрсеткішінің  болмайтындығы.  Кім  де  болса  мектеп  табалдырығын 
аттап,  білім  шаңырағына  енген  сәттен  бастап  осы  мәселеге  құлақтары  сіңісті  болып  жатады. 
Соған қарамастан, төраға, төрайым сөздерін бастықтың жыныс ерекшелгіне қарай қолданып 
жүрміз.  Айталық  Қазақстан  Республикасы  Орталық  сайлау  комиссиясының  бірінші  бастығы 

 
29 
әйел  адам  болып  еді,  төрайым  аталды,  «Асар»  партиясының  жетекшісі  де  әйел  адам 
болғандықтан,  төрайым  болып  отыр.  Ал  Орсайкомның  басшылығына  ер  адам  келіп  еді, 
төраға  лауазымын  иеленді,  шамасы,  “Асардың”  жетекшілігі  ер  адамға  табыс  етілсе,  ол  да 
төрайымдық  емес,  төрағалық  ететін  шығар.  Біреулерге  төрайымның  айтылудағы 
жағымдылығы  жақсы  әсер  етеді-міс.  Ондай  тартымды  болу  үшін  басшы  адам  тек  қана  әйел 
бола  беруі  керек  пе?  Тегінде,  терминжасау,  мекемеге,  лауазымға  атау  беру  мәселесінде 
ешқандай  эмоцияның  араласы  болмауға  тиісті.  Оған  жол  берілген  жағдайда  мұндай 
төрайымдар  бағыныстыларының  жас  айырмашылықтарына  байланысты  төртәте,  төрапа, 
төрәже  аталып  кетулеріне  де  шүбәлануға  болмас.  Ал  «төраға»  сөзін  ешкім  эмоция  арқылы 
өзгеріске  түсіре  бермесі  анық,  себебі  басшылық  атауы  ретінде  бұл  сөздің  халық  тілінде 
өміршең болып кеткендігі соншалық – ол сөз қабылданып, сіңіп кеткен уақыт ішінде қаншама 
ұрпақтың ауысқанын есептеудің өзі қиын. Қазірге егде жасқа келген аталар мен әжелердің қай-
қайсысы  да  білімге  сусындатқан  ұстаздарынан  кейінгі  бір  сүйкімді  жанның  тәрбиесін 
көргендерін 
мақтан 
етеді. 
Солсыйлыапаларын 
да,  ағаларын 
да, 
аға(айым 
емес) 
пионервожатый  дегендері  рас.  Осы  ұстаным  бойынша  қызметкердің  жыныс  ерекшелігіне 
қарамастан, аға оқытушы, аға инженер, аға ғылыми қызметкер, аға сатушы, аға есепші, аға 
тәрбиеші, аға лейтенант, аға сержант сияқты қалыптасып қалған атақтар мен лауазымдарды 
қайта жаңғыртып, өзгерте беру қисынға келе бермейді» [9] 
 
Белгілі  тілші  ғалымның  келтірген  деректері  де,  айтылған  пікірлері  де  орынды.  Тіл 
мамандарының  көпшілігі  осылай  ойлайды.  Көптеген  жиындар  мен  оқыған  дәрістерінде  олар 
бұл  жөнінде  айтып  та,  жазып  та  жүр.  Мамандар  арасындағы  өзара  кәсіби  қарым-қатынас 
барысында да осы мәселе жайында  сөз болып жатады. Жалпы бұл мамандардың көпшілігінің 
көкейінде жүрген мәселе. Жуырда тағы бір әріптесіміздің пікірін оқыдық. Мәселен, филология 
ғылымдарының докторы Жеңіс Сәдуақасұлы «Сөз саптаудағы самарқаулық» атты мақаласында 
«төрайым»  сөзінің  жасалуы  жайлы  былай  деп  жазады:  «Ертеректе  «төраға»  (жиналыс 
төрағасы)  деген  жаңа  сөзді  ер  адамға  ғана  тән  деп  түсінген  кей  білгіштеріміз,  қазақ  тілінде 
сөздің  «родқа»  бөлінбейтініне  қарамастан,  әйел  адамдарға  қатысты  «төрайым»  сөзін  енгізген 
болатын.  Осы  сөздің  «төр»-і  түсінікті  болғанымен,  «айымы»-ы  «аға»  сөзіне  балама  бола 
алмайтыны  ескерілген  жоқ(еркелету  мәніндегі  «айым»,  «күнім»  сөздері  тек  әйелге  қатысты 
айтылмайды  ғой).  Бұл  сөз  жөнінде  кезінде  әңгіме  болғанымен,  көпшілік  қолданысқа  түсуіне 
байланысты үйреншікті сөзге айналып, қазірге дейін қолданылып келе жатыр»[10].  
 
Ж.Сәдуақасұлының «төрайым» сөзінің қазірге дейін қолданылып келе жатқанын айтып 
отырғаны рас. Алайда біздің пікірімізше, «төрайым» құрамындағы «айым» («күнім») еркелету 
мәнінде  айтылатын  сөз  емес.  «Қазақ  сөздігінде»  көрсетілгендей  бұл  сөздің  «Қыздарға  қарата 
айтылатын атауыш» деген көне мағынасы мен «әйел, жұбай, зайып» деген жергілікті аумақта 
қолданылатын  мағыналары  да  бар.  «Төрайым»  сөзін  жасаушылар  «айым»  сөзінің  осы  екінші 
мағынасын,  дәлірек  айтқанда,  «әйел»  мағынасын  негізге  алған  деп  пайымдаймыз.  Яғни, 
«жиналысты басқарушы, жиын тізгігін ұстаушы әйел» деген мағынада қолданған.  
 
Көріп  отырғанымыздай,  орыс  тілінің  ықпалында  кетіп,  тіліміздегі  сөздерді  родқа 
жіктеудің  негізсіз  екендігі  тіл  мамандары  назарынан  тыс  қалып  жатқан  жоқ.  Айтылып  та, 
жазылып  та  жатыр.  Біз  жоғарыда  олардың  бір-екеуіне  ғана  тоқталдық.  Соған  қарамастан, 
әсіресе,  мерзімді  басылымдарда,  көркем  аудармада  адамды  жыныс  ерекшелігіне  қарай 
жіктеуден пайда болған «төрайым», «азаматша» секілді атаулар әлі де қолданыс тауып отыр.  
 
Біз  қарастырған  көркем  аудармаларда  жоғарыда  аталған  және  олардан  басқа  мына 
төмендегідей  атаулар  кездесті.  Олар:  құдай(бог)  –  құдая  (дева,  Дева  Исцелительница),  тәңір 
(бог)  –  тәңірия  (дева,  богоматер),  азамат(гражданин)  –  азаматша  (гражданка), 
төраға(председатель)  –  төрайым  (председательница),  мұғалім(учитель)  –  мұғалима 
(учительница), 
қожайын(хозяйн) 
– 

жүктеу/скачать 4,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: