Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

67 

 

ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ «УАҚЫТ» ПЕН «МӘҢГІЛІК» 

КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

А. А. Солтанбекова 

Филология ғылымдарының кандидаты, А.Байтҧрсынҧлы атындағы Тіл білімі институты 

Грамматика бӛлімінің ғылыми қызметкері, Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы  

 madina-258@mail.ru  тел: 87016763128 

Резюме 

В  данной  статье  рассматриваются  способы  репрезентации  семантических  универсалий 

«вечность» и «время». В качестве материала для анализа была выбрана казахская народная 

сказка «Керқҧла атты Кендебай».  

Summary 

This paper discusses ways of representing semantic universals "eternity" and "time." The material 

used for the analysis was chosen Kazakh folk tale.  

Кілтсөздер 

«Уақыт» семантикалық универсалиі, концепт, грамматикалық концепт, «уақыт», «мҽңгілік» 

грамматикалық концептілері, философиялық категория. 

 

Таным  тҥсінігі  кез-келген  халықтың  болмысына  (менталитетке)  қатысты  ерекше  болады. 

Ҽсіресе сол халықтың тҧрмыс-тіршілігіне, салт-дҽстҥріне, ҧстанымына ерекше ҥңіле отырып 

анық  байқалады.  Кез-келген   тілде жарық кҿрген эпостық  жанрлар, аңыз-ҽңгімелер, ертегі-

дастандар арқылы сол халықтың мҽдениетін, тҧрмысын, болмысын, ҧлттық қҧндылықтарын 

зерттеуге болады. Кез-келген халықтың мҽдениетін танып білу ҥшін белгілі бір мҽтіннің ҿзі 

жеткілікті  болар  еді.  Концепт  этномҽдени  санада  сақталған,  дҽуірден-дҽуірге  беріліп  келе 

жатқан,  мағынасы  терең,  ҧлттың  шынайы  болмысын  паш  ететін,  дҥниені  тану  тҽсілі. 

Концептілер ҧлттық мҽдени таным арқылы кҿрініс табады, сондықтан халық жадынан туған, 

тҧрмысымен  біте  қайнасып  кеткен  аңыз-ҽңгімелер,  ҧлттық  шығармалар  (ертегілер) 

концептілерді  анықтау  барысында  керекті  қажетті  тілдік  дерек  кҿздері  болып  табылады. 

Халық  шығармашылығының  айрықша  саласы  ертегілер  сол  халықтың  білімі  мен 

қҧндылығын  дҽріптейтін  таптырмас  дерек  кҿзі  жҽне  сол  халықтың  мҽдениетін  сақтаушы 

сала.  

Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы ҽдеттер мен нанымдар, салт-

дҽстҥрлер, тҧрмыс кейпі кҿбірек кҿрініс табады.  

Мақалада  мәңгілік  жҽне  уақыт  семантикалық  универсалилерін  репрезенттеудегі  ҽдіс 

тҥрлерін  сипаттамақпыз.  Тілдік  дерек  кҿзі  ретінде  Керқҧла  атты  Кендебай  атты  қазақ 

халқының тҧрмыс-тіршілігін кҿрсететін қиял-ғажайып ертегісі алынды.  

Зерттеу  барысында  уақытты  білдіретін  бірнеше  тілдік  қҧрылымдар  анықталды.  Оларды 

грамматикалық,  лексикалық  жҽне  эсктралингвистикалық  деп  бҿліп  қарастырамыз.  Бір 

қызығы кез-келген халықтың болмысындағы ертегіні алып қарамайық ерте-ерте ертеде, ешкі 

қҧйрығы  келтеде  деп  басталады.  «Ертегі»  деген  ат  ертеде,  ерте  кҥндегі  деген  сҿздерден 

туған.  Кейде  «ертек»  деп  те  айтылады.  Осылай  басталып,  сҿйлемнің  аяғы  не  бір  бай 

болыпты немесе бір кедей болыпты деп аяқталып жатады. Ертегі дегеннің ҿзі де осы. Оқиға 

бір  заманда  болған,  оны  ешкім  білмейді,  уақыты  белгісіз,  қиалдан  туындаған  оқиға  екенін 

білеміз. -ып кҿсемшеге -ты ҿткен шақтың жҧрнағы жалғану арқылы сол кедейдің не байдың 

бҽленше жыл бҧрын ҿмір сҥргендігін аңғарамыз. Ертегілерде бір перзентке зар болғандығы 

VI Халықаралық конференция

 

68 

 

немесе  жар  дегенде  жалғыз  бір  ҧл  дҥниеге  келеді.  Дҥниеге  келген  Қазанқаптың  Кендебай 

деген ҧлы  ай сайын емес, кҥн сайын ҿсіпті,  алты  кҥнде  кҥліпті,  алпыс  кҥнде  жҥріпті,  алты 

жылда жігіт болыпты. Осы сҿйлемдегі: ай сайын емес, кҥн сайын, алты кҥн, алпыс кҥн, алты 

жыл деген уақытты білдіретін тіркестер Кендебайдың алып денелі, кҥші кҿп азамат екендігін 

дҽлелдейді.  Адамның  қиялынан  туған  айға,  кҥнге  қарамай  ҽп  сҽтте  ҿсіп  шыға  келуі  қазақ 

халқының  осындай  алып  денелі  деуі,  палуаны  болғандығын  дҽлелдейді.  Уақыттың  нақты 

тҽулігін, ҿсіп артта қалып келе жатқан жылдары арқылы кейіпкердің жас мҿлшерін аңғаруға 

болады.  Яғни  сандық,  анықтауыштық  мағынадағы  тіркестер  оқиғаның  уақытқа  қатысты 

тездік  сипат  алатындығын  кҿреміз.  Кҿз  алдымызға  уақыттың  созылмай  басты  кейіпкердің 

тез арада ҿсіп кеткендігін елестетеді.  

Кҥндерде  бір  кҥн  Кендебай  аң  аулап  жҥрсе,  Қаратаудың  ойында,  терең  қҧздың  бойында 

арыстандай  кӛкжал  бӛрі  бір  буаз  биені  жаңа  ғана  жарып,  жегелі  жатыр  екен  –  деген 

сабақтас  бағыныңқылы  қҧрмалас    сҿйлемдегі  кҥндерде  бір  кҥн  анықтауыштық  қызметтегі 

мезгіл  ҥстеуі  уақыттың  нақтылығын  кҿрсетіп  тҧрған  жоқ.  Кҥнделікті  ҽдетінше  аң  аулауға 

шығатын  Кендебай  сондай  кҥндерінің  бірінді  кҿкжалды  кҿреді,  яғни  нақты  сҽрсенбінің 

сҽтінде немесе кҥн ауған шақта деген нақтылықты  кҿрсетіп тҧрған жоқ. Ҽйтеуір кҥндердің 

бірінде кҿкжал бҿрінің қанға тоймайтын зҧлым іс-ҽрекетін кҿріп қойып бас салады. Аң аулап 

жҥрсе деген етістікті сҿз тіркесі ҽлде де алдыда басқа бір іс-ҽрекеттің жалғасы бар екендігін 

аңғартады. Кендебай қашан кҿкжал бҿріні кҿріп қояды? Аң аулап жҥрген кезінде кҿкжалды 

кҿреді. Мҧндағы  аң аулап жүрсе  тіркесі де белгілі бір нақты сҽтті  білдіреді.  Бағыныңқы 

сҿйлемнің  баяндауышы  етістіктің  -се  шартты  рай    жҧрнағы  арқылы  жасалып  тҧрғандығын 

кҿреміз.  Міндетті  тҥрде  мезгілді  білдіретін  лексикалық  бірліктер  қатарынсыз-ақ  уақытты 

білдіретін  етістікті  сҿз  тіркесі  мезгілдестік  сипат  алады.  Қҧрмаластың  екінші  бағыныңқы 

сыңары жаңа ғана жарып деген ҥстеу+етістік+кҿсемше тҧлғада тҧрып қимылдың дҽл қазіргі 

сҽтін  кҿрсетеді.  Бҧл  сҿйлемнен  қимылдың  бірізділігін,  бір  уақыт  бойымен  ҿтіп 

жатқандығын, бірақ сол қимылдарды жасайтын басты кейіпкер мен кҿкжал бҿрі сияқты екі 

субъекті жасайды.  

Қҧлын  сағат  сайын  емес,  минут  сайын  ҿсіпті.  Алты  айдың  ішінде  алты  кез  ат  болып 

шығыпты.  Кендейбай  сияқты  ҿзінің  қҧлыны  да  кҿзді  ашып  жҧмғанша  ҿсіп  кетіпті.  Уақыт 

мезгілін  білдіретін  минут,  сағат,  ай  сияқты  уақыт  бірліктері  қимылдың  қай  кезеңде 

жасалғанын,  сонымен  қатар  араға  алты  ай  салып  қҧлыннан  тҧлпарға  айналғаны  адамның 

қиялынан туындағанын кҿрсетеді. Мҧндағы уақыт бірліктері де белгілі бір мезеттің, кезеңнің 

кҿлемін кҿрсетеді. Ертегідегі зор денелі батырдың қасында міндетті тҥрде жҥйрік аты болу 

керектігі  жҽне    ер  қанаты  тҧлпар  екендігін  дҽлелдей  тҥседі.  Кендебай  Керқҧланы  құстай 

ұшырып, алты қырдың ар жағынан қаша жӛнелген қҧланды  кӛзді ашып-жұмғанша қуып 

жетіп,  қҧйрығынан  ҧстайтын  болыпты.  Кӛзді  ашып  жҧмғанша  дегеннен  тез,  лезде,  ӛте 

жылдам  деген  мағынаны  тҥсінеміз.  Бҧл  мағына  ҥстеуге  қатысты  болғандықтан,  сҿйлемде 

пысықтауыш  қызметінде  жҧмсалады.  Қҧстай  ҧшырып  тҧрақты  тіркес  болмайды.  Кҿкте 

самғап  ҧшатын  қҧсқа  теңеу  ретінде  тҥсінеміз.  Яғни  ҿте  жылдап  алдыда  ешқандай  кедергі 

келтірместен  апаратын  жеріне  жеткізіп  салу  мақсатында  қолданылады.  Кҿзді  ашып-

жҧмғанша тҧрақты тіркесі мезгілдік ҧғымды да білдіреді. Яғни ҽп сҽтте қимыл орындалды. 

Сабақтас  қҧрмалас  сҿйлемнің  ішінде  қимыл-сын  бағыныңқы  сҿйлемге  қҧрылған,  бірінші 

сҿйлемнің  бағыныңқы  сыңары  -ып  көсемше  тҧлғада  тҧрып  қимылдың  сын-сипатын 

білдірсе,  екінші  сҿйлемдегі  бағыныңқы  да  -іп  көсемше  арқылы  қимылдың  сын-сипатын 

білдіреді, яғни қҧланды қалай қуып жеткендігін сипаттайды. Дегенмен ол қҧланды ҽп сҽтте 

тез  арада,  белгілі  бір  кезеңде  қуып  жетті.  Мезгілдік  мағына  мен  қимыл-сын  мағынасын 

аңғарамыз.  Мен  Мергенбай  деген  батырдың  жалғыз  баласы  едім.  Қазір  алтыға  шықтым. 

Биыл тӛртінші жыл, елімізге жау тиіп, жылқы біткеннен тігерге тҧяқ қалдырмай айдап 

VI Халықаралық конференция

 

69 

 

кетіпті.  Бҧл  сҿйлемнен  бай  мен  кедейге  бҿлініп  ҽлсіздің  шамасы  жоқ  кезеңнің 

сипатталғанын байқаймыз. Жылқы малы қазаққа ғана тҽн ең киелі жануар болып есептеледі. 

Алты  мен  биыл  тӛртінші  жыл  деген  сандық  ҧғымдағы  тіркестер    баланың  жас  мҿлшерін 

жҽне  ол  баланың  жасы  екіге  келген  кезінде  ауылына  жау  шауып  алып  ҧйқыда  жатқан 

Мергенбай  деген  батырын  қҧлдыққа  алып  кеткеннен  бері  тҿрт  жыл  ҿткенін  айтады. 

Мҧндағы  қазір  мен  биыл  мезгіл  ҥстеулері  уақыттың  дҽл  кезеңін  айқын  білдіріп  тҧр.  Бала 

қара  жамылып, қайғы  жҧтып Кендебай батырдан кҿмек сҧрайды.  Екіншіден баланың жасы 

кішкентай  болғантықтан  ҿзі  жауға  қарсы  шаба  алмайды,  баланың  жас  мҿлшерін  де  ескеру 

қажет. Ертегінің алғашқы абзацтары бізді сонау бҧрынғы ҿткен шаққа алып барады. Ондай 

ҿткен  шақттық  сипат  негізгі  етістікке  -ып,  -іп  кҿсемшеге  кҿмекші  етістікке  -ты,  -ті  ҿткен 

шақтың  жҧрнағы  жалғану  арқылы  кҿрінеді.  Сонымен  қоса  ерте,  ерте,  ертеде  деп 

басталатын  сҿздерде  оқырманды  алыс  ҿтіп  кеткен  кезеңге  апарады.  Ертегінің  айтылу 

мақсатына  қарай  тыңдарман  да,  ертегі  айтушы  да  ҿткеннен  осы  шаққа  оралады.  Дегенмен 

оқиға осы шақта орын алғанымен мысалы -деп ҿтінеді, тамақ пісіреді, ҽрі кҥтеді, бері кҥтеді. 

Сол  кездегі  оқиға  бҧрын  болып  кеткен,  кҿз  алдымызға  бҽрібір  бҧрын  ҿткендігі  елестейді, 

оған  дҽлел  ерте,  ерте,  ертеде  деп  басталатын  сҿздер  қатары.  Ертегінің  бір  қасиеті  ондағы 

ҿтіп  жатқан  оқиғалар  қатарының  белгілі  бір  орны  кеңістігі  анық  айтылады  жҽне  оқиға 

желісімен ҿрбіп отырған оқиғалар рет-ретімен  «белгілі бір аялдамасы»  бардай жҥзеге асып 

жатады.  

Ата-анасына  бір  жылдық  азық  дайындап  беріп,  сауыт-сайманын  киініп,  жау-жарағын 

асынып, азығына алпыс қҧлынның қазысын алып, баяғы жетім баланың әке-шешесін іздеуге 

шығады.  Бҧл  ҥзіндіден  кҿретініміз  ҿзінің  ҿміріне  қауіп  тҿніп  тҧрса  да  баланың  жарқын 

болашағын  ойлап,  тірі  жетім  жасамай  қҧлдықтағы  ҽке-шешесімен  қайта  қауыштыруды 

мақсат  ете  отырып  маңызды  шешім  қабылдайды.  Алар  биігі  алдыда,  мақсаты  айқын 

(қҧлдықтан  босату),  ҿзі  ҥшін  шешім  қабылдап  қойған,  баланың  ҽкесін  қҧлдықтан  босатып 

беру  ҥшін  ҿзінің  ҽке-шешесінің  қамын,  жағдайын  жасап  беріп  барып  ҥлкен  сапарға 

аттанғалы  отыр.    Қҧрмаласқа  қҧрылған  сҿйлемннің  алғашқы  ҥш  жай  сҿйлемдері  ҿткен 

шақтық  мағынада  жҧмсалуда  бағыныңқы  сыңарлары  қимыл-сын  сабақтас  сҿйлемге 

қҧрылған  ал  соңғы  сҿйлем  осы  шақтық  ҧғымды  білдіреді.  Бірыңғай  -ып,  -іп  кҿсемше 

аяқталған  сҿйлемдер  бірізділікті,  бір  уақыт  бойындағы  қимылдың  жҥзеге  асуын  кҿрсетеді. 

Сонымен,  Кендебай  кҥн  жҥреді,  тҥн  жҥреді,  ай  жҥреді,  апта  жҥреді,  бір  жерлерге 

келгенде  аспанмен  тірескен  бір  биік  тау  кӛрінеді.  Кендебайдың  ҧзақ  уақыт  жҥргендігін, 

жолына  кеткен  уақыты  анық.  Олар:  кҥн,  тҥн,  апта,  ай  секілді  астрономиялык  бакылау 

бойынша  анықталған  уақыттың  негізгі  бірліктері  кейіпкердің  шаршамай,  алған  бетінен 

таймайтындығын  дҽлелдей  тҥседі.  Осындай  лексикалық  бірліктер  арқылы  жалпы  қанша 

уақыт кеткені туралы мҽлімет толық сипат алады. Ары қарай Сен сол адамға бар да жолына 

жетерлік  пҧл бер. Оның киімін ӛзің ки де, ӛзіңнің киіміңді оған кигіз.  Сӛйтіп, әлгі адамды 

азат  ет  те,  ӛзің  сиырды  бағып  қал.  Ҥзіндіден  ыңғайласқа  қҧрылған  салалас  қҧрмалас 

сҿйлем  ой  ҿзара  мезгілдес,  бағыттас,  ыңғайлас  мҽнде  бірде  жалғаулықты  бірде 

жалғаулықсыз  жеке-жеке  жай  сҿйлем  арқылы  жҧмсалады.    Іс-ҽрекеттің  бірінен  кейін  бірі 

аралары  қысқа  ғана  уақытты  қамтығанымен  бірден  жҥзеге  аса  қоймайды.  Оның  ҥстіне 

бҧйрықтық мағынаны да кҿре аламыз (бер, аза ет, бағып қал). 

Тағы  да  ҧзақ  уақытты  қамтитын  іс-ҽрекеттер  осы  шақтық  мағына  ҥстей  отырып  ыңғайлас 

салаласқа  қҧрылған  сҿйлемдер  қатарын  кҿрсетейік:  Малшыны  азат  етеді.  Жолына  пҧл 

береді. Оның киімін киіп, сиырды ӛзі бағып қалады. Кешке жақын ӛзеннен айдап ӛткізейін 

десе, сиырлар суға тҥспейді. Кендебай, ашуланып кетіп, сиырларды сирағынан ҧстап алып, 

бір-бірлеп лақтыра бастайды. Кҿсемшеден кейін ҥшінші жақтың жалғауы жалғанып қимыл-

ҽрекеттің бірінен кейін бірі арасына кҿп уақыт салмай жасалып жатқандығын кҿреміз. Осы 

VI Халықаралық конференция

 

70 

 

ҥзінді  толығымен  мезгілдің  ҧзақ  сипат  алатындығын  білдіреді.  Алып  денелі,  қара  кҥштің 

иесі  Кендебай  ертегінің  мазмҧнын  осындай  ҽрекеттерімен  ашады.    –  Бҥгін  қара  бие 

қҧлындайды.  Бҧл  тоғызыншы  қҧлындауы.  Қҧлындаған  кҥні  тҥнде    жоқ  боп  кетеді.  Бҥгін 

осы  биені  ӛздерің  кҥзетіңдер.  Не  болғанын  кӛздеріңмен  кӛріңдер,-  дейді.  Бҥгін,  бҧл, 

тоғызыншы,  тҥнде  –  секілді  мезгілді  білдіретін  лескемалар  болашақта  болатын 

оқиғалардың  дҽл  қай  уақытта  жҥзеге  асатындығын  білдіреді.  Осы  сҽтті  жіберіп  алмау 

қажеттігін,  кҿзбе-кҿз  қарап  отыру  керектігін  ескерткендей.  Яғни  маңызды  бір  қҧбылыс 

болатындығын  аңғаруға  болады,  оның  ҥстіне  мезгіл  ҥстеулері  арқылы  қҧбылыстың  дҽл 

уақыты  да  анық.  Оқырманның  кҿңілін  алаңдатып,  қобалжытып  кейіпкерлердің  жағдайы  не 

болатындығын ойландырып қояды.  

Қазақта  отыз  кҥн  ойын,  қырық  кҥн  тойын  жасапты  деген  керемет  тіркес  бар.  Кіші  қызын 

Кендебайға  қосып,  отыз  кҥн  ойын,  қырық  кҥн  тойын  істеп,  кӛп  сыйлықтар  беріп, 

Кендебайды еліне аттандырады. Бірінші, екінші сҿйлемде ҿткен шақтық мағына -ып, -п мен 

-іп  кҿсешелердің  жалғануы  арқылы  жасалып  тҧр,  ҥшінші  сҿйлемнің  баяндауышы  -а 

кҿсемшеге  -ды  ҥшінші  жақтың  жалғауы  жалғанып  осы  шақтық  мағына  жасайды.  Бірінен 

кейін  бірі  қатар  жасалған  қимыл-ҽрекет  бірізділік  мағына  білдіргенімен,  араларындағы 

қимылдың ҿту мезгілі ҽжептҽуір, яғни бірінші  іс-ҽрекет пен (Кендебайға  қосып), екінші іс-

ҽрекет  (тойын  істеп)  арасындағы  кезең  біраз  уақытты  кҿрсетеді.  Дҽл  сол  мезеттен  кейін 

екінші  қимыл  бірден  сол  сҽтте  жасалған  жоқ.  Бірінші  қосылды  одан  кейін  барып  той 

жасалды, содан кейін барып сыйлықтар таратылды.   

Кез-келген  қиял-ғажайып  ертегі  мыстан  кемпірсіз  немесе  жалмауыз  кемпір  болмайды. 

Міндетті тҥрде жағымсыз бейнені сомдайтын жалмауыз кемпірдің орны бҿлек. Орыста Баба 

Яга болса, қырғызда қан сорғыш Мите бар. Бірақ басқа халықтың жалмауыз кемпірін қазақ 

халық ертегілеріндегі мыстан кемпірмен салыстыруға болмайды. Ҽр халықтың салт-дҽстҥрі, 

дҥниетанымы, болмысы ҽртҥрлі.   

Жалмауыз  кемпір  -  қазақ  ертегілеріндегі  жағымсыз  бейне.  Ол  кейде  жеті  басты,  қарға 

тҧмсық,  аяқ  қолының  тырнақтары  сояудай,  адам  қанын  соратын  қорқынышты  кейіпкер 

ретінде  бейнеленеді.  Жалмауыз  кемпірдің  бейнесінің  тарихи  негізі  бар.  Матриархат 

дҽуірінде  руды  қария  ҽйелдер  басқаратын  болған.  Жаңа  туған  балаға  ат  қою,  жетім  қалған 

балаларға  қамқорлық  жасау,  шеттен  келген  адамды  тайпаға  қабылдау,  тайпаның  заңдарын 

қатал сақтау, жастарды ҥйлендіру, тағыда сол сияқты заңдар осы аналар ҽміріемн жасалған. 

Керек  кезінде  олар  ҽскерді  де  басқарған.  Осының  нҽтижесінде  қарт  анаға  табынушылық 

пайда  болған.  Ол  керемет  иесі,  қолынан  келмейтіні  жоқ  сиқыршы,  рудың  жауларын,  жан-

шайтанды  да  жеңе  алатын  кҥш  болып  танылған.  Патриархаттың  тууына  байланысты  бҧл 

бейне  қҧлдырап  бҧрынғы  маңызын  жойды.  Оның  атқаратын  қызметі  кейіннен  аталық  руға 

ауысты.  Ру  басы  ананың  бейнесі  мифтік  аңыздарда  ғана  қалды.  Бара-бара  ол  жалпы  атпен 

жағымсыз кейіпкер сипатын алды [1]. 

Ертегілерде  кездесетін  кемпірлер  жай  ғана  «ана»  «кемпір»  деп  айтыла  салмай,  алдына 

анықтауыш сҿз қойылып айтылады, мҽселен, «жалмауыз кемпір», «мыстан кемпір»  (мҽстен 

кемпір), «масаты кемпір», «жҽдігҿй кемпір», «жалғыз кҿзді кемпір», «қу аяқ кемпір», «қубас 

кемпір»,  «қарға  бҧтты  кемпір»,  т.б.  Мҧндай  терминологиялық  ала-қҧлалықтың  болуы 

тегіннен-тегін  емес,  ҿйткені  ертегілік,  эпостық,  аңыздық  кемпірдің  бейнесі  де  кем  дегенде 

екі (немесе бірнеше) мифтік бейненің бір кейіпкерде тоғысуынан қалыптасқан. Мысалы: Бір 

кезде жер дҥниені қап-қара тҧман басып кеп кетеді. Тек алтын қҧйрықтардың сәулесі ғана 

бҧлардың жолын жарық қылып кӛрсетіп тҧрады. Сол екі арада қараңғылық серпіліп жҥре 

бергенде,  сылаңдаған  бір  сұлу  қыз  шыға  келеді.  Кендебай  атынан  тҥсіп  қызға  қарсы 

жҥреді. Қыз мҧның бетіне ҧзақ қарайды да: 

VI Халықаралық конференция

 

71 

 

-  Ҧзақ  жҥріп  шаршаған  шығарсыз,  ордама  жҥріп,  тынығып  кетіңіз,  -  дейді.  Жәдігӛй 

кемпірдің  қыз  болып  қарсы  алатынын,  оның  ордасына  кірген  кісі  кері  шықпайтынын 

Керқҧла ат айтқан болатын. 

-  Шаршағаным  рас.  Демалуға  қарсы  емеспін,  бастаңыз,  -  дейді  Кендебай.  Қыз  алға  тҥсіп 

аяңдай  бергенде,  Кендебай  алмасын  сермеп  кеп  қалады,  алмас  қылыштан  от  жарқ  ете 

тҥседі де, дҥниені тағы да тҧман басып кеп кетеді. Тҧман ашылғанда қыздың орнында екі 

бӛлінген  кемпір  жатады.  Кендебай  кемпірдің  басын  кесіп  қоржынға  салып  алады.  «Бҧл 

кемпірдің қарамағындағы жерден ҧшқан қҧс, жҥгірген аң ӛте алмайтын. Кемпірдің ӛлгенін 

қазір ешкім білмейді – деген ҥзіндіде жалмауыз кемпірмен мағыналас жҽдігҿй кемпірдің іс-

ҽрекетін  сипаттайды.  Жəдігөй  –  біреудің  жадын  айламен  шатастырып,  сиқыршылықпен 

айналысушы адам. Шамандыққа, сиқырлы қҧбылысқа сенген ежелгі замандардан сақталған 

ҧғым.  Кейде  айлакер,  алдампаз  адамдарды  да  Жҽдігҿй  дейді.  Мҧнда  сылаңдаған  қыз 

бейнесіне  айналып  кеткен  кемпірді  жҽдігҿй  деп  атаған.  Адамның  тілінде  сҿйлейтін 

Кендебайдың  серктесі,  досына  айналып  кеткен  қанатты  тҧлпары  Керқҧла  ат  ескертпесе 

мҥмкін Кендебай шынымен сҧлу қыз бейнесіндегі жҽдігҿй кемпірді білмей қалуы да мҥмкін, 

қыздың  арбауына  тҥсіп  мертігіп  қалуы  да  ғажап  емес.  Ертегідегі  оқиғаны  қызықты  етіп, 

шиеленстіріп қою ҥшін арнайы жалмауыз кемпірді жағымсыз бейнеде ойлап тапқан.   

Мҽселен,  Е.Кҿкеев  қазақ  фольклорындағы  «Мыстан  кемпір»  мен  «Жалмауыз  кемпір» 

атауларын  ажыратып,  мҧндағы  Мыстан  кемпірді  –  мыстан  жасалған  сауыт-сайманның 

тҧлғалануы,  Жалмауыз  кемпірді  –  уақыттың  тҧлғалануы  деп  кҿрсетіп,  екі  бейнені 

шатастырмау қажеттілігін ескертеді [2]. 

Ал  З.  Наурызбаева  «Мыстан  –  жрица  древнего  культа  и  теневой  аспект  матери  героя»  деп 

жазыпты.  Бҧл  пікірлерге  айтар  дауымыз  да  жоқ,  тек  анық  болатыны  –  осынау  кемпірдің 

бейнесінің тым кҥрделі екендігі [3]. 

Ертегілердегі  «кемпірлерге»  қатысты  айтылатын  кейбір  сҿздер  мен  сҿз  тіркестерінің, 

мҽтіндердің мҽн-мағынасына ҥңіліп қарау арқылы осы бейнені «сомдауға» қатысқан ежелгі 

мифтік  бейнелердің  бҽрінің  болмаса  да  кейбіреуінің  болмысын  жақсылап  зерттеу  қажет. 

Жалмауыз  кемпір  ертегілерде  мҽңгілік  ҿмір  сҥретін  жағымсыз  бейнеде  сипатталады. 

Мысалы  алтын  сақа  ертегісіндегі  жалмауыз  кемпірдің  кҥштілігі,  ҿмірінің  ҧзақтығы 

ауызындағы  тістерінде  екендігін  кҿруге  болады.  Кемпір  бір  тісін  жҧлып  алып,  атып 

жібергенде  тайдың  бір  аяғын  жҧлып  тҥсіреді.  Екінші  тісін  жҧлып  алып,  атып  жібергенде 

тайдың екінші аяғы жоқ болады, екі аяқтап қашып келе жатқан тайға мыстан кемпір ҥшінші 

тісін лақтырып жібергенде жалғыз аяқпен шаршап, шаба алмай қалады. Дегенмен жалмауыз 

кемпірді  баланың  тҿбеттері  бҧтын-бҧт,  қолын-қол  ғып  талап  быт  шығарып  кетеді,  кемпір 

ҿліп  қалады.  Шешесінің  жҥн  жҧрқасы  шығып  жатқанын  кҿрген,  қызы  тҿбеттердің  соңына 

тҥседі,  шешесі  ҥшін  кек  алмаққа  бекінеді,  бірақ  алтын  сақасын  жоғалтқан  бала  садақпен 

атып,  қыздың  кҿзін  шығарады,  садақпен  екінші  атқанда  қызды  ҿлтіреді.  Сҿйтіп, 

жалмауыздан  мҽңгі  қҧтылады.  Ертегілердің  кҿбінде  кездесетін  жалғыз  кҿзді  жалмауыз, 

жалмауыз  кемпір,  жеті  басты  жалмауыз,  мыстан  кемпір,  айдаһар,  қарақҧлақ,  жезтырнақ 

сияқтылар ҥнемі айнымас жаулар. Алып қара қҧс, тҧлпар ат жҽне неше тҥрлі алуан: тоқпақ, 

кездік, қазан, жҥзік, қырық қҧлаш семсер сияқты заттар ердің кҿмегіне, керегіне ҽрекет етеді. 

Осылай екі жар болып бҿлінген ғажайып жан иелері мен зат-бҧйымдар арасында кейде дос, 

кейде  қас  боп  кездесетін  бір  алуан  қиял  персонаждар  бар.  Олар  –  алыптар  (таусоғар, 

кҿлжҧтар,  кҿреген,  желаяқ,  саққҧлақ)  сияқты  бір  топ  персонаж  жҽне  осылардай  екіҧдай 

ҽрекет  атқара  жҥретін  жылан  патшасы,  басы  алтын  киік,  жады  кемпір,  жҧмбақ  жар 

сияқтылар болады. 

Мҽңгі/мҽңгілік  ҧғымы  қырлы  тҥсінік.  Ҿмірде  болған,  бҧрын  ҿмір  сҥріп  кеткен,  кезінде  бар 

болған, қазірде ел ауызында, тҧрақты тҥрде еш ҿзгеріске ҧшырамайтын қҧбылыс: ҿмір мҽнді 

VI Халықаралық конференция

 

72 

 

де,  мағыналы,  табиғаттан  бҿліп  жарып  алуға  келмейді,  табиғаттың  бір  бҿлігі  іспеттес 

қаралады. Қазақ тілінде мҽңгі сҿзінің білдіретін  мағыналық қатары кҿп деп айтуға болады. 

Мҽтінге байланысты  бір ғана  мәңгі/мәңгілік  сҿзінің ҿзі тҥрліше  ҧғымда  жҧмсалады.  «Қазақ 

ҽдеби тілінің тҥсіндірме сҿздігінде» [4] осы сҿздің берілу сипатына тоқтала кетейік: 

МӘҢГІ  ҥст.  1.  Ӛмір  бақи,  мәңгілік.  Қабірің  нҧрға  толып,  рухың  мəңгі  рахатта  болсын, 

марқҧм Абай (М.Дулатов, Шығ.). 

2  Мҥлдем,  біржола.  Жаны  қиналған  жас  ана  қайтып  тілге  келместен,  мəңгі  кҿзін  жҧмды 

(Ҽ.Сҽрсенбаев, Толқында). 

3  Шетсіз,  шексіз,  бітпейтін,  басы  бар,  соңы  жоқ.  Біз  білмейміз,  нҽтижесін  ел  білмек, 

сенімменен  кҥш  жетелеп  ҽлдебір,  жҥрмін  егер  қолдан  келсе  бергім  кеп  ҿзім  кҿрген 

сҧлулыққа мəңгі ҿмір (Ж.Жақыпбаев, Лҽйлҽ). 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: