Vi халықаралық конференция 1
Мифологической освященностью отдельных натурфактов окружающего предметного
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Гармония рационально – разумного и эмоционально – чувтсвенного начал
- Коммуникативная культура казахов концептуально предопределена
- Коммуникативное поведение тесно связано с когницией
- ТҤРКИЯДАГЫ ТИЛ САЯСАТЫ: КЕЧЕГИСИ, БҤГҤНКҤСҤ
- ilk okuldan
- Назад
Мифологической освященностью отдельных натурфактов окружающего предметного мира. Следующим фактором, влияющим на символику предмета, является его тесная связь с мифами, наличие в сознании людей отголосков мифологической освященности тех же животных, птиц. В этих случаях ассоциативный ореол лингвокультуремы устойчивее, а символика сильнее. В этом нас убеждает анализ лингвокультурем жылқы, қасқыр/кӛкбӛрі,
-Наличие определнного сходства в действиях представителей животного мира и человека, например, заботливое отношение к детенышам, их адаптация к человеку. Это мы наблюдаем при анализе птиц, домашних животных. Национально – культурная специфика духовной культуры казахов проявляется в следующем. -антропоцентричная концептосфера казахской лингвокультуры. Казахская концептосфера акцентирует внимание на Человеке и на социальных связях человека, поэтому мы можем сказать, что доминантными для казаха являются вопросы «Кто ты?», «Каково твое место в этом обществе, в этом мире?», «Как ты связан с другими людьми, с обществом?»
Концепт «Адам», будучи главным концептом, в своей понятийной части акцентирует внимание на факторах, которые формируют полноценного человека: воспитание, труд и знания. Понятие полноценного человека включает три компонента: ақыл (рациональное)+ жҥрек (эмоциональное)+ қайрат (отвага, внутренняя сила, помогающая человеку преодолевать трудности). Человек, в котором есть гармония разумно – рационального и эмоционально – чувственного, подкрепленная отвагой, внутренней силой – таков этнико – культурный идеал человека в казахской лингвокультуре.
VI Халықаралық конференция
10
Одним из наиболее ярких проявлений специфики менталитета казахов выступают концепты «Туыстық», «Ағайын» в котором сконцентрированы философские, экономические, поведенческие, ритуальные мотивы и нормы человеческого общения в сфере родственных отношений.
В системе родственных связей каждый человек занимает конкретное место с подобающими правами и обязательствами, в целом эта система помогает человеку выжить, придает чувство защищенности.
Благодаря четко определенным и отлаженным связям в сфере родственных отношений человек до конца жизни чувствует себя востребованным, нужным, поддерживая полноценное межличностное общение с близкими людьми разных поколений, благодаря чему сохраняет интерес к жизни, психическое и физическое здоровье.
Социальный характер концептосферы казахской лингвокультуры проявляется и в том, что существовал и существует до настоящего времени четко отработанный этикет поведения, особенно это касается норм поведения в сфере родственных отношений: нормы взаймодействия между старшими и младшими родственниками, между дальними и близкими родственниками, между мужем и женой, между родителями и детьми, между представителями разных поколений.
Наиболее важную часть языковой картины мира составляют так называемые ядерные концепты, обозначающие высшие ценности этноса либо ориентиры, определяющие поведение людей – концепты «намыс», «қанағат». Интерес представляет то, что оба концепта являются «переживаемыми», т.е. в сознании человека они формируются по мере накопления жизненного опыта и багажа знаний. Например, концепт «қанағат» в своей понятийной части формируется примерно к середине жизни человека, когда человек способен удовлетворить элементарные жизненные потребности. - отчетливая центрированность макроконцепта ұрпақ. И в традиционной, и в современной культуре казахов смысл жизни напрямую связан с потомством которое казахами воспринимается как остающийся после них след в жизни. Макроконцепт ҧрпақ состоит из блока концептов бесік, ҧрпақ, бала, ҧл, қыз. Понятийная, образная, ассоциативная составляющие этих коцептов достаточно конкретны. Из всех составляющих наибольшей широтой и глубиной выделяется понятийная составляющая, в которой особое внимание уделено проблеме воспитания ҧрпақ. -
Гармония рационально – разумного и эмоционально – чувтсвенного начал. Эта особенность духовной культуры казахов проявляется через концепты жҥрек, домбыра, тіл/сӛз, кӛңіл. Казахи издавна ценили не только ум, но и эмоциональность, нежную душу, красоту. Так, домбра выполняла особую функцию – формирование эмоциональной стороны жизни. Концепт кӛңіл выступает как существенный параметр коммуникации: в менталитете казахов при общении максимально учитывается кӛңіл другого человека, отношения между говорящим и слушающим имеют особую ценность для тюркского мировидения.
Национально – культурная специфика коммуникативной культуры казахов, в отличие от двух предыдущих видов культур, изучена слабее. Мы можем сказать, что исследование в этом направлении только начато. Однако представленные в данной монографии материалы свидетельствуют о ряде культурно обусловленных характеристик коммуникативного поведения казахов: 1.
вокатива – обращения, приветственного комплекса, продолжая развитие коммуникативного акта речевыми тактиками, используя, параллельно с вербальным общением, невербальные кинемы, проксемы и т.д, казахи строят свое коммуникативное поведение на основе базовых концептов с обязательным учетом социально – демографических характеристик партнера. VI Халықаралық конференция
11 2.
Коммуникативное поведение тесно связано с когницией и либо отражает традиционно – стандартный фрейм коммуникативного события/ситуации, в рамках которого проходит речевой акт, либо направлено на изменение стандартно – стереотипного фрейма.
Проблема культура в языке не может быть исчерпана одним – двумя исследованиями, поэтому мы считаем, что продолжение исследовательской работы в этом направлении обязательно.
VI Халықаралық конференция
12 ТҤРКИЯДАГЫ ТИЛ САЯСАТЫ: КЕЧЕГИСИ, БҤГҤНКҤСҤ Ташполот САДЫКОВ ф.и.д., профессор К.Карасаев атындагы БГУ Кыргызстан, tash_sadykov@mail.ru Тҥрк тилин мамлекеттик тил катары куруу кыймылынын башында Тҥркия Республикасынын негиздҿҿчҥ Мустафа Кемал Ататҥрк турганы жакшы белгилҥҥ. 1928-жылы ишке ашырылган алфавит реформасынан соң 1932-жылдын 12-июлунда Мустафа Кемалдын жарлыгы менен Тҥрк тили коому негизделип, тҥрк тилиндеги чет сҿздҿрдҥ карапайым калк тилинде колдонулган тҿл тҥгҿйлҿрҥ менен алмаштыруу иши расми тҥрдҿ башталган. 1933-жылдын март айында Мустафа Кемалдын жетекчилиги менен ҿзгҿчҿ бир анкет таратылып, радиоберҥҥ жана гезит беттери аркылуу 1382 арап-фарсы сҿзҥнҿ тҥркчҿ тҥгҿй табуу маселеси коомчулуктун назарына сунулган. Табылган тҥгҿйлҿрдҥн тизмеси гезит беттеринде такай жарыяланып турган. Тҥркчҿнҥн дҥйнҿ тилдеринен алган ордуна жана ҿнҥгҥшҥнҿ байланыштуу филологиялык изилдҿҿлҿр, сҿздҥк жасоо жана грамматика тҥзҥҥ иштери кызуу колго алынган. Ш Тҥрк тили курултайында (1936) кҥн-тил теориясы талкууга коюлуп, тилди тазалоо иштери ҿзгҿчҿ бир ҿңҥт алган. Бирок бул теориянын таянган негизги опурталдуу болгондуктан, аталган багыттагы иштер кайрадан баштапкы нугуна салынган. Тазалоо ҿнҿгҥнҥн ҥчҥнчҥ баскычында (1940-1950) тилди ҿркҥндҿтҥҥ багытында эң орчундуу кадамдар жасалып, тҥрк тилиндеги уңгу жана мҥчҿлҿрдҥн табиятын иликтҿҿ иштери андан ары кҥчҿтҥлгҿн. Ар кандай тармактарга тиешелҥҥ 107 миңге терминди камтыган 102 томдук терминологиялык сҿздҥктҥн даярдалышы, тҥрк тилинин кҿлҿмдҥҥ тҥшҥндҥрмҿ сҿздҥгҥнҥн басып чыгарылышы, атазаңдын (конституциянын) тҥркчҿлҿштҥрҥлҥшҥ (1945) дал ушул мезгилде ишке ашырылган. Ататҥрк тарабынан жҥргҥзҥлгҿн алгачкы реформа жазуудагы реформа болгон. Ал минтип башталган. Жазуу жана ымла жаатындагы талкуулар 1923-28-жылдардын аралыгында кызуу жҥргҥзҥлҥп турган. Бул мезгил коомчулукту латынга негизделген тҥрк алфавитин кабыл алууга даярдоо мезгили эле. Жҿнҿкҿй эмес, ҿткҿҿл мезгил эле. Алсак, 1923-жылы Измирде уюштурулган Экономика конгрессинде Али Назми менен анын пикирлештери латын алфавитин кабыл алуу сунушун киргизишет. Бирок бул сунуш конгресстин тҿрагасы тарабынан кескин четке кагылат. Казым Пашанын Хакимиети Миллийе гезитине Латын
кабыл алынган кҥндҿн баштап Тҥркия мамлекети башаламандыктан башы чыкпай калат деп эскерткен. Латын алфавитинин ҿзгҿчҿ жанкҥйҿрҥ Хусейин Жахит болгон. Ал 1923-жылы ҿткҿрҥлгҿн Истанбул гезитчилеринин жыйынында латын жазуусуна ҿтҥҥ сунушун киргизген, бирок ал сунуш да четке кагылып, Ататҥрктҥ да анчейин ынандыра берген эмес. Анткени Ататҥрк бул ишти турмушка ашырууга зарыл болгон ыңгайлуу учурду кҥтҥп, мындай учурдун мамлекетте али пайда боло электигин туюп билип турган. Анын ҥстҥнҿ ал мезгил латынга ҿтҥҥ маселесин Тҥркиянын Улуттук Межлисинде коргой турган жылдар эле. Ошентип, кҿптҿн кҥткҿн мезгил да келет. Латынга ҿтҥҥ маселеси боюнча талкуу башталат. Ар ким ҿз пикирин ортого салат. Пикир талашка кеңири мҥмкҥнчҥлҥк берилет. Басмасҿздҿ бул маселенин оң чечилишин колдогон пикирлер да, ага каршы чыккан пикирлер да жарыяланып турат. Ал тургай арап жазуусунун кҥйҿрмандары латынга ҿтҥҥнҥ динге шек келтирҥҥ деп баалашып, ал тҥрк маданиятынын бузулушуна алып келет, миң жыл бою топтолгон китептерден ҿлкҿбҥз кол жууп калат деген пикирди таратышкан. Канткенде да, мында кадиксиз бир чындык бар эле. Ал арап жазуусунун тҥрк тилинин тыбыштык ҿзгҿчҿлҥгҥнҿ коошо бергендиги эле. Ушундан улам жазууда пайда болгон кыйынчылыктар Тҥркиядагы билим берҥҥ иштерине тоскоол болуп, коомдук ҿнҥгҥштҥ артка тартып турган. Батыш дҥйнҿсҥ менен тикелей карым–катышта болуу жаңылануунун алгы шарты болгондуктан, Ататҥрк эски тҥрк булактарына негизделген жазуунун ордуна латынга негизделген алфавитти кабыл алуу керек деген пикирди колдоп чыккан. Анын ҥстҥнҿ 1926- жылы Бакуда ҿткҿрҥлгҿн Бҥткҥлсоюздук 1 тҥркологиялык конференцияда Советтер Союзунун курамындагы тҥрк республикаларында латын жазуусуна ҿтҥҥ сунушу VI Халықаралық конференция
13 жактырылып, 1928-жылдан баштап арап тамгасы латын тамгасы менен расми тҥрдҿ алмаштырылган. Тҥрк дҥйнҿсҥндҿгҥ жҥрҥп жаткан бул саясы ҿнҿктҥк Ататҥрктҥн туура чечим кабыл алышына таасир бербей коюшу мҥмкҥн эмес эле. Ал 1928-жылдын 26-июнунда иштей баштаган алфавит комиссиясын жакындан тескеп, арап жазуусундагы кемчиликтерди кҿңҥлдҿ тутуу менен машакатсыз жана жеңил ҿздҿштҥрҥҥгҿ боло турган алфавиттин даярдалышын талап эткен. Бул маселеге арналган жыйындардын жана анда айтылган пикирлердин натыйжасында комиссия латын алфавитине ҿтҥҥ боюнча бир добуштан чечим кабыл алышкан. Комиссиянын ишинин жҥрҥшҥнҿ, латын алфавитин тҥрк тилине ыңгайлаштыруу маселесине, мындан келип чыккан тҥрдҥҥ пикирлерди талкуулоого Ататҥрк ҿзҥ катышып, андагы оор маселелерди туура чечҥҥгҿ кҿмҿк кҿрсҿткҿн. Даярдалган долбордо Европа жазууларында орун алган эки, ҥч же тҿрт тамга менен бир тыбышты белгилҿҿ салтына жол берилген эмес. Ошондуктан бир тыбышты бир гана тамга менен белгилҿҿ принцибине таянылган бул алфавитте бир тыбыштын бир гана тамгасы болуп, тҥрк тилиндеги 8 ҥндҥҥ 8 тамга менен белгиленген. Бул жаңы алфавиттин эң алгылыктуу жагы эле. Латынга негизделгенине карабай, тҥрк тилинин ҿзгҿчҿлҥктҿрҥнҿ шайкеш c, ç, ş, ğ сыяктуу тамгалардын дурус тандалып алынышы бул алфавиттин тууранды, эрчиме алфавит эмес, нагыз улуттук алфавиттин деңгелине кҿтҿрҥлҥшҥн шарттаган. Акыры кҿпкҿ созулган жана Ататҥрк ҿзҥ башында турган иш-аракеттердин акыбети да кайтат. 1928-жылдын 9-августу. Сарайбурну паркы. Ататҥрк алфавитке байланыштуу тарыхый сҿзҥн сҥйлҿйт да, латын алфавити тҥрк улутунун болочок рухий байлыгын тҥзҿт деп жарыялайт. Андан соң алфавиттин акыркы варианты даярдалат да, 1928-жылдын 1- ноябрында Тҥркия Улуттук Межлисинин 1353-мыйзамы менен бекитилет. Ошентип, жаңы алфавиттин кабыл алынышы тҥрк тилинин ҿркҥндҿп ҿсҥшҥнҥн алгы шарты болсо, жазуу реформасы Ататҥрк тарабынан жҥргҥзҥлгҿн улуттук маданий революциянын анабашы болгон. Буга чейин же андан кийин да айтылып жҥргҿндҿй, жаңы алфавит Тҥркия Республикасынын ичтен ыдырап, башаламандыкка учурашына себеп болгон жок. Керисинче, бул алфавит Тҥркия Республикасынын да, тҥрк улутунун да кыска мҿҿнҿттҥн ичинде биримдикке келишине, дҥйнҿдҿгҥ ҿз ордун туюп билишине, агездеги туташ сабатсыздыктын жоюлушуна шарт тҥздҥ. Маселен, жаңы алфавит кабыл алгандан бир жыл кийин 1929-жылы Тҥркиядагы 7 жаштан жогорку жалпы калктын 6,5%ы кат-сабаты ачылса, 35-жылы бул кҿрсҿткҥч 15%га, 36-жылы 17,5%га, 49-жылы 40%га чыккан. Тилекке каршы, ар кандай себептерден улам 1960-жылы сабатсыздыгы жоюлган калктын ҥлҥшҥ мерчемдеги 60%га ҿспҿстҿн, керсинче, 39%га чейин тҿмҿн тҥшҥп кеткен. Кантсе да, жаңы алфавиттин кабыл алынышы тҥрк улутуна кҿп эле пайда алып келген. Атап айтканда, дал ушул жаңы алфавит тҥрктҿргҿ батыш ҿркҿниятынын (цивилизациясынын) эшигин ачып берип, батыштын ийги жактырын ҿздҿштҥрҥҥгҿ мҥмкҥнчҥлҥк тҥзгҿн. Ошондой эле реформадан кийин тҥрк эли ҿзҥнҥн мурунку маданий мурастарынан да кол жууп калган жок. Улуу кҿсҿм Ататҥрктҥн ҿз демилгеси менен курулган тил, тарых, география факультеттериндеги тил жана тарых кафедраларында эски тҥрк тили менен тарыхын изилдҿҿ иштерин аркалаган жаш окумуштуулардын ҿзҥнчҿ бир мууну жетиштирилген. Тҥрктҿрдҥн буга чейин колдонгон тамгалары менен жазылган тарых жаатындагы огеле кҿп эстеликтер, эл адабиятынын ҥлгҥлҿрҥ, кҿркҿм чыгармалар жаңы алфавитке которулуп, тҥшҥндҥрмҿлҿрҥ менен коштолуп, басылып, жаш тҥрк насилинин назарына сунушталган. Ататҥрктҥн демилгеси менен башталган жана анын пикирлештери тарабынан улантылган тилди тазалоо иштери 1940-жылдан кийин сапаттык жаңы деңгелге кҿтҿрҥлҿт. Экинчи дҥйнҿлҥк согуштун кесепетинен 1942-жылы гана ҿткҿрҥлгҿн VI Тҥрк тили курултайында буга чейинки мезгилде илимий жактан негизсиз кабыл алынган аша чабуулар менен андан келип чыккан терс кҿрҥнҥштҿр талкууга коюлат. Андан соң 1949, 1951-жылдары чакырылган курултайдын чечимдерине ылайык коомдун башкаруусунда дагы бир катар ҿзгҿрҥҥлҿр болот. Буга чейин жалпы бир борборго баш ийген Тҥрк тили коомунун кол алдындагы илим жана башкаруу иштери экиге бҿлҥнҥп, Башкаруу коому жана Аткаруу коому деп ҿзҥнчҿ эки коом кайра тҥзҥлҿт.
VI Халықаралық конференция
14 1940-жылдан кийин аткарылган тилди тазалоо жана калыбына келтирҥҥ иштеринде жҥздҿгҿн чет сҿздҿр тҿл уңгулардан жасалган туунду жана татаал сҿздҿр менен алмаштырылат. Тил тарыхы, диалектология, грамматика, ымла багыттары сыяктуу эле термин жаатында да аткарылган иштердин темпи кҥч алат. Тҥрк тили коому тарабынан аткарылган тилди калыбына келтирҥҥ иштери менен ар тҥрдҥҥ илим-билим, техника тармактары боюнча термин тҥзҥҥ иштерин экиге бҿлҥп кароо зарыл. Ырас, мында тилди калыбына келтирҥҥ, тазалоо иштери узак мезгилге чейин Тҥрк тили коомунун тикелей жетекчилигинде жҥргҥзҥлҥп келгенин ҿзгҿчҿ белгилеп кеткенибиз оң. Чынында да, ошол маалда зыялылардын арасында эне тилге болгон аяр мамиле калыпташып, аруу сезимдер кҥчҿй баштаган. Андан соң тилди тазалоо кыймылы илим- билим адамдары менен акын-жазуучулардын мҥлдҿ баарына бирдей тараган. Ошондон улам бул агымга бут тосууга жан ҥрҿй аракеттенген калемгерлер да ҿздҿрҥнҥн чыгармаларында тҥрк сҿздҿрҥнҥн колдонулуш ҥлҥшҥн алда канча арттырууга мажбур болушкан. Илим-билим адамдары таза жана тҥшҥнҥктҥҥ тҥрк тилине артыкчылык беришип, ар кимиси ҿз тармактары боюнча зарыл болгон тҥркчҿ терминдерди жасоого аракеттенишкен. Ошентип, жаңы сҿз же жаңы термин жасоо иши белгилҥҥ бир мҿҿнҿттҿн кийин жалгыз гана Тҥрк тили коому эмес, жалпы эле тҥрк коомчулугуна бирдей жайылган кыймылга айланган. Мунун натыйжасында, маселен, 1931-жылы гезит тилинде колдонулган тҥркчҿ тҿл сҿздҿрдҥн ҥлҥшҥ 35%, 33-жылы 44%, 36-41-жылдары 48%, 46-жылы 57%, 50-60-жылдардын аралыгында бир аз тҿмҿндҿп 51%, 61-жылы 56%, 65-жылы 60,5%, 77-жылы 71%, 80-жылы 76,5% болуп акырындык менен ҿсҥп олтурган. Ал эми бул кҿрсҿткҥчтҿрдҥ реформага чейинки абалга салыштырсак, осмон тҥрк тилиндеги сҿздҿрдҥн 90%ы тҥрк сҿздҿрҥнҥн эмес, арап-фарсы сҿздҿрҥнҥн ҥлҥшҥнҿ туура келген экен. Тҥрк тилин реформалоодо бир катар мҥчҥлҥштҥктҿр да кетирилбей койгон эмес. Алсак, 1986-жылкы Тҥрк тили коому тарабынан даярдалган «Ымла сҿздҥгҥндҿ» 30-жылдардан баштап 50 жыл бою колдонулуп келген кошмок сҿздҿрдҥ бирге жазуу эрежеси ҿзгҿртҥлҥп, аларды бҿлҿк жазуу эрежеси киргизилген. Маселен, adaçayı -аткулак‚ akciğer - ӛпкӛ‚ atasözü - макал‚ ilkokul – башталгыч мектеп, soyadı – аты-жӛнҥ‚ dilbilgisi – тил илими‚ hanımböceği - коңуз‚ yeryüzü – жер жҥзҥ‚ güzelavratotu – уу чӛп сыяктуу кошмок сҿздҿр буга чейин бирге жазылып келсе, 1986-жылдан кийин алар бҿлҿк жазыла баштаган. Кошмок сҿздҿрдҥ бҿлҿк жазуу эрежесинин калпыстыгын Камиле Имер ҿзҥнҥн «Тҥркияда тил пландамасы: тҥрк тилин реформалоо» аттуу эмгегинде билгичтик менен минтип ашкерилейт: Dosdoğru yürüyün‚ karşınıza çıkan ilk okuldan sola dönünüz. Тҥптҥз басыңыз, каршыңыздан чыккан биринчи мектептен солго бурулуңуз. Dosdoğru yürüyün‚ karşınıza çıkan ilkokuldan sola dönünüz. Тҥптҥз басыңыз, каршыңыздан чыккан башталгыч мектептен солго бурулуңуз. Келтирилген мисалдардан ilkokul сҿзҥн бҿлҿк же бирге жазуудан сҥйлҿмдҥн мааниси ар башка болуп, карама-каршыга ҿзгҿрҿрҥ ачык кҿрҥнҥп турат. Аталган калпыстыкты оңдоо ҥчҥн дагы он жыл убакыт талап кылынат да, кошмок сҿздҿрдҥ бирге жазуу эрежеси 1996- жылы жарыланган «Ымла сҿздҥгҥндҿ» гана кайрадан калыбына келтирилет. Кеп оролу дагы бир кызыктуу фактыга бурулуп турат. Окуя 30-жылдардын аяк ченинде болот. Орус орфографиясын реформалоо учурунда назад, справа, наверх, вперед сыяктуу сҿз алды мҥчҿ менен жасалган тактооч сҿздҿрдҥ айрым жазуу эрежеси сунушталган экен. Бардыгы бул эрежени кабыл алууга ыктап турушкан экен. Ошондо проф. А.А.Реформатский бул эреженин авторуна минтип бир собол таштаган экен: ―Сиздин сунушка макул болдук дейли. Кана эмесе, Сиз, Назад к Островскому деген ураанды На зад к Островскому деп бҿлҿк жазып кҿрҥңҥзчҥ‖ дептир. Эл кҥлкҥгҿ батат... Эреженин автору жаңылганын тҥшҥнҿт... Кыскасы, ушул бир суроо орус тилиндеги назад, вперед, вниз, справа, наверх,
бир нерсени баса белгилей кетҥҥ абзел. Анткени кыргыз тилинин жазуу эрежелеринин 2008- жылкы жаңы редакциясында кошмок сҿздҿрдҥн бирге жазылышын жокко чыгарып, аларды
VI Халықаралық конференция
15 бҿлҿк жазуу эрежесин кайрадан калыбына келтиргендерге бул мисалдар чоң сабак болууга тийиш. Тҥрк тилин кайра куруудагы дагы бир урунттуу кемчилик – 80-жылдардан кийин кҥч алган ааламдаштыруу эткини менен англис тилинин терс таасири. Тҥрк тилиндеги мындай терс кҿрҥнҥшкҿ мисал кылып эки учурду келтирҥҥгҿ болот: 1)
колдонулушу. Маселен, weekend‚ word‚ Windows‚ wimpy сыяктуу сҿздҿр тҥрк алфавитинде жок W тамгасы менен жазылууда; 2)
окулушу. Маселен, koleksiyon‚ prodüksiyon деп тҥркчҿ жазылган бир катар сҿздҿр жаштар тарабынан англис айтым эрежесине ылайык kolekşın‚ prodakşın деп окулууда. Бирок бул жана ушул ҿңдҥҥ айрым мҥчҥлҥштҥктҿрдҥн орун алгандыгына карабастан тҥрк тилинин бҥгҥнкҥ кҥндҿгҥ ҿнҥгҥшҥ Ататҥрк кҿрсҿткҿн туура багытта жана эне тилдин тҿл кыртышында жҥргҥзҥлҥҥдҿ. Ошондуктан тҥрк тилинин бҥгҥнкҥ абалын тҿмҿнкҥчҿ жыйынтыктоого болот: 1. Тҥрк тилин реформалоо кыймылынын башында Тҥркия Республикасынын негиздҿҿчҥсҥ Мустафа Кемал Ататҥрк турган. Анын жетекчилиги менен 1928-жылы адегенде жазуу системасы реформаланып, арап алфавитинин ордуна латын алфавити киргизилет. Жаңыдан киргизилген латын алфавити тҥрк тилинин тыбыштык системасына дээрлик шайкеш келтирилет. 2. 1929-жылдан баштап тҥрк мектептеринде буга чейин милдеттҥҥ деп эсептелген арап жана фарсы тилдерин окутуу иштери токтотулат. 3. 1932—жылы Ататҥрктҥн демилгеси менен Тҥрк тили коому уюшулат. Бул коом тилдик реформаны жҥзҿгҿ ашыруудагы илимий жана уюштуруу борбору болуп эсептелип, эки тҥрдҥҥ максатты аркалайт. Биринчиден, тҥрк тили боюнча жҥргҥзҥлҿ турган илимий изилдҿҿ иштерин колго алуу максатын кҿздҿсҿ, экинчиден, тҥрк тилин чет сҿздҿрдҿн, эң алды арап-фарсы сҿздҿрҥнҿн тазалоо, демек, эне тилдин сҿз байлыгын ичтен байытуу максытын кҿздҿйт. Бҥгҥнкҥ кҥндҿ бизге белгилҥҥ болгон жана жалпы тҥркология ҥчҥн зор маанидеги Х.Намык Оркундун ―Орхон-Енесай эстеликтериндеги байыркы тҥрк жазуулары‖ аттуу тҿрт томдугу, Кашкарлык Махмуттун ―Дивану лугат-ит тҥркҥ‖, Баласагындык Жусуптун ―Кутадгу Билиги‖, Мухаррем Эргиндин ―Деде Коркуту‖, ―Derleme sözlük‖, ―Tarama sözlük‖ сыяктуу бир катар фундаменталдуу эмгектер ҿйдҿкҥ эки максаттын биринчисин ишке ашыруудан пайда болгон. Экинчи максатты ишке ашыруу ҥчҥн агезде Тҥрк тили коому тарабынан эки жылда бир жолу курултай ҿткҿрҥлҥп, анын ишине Ататҥрк тикелей ҿзҥ жетекчилик кылып турат. Мамлекет башчысынын эне тилге болгон жанкҥйҿрлҥк мамилеси калайык калктын да ошондой эле деңгелдеги кызыгуусун арттыргын. Кыскасы, тҥрк тилин чет сҿздҿрдҿн тазалоо жана байытуу иши улуттук кыймылга айланып, бул багытта ириде аталган коомдун мҥчҿлҿрҥ, жазуучулар, журналистер, илим-билим адамдары тҥп кҿтҿрҥлҿ эмгектенет. 4. Тҥрк тилин чет сҿздҿрдҿн тазалоо жана ал сҿздҿрдҥн ордун эне тилдин эсебинен толтурууда бардык булактар пайдаланылган. Алардын негизгилери тҿмҿнкҥлҿр: 1) байыркы жана эски тҥрк жазма эстеликтери. Мындай эстеликтердеги кҿҿнҿргҿн сҿздҿрдҥ кайра жандандыруу аркылуу азыркы тҥрк тили бир катар арап-фарсы сҿздҿрҥнҿн тазаланган: арапча
тҥркчҿ кыргызча VI Халықаралық конференция
16 misafir konuk конок şahit tanık кҥбӛ nispet oran катыш defa kez ирет netice sonuç жыйынтык ж.б. 2) диалекти жана жергиликтҥҥ айтымдар. Карапайым калктын тилиндеги сҿздҿрдҥ адабий тилге киргизҥҥ аркылуу тҥрк тили бир катар арап-фарсы сҿздҿрҥнҿн тазаланып, сҿздҥктҿгҥ тҿл сҿздҿрдҥн колдонуш ҿрҥшҥ арттырылган: арапча
тҥркчҿ кыргызча şart koşul шарт isim ad ат kelime sözcük сӛз cenup güney тҥштҥк saha alan аянт ж.б. 3) сҿздҥк байлыгын молуктуруунун ички булагынын бири болгон сҿзжасам жҥйҿсҥнҥн морфологиялык жолу. Бул жолду толук пайдалануу жана куранды мҥчҿ менен туунду сҿз жасоо аркылуу тҥрк тилинин сҿздҥк курамы кҿптҿгҿн жаңы сҿздҿр менен толукталган. Мында ҿнҥмдҥҥ мҥчҿлҿр менен катар ҿнҥмсҥз мҥчҿлҿргҿ да экинчи ҿмҥр берилип, 17 ҿнҥмсҥз мҥчҿ ҿнҥмдҥҥ мҥчҿгҿ айландырылган. Маселен, жалгыз гана –ıt мҥчҿсҥ менен нечен туунду сҿз жасалган: тҥркчҿ
кыргызча bakıt обсерватория çıkıt чыгыш konut турак çıkаt экспорт giret импорт taşıt унаа ж.б. С.Ҿзелдин 1977-жылкы эсеби боюнча, «Тҥркчҿ сҿздҥктҥн» 5-басылышында атооч жана этиш сҿздҿрдҥ жасоого катышкан эң ҿнҥмдҥҥ курандылар деп тҿмҿнкҥ мҥчҿлҿр табылат:
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|