«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

210 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

Нилуфар Каримова

 

(Наманган, Узбекистан)

 

 

B

OSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI YAKKA TARTIBDA TARBIYALASHDA MURABBIY FAOLIYATI

 

 

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini yakka tartibda tarbiyalashda yangicha yondoshuv jarayonining eng asosiy natijasi –

 

har  tamonlama  va  uyg’un  kamol  topgan  yuksak  ma’naviyatli  shaxsni  shakllantirishdir.  Tarbiya  jarayoni  –

  tarbiyaviy  ishlar, 

tadbirlarning doimiy harakat

dagi uzluksizlik zanjiridan iborat bo’lib reja asosida tashkil etilgan bo’lishi zarur. Inson taraqqiyoti 

ko’pgina omillar o’zaro ta’siri bilan asoslanadi: irsiy avloddan

-

avlodga o’uvchi, muhit, tarbiya, insonning shaxsiy amaliy faoliyati 

kabilarga bog’liq.

 Voyaga yetmaganlarning deviant xulq-

atvorini asoslovchi asosiy omillarni ajratib ko’rsatish mumkin.

 

Ijtimoiy-

pedagogik  omillar.  Oila,  maktab  va  ijtimoiy  tarbiya  nuqsonlarida  namoyon  bo’ladi.  Bu  omil  bolani  erta 

ijtimoiylashuvdan  og’ishganlikka,  bolalik  davridayoq  maktabda  o’zlashtirmovchilik  tufayli  maktab  bilan  aloqaning  uzilishi 

(pedagogik bo’sh qo’yish) olib keladi. O’smirda maktabga bo’lgan ongli ravishda qiziqishning shakllanmasligi motiviga sabab 

bo’ladi. Bunday bolalar maktabga yomon tayyorlangan, uy vazifalariga negativ munosabatda bo’luvchi, maktab baholariga 

befarq bo’ladigan, o’quv dezadaptatsiyasiga uchrovchi bo’ladilar.

 

-

O’quv dezadaptatsiya

 

–

 

bolaning maktabga bo’lgan umumiy qiziqishini saqlanishida bir yoki ikki fanni o’zlashtirishda 

qiyinchilikka duch kelgan holatidir. 

 

–

 maktab dezaptatsiya 

–

 

bolaning yosh xususiyatida ta’lim olishidagi qiyinchiliklar bilan bir qatorda xulqiy buzilish 

holatlari o’qituvchilar, sinfdoshlari bilan janjalli vaziyatlar ko’rinishida o’ringa chiqadi. Dars qoldirish

 

odatlari paydo bo’ladi.

 

 

–

  ijtimoiy  dezadaptatsiya 

–

 

bolaning  o’qishga  bo’lgan  qiziqishi,  maktab  jamoasining  talablariga  javob  berishdan 

qochish holatlari, turli asotsial jamoalarga kirib ketish, spirtli ichimliklarga, giyohvandlik moddalariga qiziqishining ortishi bilan 

namoyon bo’ladi.

 

Bolaning  ijtimoiy  rivojlanishidagi  og’ishganlik  omillarga  yomon  oilalar  sabab  bo’ladi.  SHunday  oilaviy  o’zaro 

munosabatlar usullari mavjudki, ular voyaga yetmaganlarning assotsial xulq-atvorining shakllanishiga olib boradi: 

1.  Tarbiyaviy  va  oilaning  ichki  munosabatlarining  disgarmonik  usuli. 

Bu usul o’zida bir tomondan, bola istaklariga 

ko’ra bo’lsa, ikkinchi tomondan, bolaning janjalli vaziyatlarga yoki oilada ikki xil axloqiy qarash mavjudligi: oila uchun bo

shqa, 

jamiyat 

uchun umuman boshqacha bo’lgan tarbiyaviy holatlar.

 

1. 

Barqaror bo’lmagan, janjalli usul

 

noto’liq oilalarga tarbiyaviy ta’sir etuvchi, er

-xotin  ajralishi,  ota-ona  va  bolalar 

uzoq muddat alohida yashashlari sababli yuzaga keladi. 

2.  Munosabatlarning assotsial usuli yomon tashkil etilgan oilalarda, doimiy spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlikka 

berilish,  axloqsizlik,  ota-onaning  jinoyatchilik  xulq-

atvori, “oilaviy qahri qattiqlik” va zo’ravonlik kabi illatlarda yuzaga keladi. 

Qahrli  munosabatlar  (haqorat,  xo’rlash)  deb  bolaga  g’amxo’rlik  qiluvchi,  qaramog’iga  olgan  odamlar  tomonidan  zarar 

yetkazilishining  ko’pgina  harakatlariga  aytiladi.  Bu  harakatlarga  bolala  jismoniy  zarar  yetkaziluvchi  jismoniy,  emotsional 

(hissiy), jinsiy qiynoqlar bilan azoblash, ko’p takrorlanuvchi noo’rin jazolar kiradi. Qahrli munosabatlarga bolalar uyda, oilada, 

ko’chada, maktabda, bolalar mehribonlik uylarida, kasalxona va boshqa bolalar muassasalarida duch kelishlari mumkin.

 

Shunday holatlardagi bolalar, xavfsizlik hissini sezmaydilar. 

Ularning me’yoriy rivojlanishida bu hissiyotning ahamiyati 

katta. Bu esa bolalaga uni o’zi haqida, men yomonman, hech kimga kerakmasman, sevimli emasman deb o’ylashlariga sabab 

bo’ladi.  Qahrli  munosabatlarning  har  qanday  turi  bola  sog’lig’iga  katta  zarar  y

etkazadi.  Uning  hayoti  va  ijtimoiy 

moslashuvchanligida xavf tug’diradi.

 

3.  Ijtimoiy-iqtisodiy  omillar 

ijtimoiy  tengsizlikka  sabab  bo’ladi. Jamiyatni  boy  va  kambag’allar,  jamiyat  uchun  eng 

ahamiyatli aholining kambag’allashuvi, ishsizlik kabi qatlamlarga ajrat

adi. Ijtimoiy qabul qilingan halol ish haqqini (qonuniy) 

olish usullarining cheklanishi, inflyatsiya va ijtimoiy tartibbuzarlikka olib keladi. 

4.  Axloqiy-

ma’naviy omillar.

 

Hozirgi davrning jamiyatda bir tomondan ma’naviy axloqiy darajaning pasayishi bo’lsa, 

qadriyatli, birinch navbatda axloqiy xulqning buzilishi, boshqa tomondan, jamiyatning neytral munosabatlarida deviant xulq -

atvor munosabatlarida yuzaga kelishiga olib keladi. 

 

Tarbiyaviy  tadbirlar 

–

 

turli  xil  moddiy  va  ma’naviy  ehtiyojlarga  javob  beruvchi  t

arbiyaviy  maqsadlarning  yagona 

majmuasiga  bo’ysundirilgan,  bir

-

biri  bilan  o’zaro  hamkorlik  qiluvchi,  o’zida  bir  butun  ta’limni  ko’zda  tutgan  tarbiyaviy  ta’sir 

majmuidir.  Ta’lim  jarayoni  alohida  darslardan  tashkil  topgani  kabi  tarbiyaviy  tadbirlardan  tarbiy

a  jarayoni  vujudga  keladi. 

Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar 

–

 

tarbiya jarayonining bir bo’lagidir.

 

Tarbiya mavzusi katta, keng qamrovli mavzu. Bu mavzu alohida o’rganishga molik. Uning tarbiyaviy ishlar, tarbiyaviy 

ishlarning manbalari, tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish uslublari, tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish, ularni tashkil qilishning asosiy 

qoidalari, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishni boshqarish, pedagogik ta’sir etish usullari va boshqalarni o’rganish, chuqur b

ilish, 

amalda qo’llash juda muhimdir.

 

D

emak  tarbiya  haqida  tushunchaga  ega  bo’lish  uchun,  avvalo  tarbiya  jarayonini  mohiyati  va  mazmuni,  uslubiy 

qonuniyatlari, shakllari, tarbiya tamoyillari, uslublari bilan tanishish, o’rganish lozim.

 

O’zbekiston mustaqillikka erishgach, tarbiya va unga bog’liq jarayonlarga yangi hamda sog’lom pedagogik tafakkurga 

tayangan  holda  yondashuv  qaror  topa  boshladi.  Uni  izohlashda  g’ayriilmiy  sinfiy

-partiyaviy  yondashuvdan  voz  kechildi. 

Tarbiyaning  milliyligiga  alohida  e’tibor  qaratilmoqda.  Buning  uchun  xalq  pedagogikasi  boyliklari,  o’zbek  mutafakkirlarining 

pedagogik qarashlari sinchkovlik bilan o’rganilayotir. Natijada, O’zbekiston pedagogika fani va amaliyotida oila tarbiyasinin

g 

ham, ijtimoiy tarbiyaning ham o’ziga xos o’rni borligi tan olina boshlandi. 

SHuningdek, tarbiyada irsiy va biologik omillar ham 

hisobga olinadigan bo’ldi. Ayni vaqtda shaxsning shakllanishida tarbiyaning o’rniga keragidan ortiq baho berish ham barham 

topdi. Bu hol tarbiyaga doir hodisa va xolatlarni to’g’ri izohlash, tarbiyaviy tadbirlar tizimini to’g’ri tayin etish imkonini berdi.

 

Ayni paytda tarbiyaning faol ishtirokchilaridan OAV faoliyatidagi bir yoqlamalikka moyillik sezilmoqda. Zotan OAVda 

ko’proq  ijobiy  materiallar  berilayotgani  yoshlarda  hayotga,  jamiyatdagi  turli  jarayonlarga  bir  yoqlama,  ko’proq  maqtov  va 

maqtanish hissini singdirish xavfini tug’dirayotganday.

 

OAVda vujudga kelgan bu holat Davlat rahbari Islom Karimovning “Eng asosiy mezon –

 

hayot haqiqatini aks ettirish”, 

“YUksak ma’naviyat –

 

yengilmas kuch”, “Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlariga” yo’llagan qator tabriklari hamda 

boshqa  asarlari  va  ma’ruzalaridagi  talablariga  yetarlicha  javob  bermayotganligi  tarbiya  jarayonida  OAVdan  foydalanish 

borasida ko’proq ehtiyotkorlikni talab qiladi.

 

Ma’naviyat –

 

targ’ibot markazi. Milliy g’oya va mafkura ilmiy–

amaliy markazi. Fuqarolar qalbi va ongida milliy tafakkur 

hamda sog’lom dunyoqarash asoslarini mustahkamlash.Ilm

-

fan va madaniyat fidoiylarining namunalari. Iste’dodni avaylab

-

asrash. Ahillik 

–

 qudratli kuch. Jamiyatimizdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabat-larning rivoji haqida maxsus adabiyotlar 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

211 

 

 

yaratish.  Darslik  va  o’quv  qo’llanmalarini  takomillashtirish.  Ijtimoiy  fanlarning  asosiy  tadqiqot  mavzulari.  Mafkuraviy 

jarayonlarni ilmiy tahlil qilish vazifasi. Ma’naviy

-

ma’rifiy targ’ibot texnologiyalarini keng joriy etish. Zamonaviy texnologiyalar. 

Ommaviy  axborot  vositalari.  Virtual  kutubxonalar,  axborot  resurs  markazlari.  Ma’naviy

-

ma’rifiy  ishlarni  aniq  maqsadga 

qaratilgan holda olib borish. 

Yoshlarni milliy g’oya ruhida 

tarbiyalash vositalari. 

 

“Ma’naviy

-

ma’rifiy tarbiya ishlarini rejalashtirishning asosiy omillari”

 

1.  Vatanga muhabbat va insonparvarlik. 

2.  Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish. 

3. 

Ma’naviy tarbiya (axlok va odob).

 

4.  Iqtisodiy tarbiya. 

5.  Ekologik tarbiya. 

6. 

Go’zallik tarbiyasi.

 

7. 

Jismoniy barkamollik (sog’lom avlod uchun).

 

8.  Ota-onalar bilan ishlash. 

Yuqoridagi omillarni rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagi talablarga javob berishi kerak: 

-tarbiyaviy  tadbirlar  rejasi  va  undagi  mavzular 

o’kuvchilarni  mustaqillik,  o’z

-

o’zini  anglash,  mustaqil  fikr  yuritishga 

qaratilishi; 

-

tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlar qamrovida bo’lishi;

 

-tarbiyaviy tadbirlarda uzviylik qoidasiga amal qilinishi; 

-mavzular o`quvchilarning yoshi va bi

lim saviyasiga mos bo’lishi lozim.

 

Tarbiyaviy  ishlarning  samaradorligini  oshirish  avvalo  komil  insonni  shakllantirishning  eng  zamonaviy  va  qulay 

yo’nalishlarini  topib  joriy  etishga  bog’liq

. 

Pedagogika  fanlarini  o’qitishda  qomusiy  olimlar  ilmiy  merosidan  fo

ydalanishning 

bugungi kunda jamiyat taraqqiyotidagi o’rni juda katta. Bunning uchun tarbiyaviy ishlar konsepsiya ham xuddi shu maqsadda, 

shaxs kamolati bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgan. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga k

eltirish 

uchun  tarbiyaning  asosi  bo’lgan  barcha  g’oyalar  qaytadan  ko’rib  chiqilishi,  asosiy  e’tibor  bola  shaxsiga  qaratilishi,  yillar 

davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqoza etadi.taarbiyada bola shaxsini hurmat qilish v

a 

unga talabchanlik bilan olib borish davr talabi hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimi

z 

bo’lgan  yosh  avlodni  hayotga  tayyorlashning  samarali  shakl  va  usullarini  izlab  topish  nihoyatda  zarurdir.o’lib  unda 

o’qituvchining pedagogik mahorati katta rol o’ynaydi. Har bir tarbiyachining dunyoqarashi, tarbiyalanganligi,

 

Odobliligi  uning  muomilasida  namoyon  bo’ladi.  Xalqimizda  shunday  naql  bor  “Bola  shirin  so’zning  gadoyi”,  bas 

shunday  ekan  tarbiyachi muomalasida tilga juda  e

htiyotkor bo’lishi kerak. Tili shirin, xushmuomila o’qituvchi eng obro’lidir. 

Husayn  Voiz  Koshifiy  shunday  degan  edilar:  “Haq  vaqtini  so’zlar  fytursizlar  yaxshi  so’zdin  bo’lakni  aytmangizlar  va  ko’p 

so’zlamak ko’ngilni qaro qilur” yoki “Mumkin ersa yaxshi so’z qil oshkor, yaxshi so’zdin xo’b yo’qdir yodgor”;”Nasihatin shirin 

so’zu  muloyimlik  birla  ibtido  qilg’ay,  chunki  bu  zamonda  yumshoqlik  va  xushro’lik  ko’rgazmayin  nasihat  korga  kelmas”. 

Pedagog olim Suxomlinskiy muomila mahoratini kuchi va uning yashiri

n sirlarini “Bolalarga fido” asarida shunday bayon etgan 

edi:” Yuksak tuyg’u madaniyatiga ega bo’lgan o’qituvchi bolaning kayfiyati noxushligini darhol fahmlaydi.Bu eng avvalo uning 

ko’zidan bilinadi.... U bola ko’nglidagini tashvishni sezganligini, qanday

 

yo’l bilandur ma’lum qilish yo’lini topadi... Keyin bolani 

tanho topib, surushtirishi ham mumkin. 

.... Bolaning ahvolini tushunish, unga hamdard bo’lish madad berish kerak.

 

Ko’pincha hamdardlik, rahmdillik chin ko’ngildan gaplashish bolaning diliga xush keladigan eng yaqin yordam bo’ladi. 

Beparvolik,loqaydlik esa bolaning dilini larzaga soladi!”. Tarbiya jarayonida bolani aldash mumkin emas, bolalarga topshiriq 

berib:  ”Bilib  qo’yinglar,topshirilgan  vazifani,  albatta,  tekshirib,  bahoni  qo’yaman”

-deb  ogohlantiradi.Lekin  bolalarning 

topshirigini  bajargan  va  aslo  tekshirmaydi.  Bolalar  tartibni  salgina  buzsalar,u  ko’p  do’q

-

po’pisa  qilib,  ularga  qarshi  turli 

ko’rajagini aytadi

-

yu,ammo amalda hech qanday chora kurmaydi. U, biror qiziq tadbir o’tkazishni bolalarga va’da qiladi

-yu, sal 

orada va’dasini esdan chiqarib qo’yadi, bolalarda bunday tarbiyachiga izzat va hurmat paydo bo’lmaydi. Har bir pedagogning 

so’zi bilan ishi bir xil bo’lishi kerak. U o’z ishida va so’zida izchil bulmog’i lozim. Har bir tarbiyachi uchun

  bu  narsa  qonun 

sifatida tan olinishi shart. 

 

Фойдаланилган адабиётлар:

 

1.  Mustaqillik-izohli ilmiy-ommabop lug`at.T

., «

Sharq

», 1998 –

 18 b 

2. 

Ma’rupov J, Nurmuxamedov U. Qalbi quyosh murabbiy. T., «O’qituvchi», 1987

 

–

 20 b 

3.  Mahmudov M. Komil inson shaxsi va ijtimoiy tajriba. // Pedagogik mahorat, 2002, 4-son, 6-10-b. 

4. 

Ochilov M, Ochilova N. O’qituvchi odobi.T., «O’zbekiston», 1996 –

 31 b 

5. 

Ochilova N. O’qituvchi odobining talab qoidalari. «

Xalq ta

’

limi

», 1997

y,2-son, 27-32 

–

 betlar 

6.  Ochilov M., Muallim 

–

 

qalb me’mori.

.-T

.: «

O

’

qituvchi

», 

2001-9 b 

7.  Pedagogika. A.Munavvarov taxriri ostida.T

., «

O

’

qituvchi

», 1996

-53-54 b 

 

 

Э.Е.

 

Каукаева

 

(Тараз қаласы, Қазақстан)

 

 

ҚАРЫМ

-

ҚАТЫНАС КЕЗІНДЕ ПАЙДА БОЛАТЫН ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

 

Нарықтық қатынас кезінде білім беру жүйесі динамикалық, демократиялық, гумандық және ұлттардың өзінің 

мемлекет  құрлымын  өздері  шешу  принцпінде  дамуы  қажет.  Сонымен  бірге  әр  адамның  Жан

-

жақты  білім  алуына 

мүмкіндік туғыза отырып, ол адамның еркін және өнегелі, басқа адамдардың абыройын, құқы мен еркіндігін сыйлайтын 

және  қазақ  халқының  мәдени

-

тарихи  тәжірибесі  мен  республиканың  әлеуметтік

-

экономикалық  ерекшеліктеріне 

сүйене отырып, қалыптасуын орнықтыру керек. Бүгінгі нарықтық экономикаға көшіп жатқан кезеңде және етек жайған 

экономикалық дағдарысқа қыспаққа алып тұрған кезде маман кадрлар дайындау ісіне қажетті деңгейде оқыту әдісін 

таппаса, істің түйіні шешілмей, қиындай берері белгілі. Сондықтанда экономикалық тәуелсіздікке жету үшін не істеу 

керек, халыққа білім беруді, мамандар дайындауды, ғылымды дамытуды, озат технологияны өндіріске енгізуді, табиғи 

байлықты  адам  күшін  парасатты,  ұтымды  тиімді  пайдалануды  басқа  елдер  мен  экономикалық  байланысымызды 

қамтитын ерекше бағдарлама жасау керек.

 

212 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

Психология  ғылымы  адамның  қарым

-

қатынасы  мен  іс

-

әрекетін  бірлестіріп  қарап,  оны  принциптік  түрде 

басшылыққа  алады.  Егер  қарым

-

қатынастың  пайда  болуын  зерттесек,  онда  оның  әлеуметтік  табиғаты  мен 

қызметтерін іс

-

әрекетінің басқа түрлерімен және адам психикасының да дамуымен байланысын көреміз. Бұл орайда 

К.Маркс пен Ф.Энгельстің айтуынша қарым

-

қатынастың дамуы адамның еңбегімен байланысты [1

-

2]. Қоғамдық еңбек 

күрделеніп,  жаңа  сатыға  көтерілген  сайын,  адамдардың  қарым

-

қатынасы  сапалы  түрде  күшейе  түседі.  Бірақ 

әлеуметтік мәні жоқ қарым

-

қатынастар да кездеседі. Мысалы: ер мен әйел адамдардың арасындағы сүйіспеншілік 

қарым

-

қатынастар.

 

Кейбір  қарым

-

қатынастар  адамдардың  жасайтын  қызметіне  (роліне)  байланысты  болады.  Мұндай  қарым

-

қатынасты ролдік, яғни жасайтын қызметіне байланысты қарым

-

қатынас дейді. Мысалы, сырқат адам мен дәрігердің, 

оқушы  мен  оқытушының  арасындағы  қарым

-

қатынастарды  жоғарыда  біз  бұны  міндетті  қатынастардың  түрлеріне 

жататынын атап өттік. Оқу орындарындағы тәрбие әртүрлі қарым

-

қатынастың жүйесі бойынша жүзеге асады: “оқушы, 

студент –

 

тәрбиешілер ұжымы ”, “оқытушы

-

студент”, “студент

-

студент”.

 

Қарым

-

қатынас арқылы қалыптасып келе жатқан тұлғааралық қатынас байланыс, ерікті бірлескен әрекет пен 

бірлескен қатынас негізінде болса, ол студент тұлғасын дамыту мен тәрбиелеу жолдары болып табылады.

 

Қарым

-

қатынас жасауда толеранттылық мәселесі бірінші орында тұрады. Демек, адамдар бір

-

бірімен қарым

-

қатынас  жасай  отырып,  әр  түрлі  қақтығыстарға  тап  болады.  Болашаққа  зор  үмітпен  қарап,  осы  қақтығыстарды 

өздеріне  тиімді  етіп  шешу  жолдарында  шыдамдылық,  төзімділік,  яғни  толеранттылық  таныту  қажет.  Осының 

арқасында  ғана  қақтығыстарды  шешуге  болады.  Қақтығыс  іс

-

әрекеттің  түрлеріне  және  мазмұнына,  мақсатына, 

тәртіптеріне,  бағыттарына  байланысты  тармақталған  өте  күрделі  процестердің  бірі.  Қақтығыс  адамдар  қарым

-

қатынасы аумағында пайда болады және қарама

-

қайшылыққа әкеледі.

 

Психологияда  қақтығыс  «теріс  эмоционалды  уайымдайтын  адамдар  тобының  немесе  индивидтің 

тұлғааралық  қарым

-

қатынастың  немесе  тұлғааралық  бірлескен  әрекеттерде  санадан  тыс  алынған  эпизодтың  бір

-

бірімен сәйкес емес қарама

-

қарсы бағытталған тенденциялардың қақтығысуы» ретінде анықталады.

 

Қақтығыс түрлері өте алуан және оларды В.Ворониннің көрсетуі бойынша қарастыруға болады. В.Воронин 

халықтың білім беру саласында әкімшілік, ата

-

аналар, мұғалімдер және оқушылар әрекеттерінің субъектілерін бөліп 

көрсеткен. Субъектілер өзара әрекетке түсу қажеттілігінде келесі қақтығыстарға тап болады: оқушы

-

оқушы; оқушы

-

мұғалім;  оқушы

-

ата

-

ана;  оқушы

-

әкімшілік;  мұғалім

-

мұғалім;  мұғалім

-

ата

-

ана;  мұғалім

-

әкімшілік;  әкімшілік

-

әкімшілік. 

Осылардың ішіндегі ең маңыздысы және жоғары назарды талап ететін оқушы мен мұғалім қарым

-

қатынасы болып

 

табылады.

 

Мұғалім  мен  оқушы  арасындағы  қарым

-

қатынас  проблемасын  әркім  өзінше  түсінеді:  біреулері  ойдан 

шығарылған десе, екіншілері бұл туралы ешқашан ойланбағанын айтады, ал үшіншілері болса, бұған тіптен көп көңіл 

бөліп, маңызды мән береді. Педагогтар мен психологтардың зерттеулерінің маңызды сапаларына негізделген қарым

-

қатынас педагогика мен психологиядағы ең маңызды мәселелердің бірі.

 

Қақтығыс  –

 

өмір  әрекетінің  әртүрлі  аумақтарына  және  түрлеріне  байланысты  тармақталған  өте  күрделі 

құбылыстардың бірі. Қақтығыс мәселесі басқарудың әлеуметтік

-

психологиялық міндеттерін шешу үрдісінде қақтығыс 

ортақ назарда. Өйткені олар адамдар қарым

-

қатынасы аумағында пайда болып жалғасын тауып, қарама

-

қайшылық 

нәтижесіне әкелетіні белгілі. Осы сәтте ұжымдағы өзара тұлғалық қақтығыстар басты мағынаға ие болады.

 

Өзара жеке бас қақтығысы барысында адамдар бір

-

бірімен қарама

-

қарсы келеді, ауыр қарым

-

қатынас пайда 

болып  өрісін  табады.  Бұның  негізгі  себебі  адамдар  арасындағы  әртүрлі  қақтығыстар  біріккен  әрекет  ағымындағы 

мақсаттары қарама

-

қайшы, тәртіп амалдары, адамдар бағыттары кері сипатта болғаны. Қақтығыс субьектілері нақты 

жағдайды әртүрлі қабылдайды және түсіндіреді.

 

Қақтығысты  шешу  тәсілдері  де  әртүрлі.  Олар  қақтығыстың  пайда  болу  факторларына  байланысты. 

Факторларды жіктейтін болсақ, онда олар екі үлкен топқа бөлінеді: жағымды және жағымсыз факторлар.

 

Ұжымның бірлігін, тұтастығын, өзара қарым

-

қатынастарды бұзушы жағымсыз факторлар: серіктестің бағалау 

сынын мойындамау, бастапқы көзқарастардың шашырау тенденциялары, серіктесті ұтымды емес шешімге ұмтылуы, 

қақтығыс шиеленісі, бастапқы мәселелердің шешімінен бас тарту, қақтығыс жағдайының ауыр шешілу формасы.

 

Ұжымның  бірлігін,  тұтастығын  сақтаушы  жағымды  факторларға:  екі  жақты  өзара  қарым

-

қатынас  сипатын 

анықтап ашып алу, ұжымның жаңа даму бағытын табу, қақтығыс субьектілерінің жеке бас сапаларын көру жатады.

 

Н.В.Гришинa  өз  анықтамасында  қақтығыстың  тиімділігін  белгі  беру  қызметімен  байланыстырады: 

«қақтығыстың  пайда  болуында  қанша  обьективті  негіз  болса,  ол  әлеуметттік  өндірістік  жағдайдағы  сәтсіздікті 

көрсетеді». Қақтығыстың жағымды және жағымсыз факторлар арасын обьективті ортақ міндет байланыстырады [3].

 

В.Линколь қақтығыстың келесі себептерін көрсетеді: ақпараттық, тәртіптілік, қарым

-

қатынас, құндылық және 

құрылымдық.

 

Ақпараттық фактор: толық және нақты емес дәлел, қосымша қақтығыс тарихы және мәселесі мазмұнының 

нақтылығымен  байланысты  сұрақтар:  алдын  ала  келген  ақпарат,  соңғы  ақпарат,заңдылық  сұрақтары,  ережелер, 

әрекет тәртібі, эксперттің сенімсіздігі.

 

Тәртіп факторының

 

жағымсыз себептеріне білімділік, агрессия және өзімшілдік мағынасы кіреді. Сондай

-

ақ:

 



 

жеке бас қауіпсіздігіне қатер төндіру (физикалық, қаржылық, эмоциялық және әлеуметтік);

 



 

өзін

-

өзі бағалауды төмендету

; 



 

жағымды үмітті ақтамау, уәдені бұзу;

 



 

әр уақытта алаңдату, қобалжу, ыңғайсыздық;

 



 

дөрекілік сипаттамасы

. 

Екі жақты қарым

-

қатынастың маңызды факторлары:

 



 

екі жақты келісімді қарым

-

қатынасқа келу;

 



 

екі жаққа да қарым

-

қатынас маңыздылығының көрініс табуы;

 



 

құндылық  жоспары  бойынша  екі  жақтың  бірікпеушілік,  тәртіп,

 

жеке  және  кәсіби  мақсаттар  және  жеке 

қарым

-

қатынас;

 



 

білім қоры деңгейінің әр түрлілігі;

 



 

қарым

-

қатынас тарихы, ұзақтығы, өткендегі қарым

-

қатынастың кері әсері;

 



 

топтың құндылығы

. 

Құндылық  факторы  –

 

құндылықтар  әрекет  күші  және  маңыздылығы  бойынша  өзгешелеу.

 

Оларға  тәртіптің 

дербес  жүйесі,  топтық  және  кәсіби  дәстүрлер,  қалып,  әрекет  амалы,  мәдени,  аумақтық  және  саяси  құндылықтар, 

дәстүрлі сенім жүйесі және оған байланысты күтім.

 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

213 

 

 

Құрылымдық  факторларға:  саясат  жүйесі,  еңбек  ақы  төлеу  жүйесі,  еңбек  деңгейінің  дамуы  жатады. 

Қақтығыстың  әр  түрлі  сипаттамалырын  салыстыру  арқылы  тұлға  аралық  шиеленіс  деңгейін  талдауға  мүмкіндік 

аламыз.

 

Егер қарама

-

қайшылықтың обьективті негізі болмаған жағдайда қақтығыс жалған болып есептеледі. Сонымен 

бірге қарама

-

қайшылықтың обьективті негізі болса, онда құрылымдық фактор әсерінде пайда болу шешімі жоқ қарым

-

қатынас болып табылады. Егер тәртіп факторлары, құндылық факторларына байланысты пайда болса, онда қарама

-

қайшылық арасындағы аралық қақтығыс пайда болады.

 

Қақтығыстардан  өмірде  қашып  құтылу  мүмкін  емес,  сондықтан  олардың  зияны  көлемді  болса  да, 

қақтығыстардан жағымды бөлігін алуға тырысу қажет.

 

Қақтығыстың пайда болуына, оны сезінуге сезім белсенді әсер етеді. Қақтығыс субьектілерінің бірінің жауласу 

сезімі, агрессия, антипатия

 

сезімнің басымдылық деңгейі әсерін береді. Осының нәтижесінде қақтығыс субьектілерінің 

әр біреуінде өзіндік ситуация бейнесі қалыптасады.

 

Жоғары аталған факторлар жиынтығы сәйкесінше қақтығыс үрдісіндегі тәртіптің түрлерін көрсетеді: 

бәсекелестік, қарсылық көрсетпеу, ортақ келісімге келу, қақтығыстан кету, бірлесу немесе бірігіп әрекет ету.

 

Бәсекелестік –

 

өз қызығушылықтарын жүзеге асыру, басқалардың қызығушылықтарын пайдалана отырып, 

мақсатына жету. Қарсылық көрсетпеу –

 

берекелі қарым

-

қатынасты тудыру және сақтауға ұмтылу басқалардың 

қызығушылықтарын қамтамасыз ету, қойылған талаптармен келісу. Ортақ келісімге келу –

 

келіспеушілікті қалпына 

келтіруге тырысу, айырбастық, ортақ шешімді іздеу. Қақтығыстан кету –

 

жауапкершіліктен қашу, келіспеушілікті 

көрмеу, қақтығысты жасыру, ситуациядан шығу. Бірлесу немесе бірігіп әрекет ету –

 

екі жақты қызығушылықтардың 

қанағаттандырылуы.

 

Жалпы қақтығыс себептері үш топқа бөлінеді:

 



 

өзара әрекет мазмұнымен анықталады (бірлескен әрекет);

 



 

өзара жеке бас қарым

-

қатынас ерекшеліктері;

 



 

субьектілердің жеке бас ерекшелігі.

 

Қақтығыстың алдын –

 

алу жолдары:

 



 

ұжымда құқықтар мен міндеттерді қалыптастыру

; 



 

арнайы жұмысты орындау ережелерін даярлау;

 



 

бірлесе әрекет ету принципін қатал қадағалау;

 



 

ұжымның стратегиялық және перспективалық мақсаттары;

 



 

саясат туралы жұмысшыларды құлағдар етіп отыру;

 



 

ұжымның ортақ құндылықтарын қалыптастыру.

 

Сондай

-

ақ  қандай  да  бір  ұйымдағы  қақтығыстың  алдын  алуға  әсерін  тигізетін  бірден

-

бір  фактор  ретінде 

қарым

-

қатынасты  алуға  болады.  Адамдардың  мақсаты  мен  функциялары  –

 

күрделі  қарым

-

қатынасты  құрайды. 

Мәселен,  субординациялық  қарым

-

қатынас  басқару  органдарының  бөлімдерінің  арасында  орын  алумен  қатар,  әр 

түрлі деңгейдегі басқарушылардың, орындаушылардың арасында да орын алады.

 

Басқару  қарым

-

қатынасының  мазмұны  басқару  объектісімен

 

және  субъектісінің  арасындағы  қарым

-

қатынаспен

 

шектелмейді. Бұл сонымен қатар жүйе элементтерінің бір

-

біріне бағынбайтын иерархиялық деңгейлерінің 

арасындағы қарым

-

қатынас.

 

Координациялық  қарым

-

қатынас

 

жеке  орындаушылармен  қатар  басқару  жүйесінің  жеке  бөлімдерін  де 

байланыстырады.  Тұтас  координациялық  қарым

-

қатынас  басқару  жүйесіндегі  өзбеттілік  қарым

-

қатынас  болып 

табылады. Қорытындылай келе

, 

қақтығыстың пайда болуына жол бермеу мақсатында ұжымның мақсаттарын және 

құрылымын нақты анықтау

 

қажет. Қақтығыс жағдайында басқарушы кеңесші ролін ұстанған жөн. Жалпы бірлік бар 

жерде тірлік бар деп қазақ даналығы бекер айтпаған.

 

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: