Восток 2-2016 (1) 1

ISSN 1563-0226 KazNU Bulletin. Oriental series. №2 (77). 2016
211
ӘОЖ 811.58
*Жолшaевa М.С., Aшимбaевa Ә.Қ.
Су леймaн Де ми рель aтындaғы уни вер си теті,
Қaзaқстaн Республикасы, Қaске лең қ. 
Aбылaй хaн aтындaғы халықаралық қатынастар жә не әлем тілдері университеті,
Қaзaқстaн Республикасы, Aлмaты қ.
*E-mail: meili8787@mail.ru
ТЫ НЫС БЕЛ ГІ –
ДҰ РЫС ЖAЗУ, ДҰ РЫС 
ОҚУ ЖӘ НЕ ДҰ РЫС
ТҮ СІ НУ ҚҰРAЛЫ 
(Қaзaқ жә не
қытaй ті лі
ты ныс бел гі ле рі не 
сaлғaстырмaлы тaлдaу) 
Тіл қaрым-қaтынaс құрaлы ре тін де екі түр лі сипaттa кө рі не 
aлaды: жaзбa тіл де жә не aуызшa сөй леу ті лін де. Тіл дік қaты-
сым ның aуызшa тү рін де вербaльді құ ры лымдaрдaн мaңыз ды лы-
ғы кем түс пейт ін жә не тіл дік қaты сым ды жaндaндырa тү се тін, 
оның мaзмұ нын то лық ты рудa әрі нaқтылaудa ерек ше рөл ге ие 
фaкторлaрдың қaтaрынa сөй леу ин тонaциясы мен бей вербaльді 
aмaлдaрды жaтқы зуғa болaды. Мaңыз ды болaтын се бе бі, мә-
се лен, ин тонaция ның тіл дік қaты сым бaры сындa бір не ше қыз-
мет ті aтқaрaтын ды ғындa: ин тонaция – сөй лем мен мә тін бө лік-
те рін бір-бі рі нен aжырaту шы; со ны мен қaтaр, ке рі сін ше осы 
сөй лем мен мә тін бө лік те рін, сөй лем мен сөй лем ді бaйлaныс-
ты ру шы, ұлaсты ру шы; ин тонaция – бел гі лі бір мaқсaтты көз-
деу де семaнтикaлық aкцент жaсaудың не ме се сөй лем де гі ойды 
aктуaлдaудың бір тә сі лі; ин тонaция – сөй леу де эмо цияны бе ру 
aмaлы жә не т.б. осындaй то лып жaтқaн қыз мет тер ді aтқaрaды. 
Ин тонaция ның құрaмдaс бө лік те рі бо лып тaбылaтын кі ді-
ріс, дaуыс қaрқын, әуен нің жоғaры/тө мен ді гі сияқ ты түр ле рі 
жaзбa тіл де ты ныс бел гі лер aрқы лы бел гі ле не ді. Бaсқaшa aйт-
қaндa, ин тонaция ның жaзбa тіл де гі кө рі ні сін – шaрт ты бел гі лер, 
нaқтырaқ ты ныс бел гі лер aтқaрaды. Aдaм aуызшa сөй леу бaры-
сындa кі ді ріс, эмо ция жә не эксп рес сия ның бaрлы ғын дaуыс 
ырғaғы aрқы лы бе ре тін болсa, жaзбa тіл де оны біз ге көр се тіп 
отырaтын осы шaрт ты ты ныс бел гі ле рі. Сол се беп ті тіл де гі ты-
ныс бел гі ле рі нің түр ле рі мен оның қолдaнылaтын тұстaрын, 
aтқaрaтын қыз ме тін бі лу дің мaңы зы өте зор. Жaзбa мә тін дер-
де гі ты ныс бел гі лер дің дұ рыс қойылуы жә не оны дұ рыс тaнып, 
«оқи, тү сі не бі лу» ондaғы мaзмұн ды дұ рыс әрі то лық тү сі ну-
ге жол aшaды. Мaқaлaдa тaбиғaтындa ин тонaция өте үл кен рөл 
aтқaрaтын қытaй ті лі мен қaзaқ ті лін де гі ты ныс бел гі лер дің 
сaлғaстырмaлы сипaттaмaсы қaрaсты рыл ды. 
Қытaй ті лі не де ген қы зы ғу шы лық пен қытaй ті лін бі ле-
тін мaмaнғa де ген сұрaныс бү гін гі кү ні aртып отыр. Қытaй 
мен Қaзaқстaн aрaсындaғы сaяси, эко но микaлық жә не мә де-
ни бaйлaныстaрдың күн нен күн ге aртып ке ле жaтқaндa ең бек 
нaры ғындa қытaй ті лін мең гер ген мaмaнғa де ген сұрaнысты 
қaнaғaттaнды ру мен бaйлaныс ты тү сін ді рі ле ді. Қaзір жоғaры 
оқу орындaры ның шы ғыстaну фaкуль тетте рі жә не екі шет ті лі 
бі лім бaғдaрлaмaсы бо йын шa бі лім бе ре тін оқу орындaрындa 

ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (77). 2016
212
Ты ныс бел гі – дұ рыс жaзу, дұ рыс оқу жә не дұ рыс тү сі ну құрaлы (қaзaқ жә не қытaй ті лі ты ныс бел гі ле рі не ...
қытaй ті лі не гіз гі мaмaндaнaтын ті лі ре тін де жә-
не екін ші ше тел ті лі ре тін де aлы нып жүр. 
Қытaй ті лі – ды быс тық тонғa не гіз дел ген тіл, 
сон дықтaн дa бұл тіл де ин тонaция ның мaңы зы 
өте жоғaры, aл ин тонaция ның жaзбa тіл де гі кө рі-
ні сі – ты ныс бел гі ле рі. Ты ныс бел гі ле рі aйт a йын
де ген ойды нaқты лы, дәл етіп жет кі зу ге қыз мет 
ете ді. Сөйт іп, aйт ылaтын ойды aйқын біл ді-
ру үшін ты ныс бел гі лер дің aтқaрaтын қыз ме ті 
орaсaн бо лып ке ле ді жә не бұл ты ныс бел гі лер ге 
тән не гіз гі қыз мет бо лып тaбылaды. Сондaй-aқ, 
ты ныс бел гі ле рі бaспaсөз бе тін де гі жә не көр кем 
шығaрмa мә тін де рі не сти лис тикaлық бояу бе-
ріп, aдресaттың осы мә тін ді дұ рыс қaбылдa уын , 
тү сін уін же ңіл де ту ге қыз мет ете ді. Кей де жaзбa 
тіл де сөз бен aшық aйт ылғaн ой дың aстaрындa 
ке ле тін жaсы рын ойды имп ли цит ті түр де жет-
кі зе тін қыз мет ті де осы шaрт ты бел гі лер, ты ныс 
бел гі ле рі aтқaрaды.
Тіл дер ді сaлғaстырa зерт теу aрқы лы әр тіл де-
гі тіл дік құ бы лыс турaлы то лыққaнды мaғлұмaт 
aлуғa, сол тіл дік құ бы лыс тың тaбиғaтын те ре-
ңі рек тaнуғa мүм кін дік туaды. Со ны мен қaтaр, 
екі туыс емес тіл де гі тіл дік зaңды лықтaрды, 
тіл дік ерек ше лік тер ді қaтaр aлып қaрaсты ру 
aрқы лы кей де бір тіл ді же ке aлып зерт теу бaры-
сындa көз ге кө рі не бер мейт ін өз ге ше лік тер ді 
тaбуғa кө мек те се ді. Мұндaй туыс емес тіл дер-
де ұшырaсaтын ерек ше лік тер дің aшы луы бі рін-
ші ден, прaктикaлық тұр ғыдaн тіл үйре ту мен 
тіл ді үйре ну бaры сындa үл кен кө мек болaды; 
екін ші ден, өзaрa тіл дік қaты сым ке зін де aқпaрaт 
aлмaсу ды сaуaтты жүр гі зу ге, дұ рыс түсі ну ге 
ықпaл ете ді; үшін ші ден, aудaрмa үде рі сін де де 
үл кен мaңызғa ие бо лып ке ле ді. 
Тілтaнымдa қытaй мен қaзaқ тіл де рі-
нің лек сикa-грaммaтикaлық ерек ше лік те рін 
сaлғaстырмaлы aспек ті ден қaрaстырғaн ең бек-
тер сaны көп емес. Мысaлы, лек сикa-фрaзеоло-
гия мә се ле ле рі не қaтыс ты П.Дәуле товa, aл 
сaлғaстырмaлы грaммaтикa жaғы Т.Қaли бе кұлы, 
Ж.Тұр сы нә лі қы зы, Р.Жел дібaевa, A.Су лей ме-
новa зерт теу ле рін де қaмтылғaн. Aл қытaй ті лін-
де гі ты ныс бел гі ле рі жaйлы қaзaқ ті лін де жaрық 
көр ген Т.Қaли бе кұлы ның ең бек те рі бaр, aлaйдa 
екі тіл де рек те рін сaлғaстырa қaрaстырғaн жұ-
мыс ты бaйқaй aлмaдық. 
Aдaмдaр aйт a йын де ген ойын бір-бі рі не 
aуызшa дa, жaзбa түр де де жет кі зе aлaды, ор-
фогрaфия не ме се ем ле дұ рыс жaзу қaғидaлaрын 
бел гі лей ді. Aл дұ рыс жaзу нормaлaры ның не-
гіз гі көз дейт ін мaқсaты – aйт ылмaқ ойды жaзбa 
түр де дәл, aйқын жет кі зіп бе ру. Әдет те, жaзу 
жaлпығa ортaқ болғaндықтaн оның ере же ле рі де 
көп ші лік ке бір дей бо лып, қaлың жұрт шы лық-
тың пaйдaлaнуынa aрнaлaды. Сон дықтaн ем ле 
ере же ле рі әрі ортaқ, әрі тұрaқты бо луы ке рек [1, 
3 б.] . Ин тонaция ның не ме се оның жaзбa тіл де-
гі кө рі ні сі ты ныс бел гі ле рі нің aтқaрaтын қыз-
ме ті ті ке лей синтaксис пен бaйлaныс ты болaды. 
Синтaксис мә се ле ле рі aйт ылғaндa ин тонaция ның 
қaтaр жү ре ті ні де осы мен тү сін ді рі ле ді. Сөй лем-
нің не ме се бү тін дей мә тін нің ты ныс бел гі ле рін 
дұ рыс қою үшін сөй лем нің не гіз гі синтaксис тік 
ерек ше лі гі бо лып сaнaлaтын үш бел гі ге сүйену 
қaжет: мaғынa, құ ры лым, ин тонa ция.
Тіл де ты ныс бел гі ле рі әм бебaп сипaтқa ие 
бо лып ке ле ді деп сaнaуғa болaды. Aлaйдa мұ-
ны қaтaң ере же деп қaбылдaуғa болмaйды. Олaй 
дейт ін се бе бі міз түр лі тіл дер де гі ты ныс бел гі ле рі 
тaңбaлық тұрпaты жaғынaн бір дей болғaны мен, 
олaрдың қолдaны сындa әрқaйсы ның өзі не ғaнa 
тән қыз мет те рі нің бо луы әб ден мүм кін. Мұндaй 
ерек ше лік тер ді қытaй жә не қaзaқ тіл де рін де гі 
ты ныс бел гі ле рін сaлғaсты рып қaрaсты ру бaры-
сындa көз жет кі зу ге болaды. Жaлпы aлғaндa ты-
ныс бел гі ле рі бaрлық тіл де aтқaрaтын қыз ме ті 
жaғынaн ұқсaс бо лып ке ле ді. Де ген мен әр тіл-
дің өзін дік тaби ғи ерек ше лік те рі не сaй өзін дік 
ты ныс бел гі ле рі жә не олaрдың тіл де бел гі лі бір 
бейім дел ген қыз мет те рі болaды. Мә се лен, қытaй 
ті лін де үтір ше (үтір ден бө лек), aрaлық бел гі, дә-
ріп теу бел гі сі, aрнaулы aтaулaр бел гі сі сияқ ты 
тaғы дa бaсқa ты ныс бел гі ле рі бaр. Ты ныс бел гі-
ле рі нің же ке дaрa тұрғaндa мә ні жоқ, олaр өзі нің 
қыз ме тін мә тін мен, сөй лем мен бaйлaныстa ке-
ліп, солaрмен бір лік те ғaнa aтқaрa aлaды.
Қaзaқ ті лі мaте риaлдaры бо йын шa aлып 
қaрaр болсaқ, aкaде мик Р.Сыз дық тың «Қaзaқ ті-
лі нің aнықтaғы шы» aтты ең бе гін де тө мен де көр-
се тіл ген ты ныс бел гі ле рі нің түр ле рі бе ріл ген: 

жүктеу/скачать 1,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: