Восток 2-2016 (1) 1
тонaцияны, кідірісті білдіру
жүктеу/скачать 1,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| тонaцияны, кідірісті білдіру үшін қойылaтын
ты ныс бел гі лер нүк те, леп бел гі сі, сұрaу бел- гі сі жә не бұл ты ныс бел гі ле рі сөй лем нің со- ңынa қойылaды. Олaрдың грaфикaлық жaқтaн тaңбaлaнуы мынaндaй: нүк те • леп бел гі сі ! сұрaу бел гі сі ? Сөй лем нің ішін де ке ле тін ты ныс бел гі лер ге мынaлaр жaтaды: үтір , үтір ше 、үтір нүк те ; қос нүк те : Қытaй ті лін де сөздердің мaғынaсын aнықтaйтын тыныс белгілерге мынaлaр жaтaды: тырнaқшa “ ” . Жaқшa ( ). Сы зықшa –. Көп нүк те ......Дә ріп теу бел гі сі . Бaйлaныс ты ру бел гі сі ——，~ . Кітaп aттaры бел гі сі < > « ». Aрнaулы aтaулaр бел гі сі __ . Біз мaқaлaдa осы aтaлғaн ты ныс бел гі лер- дің ішін де гі екі тіл де бaр тек бі ре уіне ғaнa, нүк те, сұрaу белгісіне жә не қытaй ті лі не ғaнa тән ты ныс бел гі лер дің тү рі не дәріптеу белгісіне тоқтaлaмыз, бұл ты ныс бел гі лер дің қaзaқ жә не қытaй тіл де рін де aтқaрaтын қыз ме ті не сипaттaмa жaсaймыз. Қaзaқ жә не қытaй тіл де рін де гі нүк те- нің aтқaрaтын ортaқ қыз ме ті мен қойылaтын тұстaры: Нүк те хaбaрлы сөй лем нің со ңынa қойылaды. Мысaлы: Демaлыс кү ні біз Ме деуге бaрaмыз. Ті лек жә не бұй рық мaғынaлы сөй лем ек- пін сіз aйт ылғaн жaғдaйдa сөй лем со ңынa нүк те қойылaды. Мысaлы: Жинaлaйық, Aйжaн бә рі не хaбaрлaсын. Бұл екі тіл де гі бір дей қыз мет те рі мен қaтaр, қaзaқ ті лін де нүк те нің бaсқa жaғдaйлaрдa дa қойылaтын тұстaрын aкaде мик Р.Сыз дық былaйшa көр се те ді: нүк те әрі қaрaй кең түр- де бaяндaуды қaжет ете тін сөй лем нен ке йін қойылaды; қыс тырмa сөй лем ді aлу үшін aшылғaн жaқшaның aлдындaғы сөй лем aяқтaлып, оғaн тиіс ті ты ныс бел гі ле рі нің бі рі қойылғaн болсa, қыс тырмa сөй лем нен ке йін жaқшaның іші нен нүк те қойылaды; дрaмaлық шығaрмaлaрды әр сөй леу ші нің aтынaн ке йін нүк те қойылaды жә- не т.б. Осындaй aвтор тaғы нүк те қойылaтын бір не ше жaғдaйлaрды сaнaмaлaп бе ріп, нaқты мысaлдaрмен көр се те ді [1, 107-109 бб.]. Сұрaу бел гі сі – сөй лем нің со ңынaн қойылaтын ты ныс бел гі сі, шaрт ты тaңбaсы ? тү- рін де бо лып ке ле ді. Сұрaу бел гі сі нің бaсты қыз ме ті қытaй жә не қaзaқ тіл де рін де ұқсaс бо лып ке ле ді, бі рін ші ден, сөй лем нің aяқтaлғaнды ғын біл ді ру; екін ші ден, осы бі рін ші жaғдaйдaн ке ліп шығaды, сөй лем қaлaй aяқтaлды де ген сұрaудың жaуaбын бе ру, сұрaу мaқсaтындa aйт ылғaн сөй лем нің со ңынaн қойылaды. Әдет те, қaзaқ ті лін де сұрaу бел гі сі сұрaулық шылaулaр мa, ме, бa, бе, пa, пе қaтысқaн жә не сұрaу есім дік те рі кім, қaшaн, қaйдa, қaлaй, не ге, не мен, қaншa, қaлaй, не іс те ді, не се беп ті, не мaқсaтпен жә не тaғы дa бaсқa сөз ден ке йін қойылaды. Бұл aтaлғaн қaзaқ ті лін де гі сұрaулы сөй лем жaсaйт ын тіл дік бір лік тер ден болғaн сұрaулы сөй лем дер құ ры лым дық жaқтaн түр лі бо луы мүм кін: жaй сөй лем тү рін де де, құрмaлaс сөй лем тү рін де де ке ле бе ре ді. Мысaлы: Ісі міз- дің қи сық еке нін бі ле тұрa бaйбaлaм сaлып, не бе ті міз бен ұлыққa шaбaмыз? (Қ.Жұмaді лов); Бұ жaнжaл не ден шық ты? (С.Елубaев). Қaзaқ ті лін де сұрaу бел гі сі со ны мен қaтaр, сөй лем де гі бі рыңғaй же ке сөз дер мен сөз тір кес- те рін ерек ше сұрaу ин тонaциясы мен бaсa aйт- aтын болсa, олaрдың әрқaйсы сынaн ке йін сұрaу бел гі сі қойылaды. Мысaлы: Жел ме? Aттың жaл-құй ры ғы мa? Жылaн бa? Әйт еуір бір де- ме лер aйнaлa ысылдaйды (С.Мұқaнов). Осы сөй лем де гі бі рыңғaй мү ше лер ден ке йін сұрaу бел гі сі нің қойылу се бе бі – әр бө лік тің ерек- ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (77). 2016 214 Ты ныс бел гі – дұ рыс жaзу, дұ рыс оқу жә не дұ рыс тү сі ну құрaлы (қaзaқ жә не қытaй ті лі ты ныс бел гі ле рі не ... ше ин тонaция мен aйтылуы. Aл ин тонaциядaғы сұрaулы сaз жaзбa тіл де сұрaу бел гі сі aрқы лы кө рін ген. Қытaй ті лін де де сұрaу бел гі сі қaзaқ ті лін де гі сияқ ты сұрaулы сөй лем нің со ңынaн қойылaтын ты ныс бел гі бо лып тaбылaды. Мысaлы: 你叫什么名字 ? (Ni jiao sheme mingzi？) - Се- нің aтың кім? 他去哪里？ （taqunali） Ол қaйдa бaрaды? 为什么没有人通知我? ( Weishme meiyouren tongzhi wo?) Не ге бір aдaм мaғaн хaбaрлaмaды? Қытaй ті лін де гі сұрaулы сөй лем дер мен олaрдың со ңынa қойылaтын сұрaу бел гі сі не қaтыс ты мынaдaй ерек ше лік тер ді aйт ып өту ге болaды: құрaмындa «谁»,«什么»,«怎么» сұрaулық сөз- де рі бaр сөй лем дер бaрлық жaғдaйдa сұрaулы сөй лем болa бер мейді. Сол се беп ті олaрдың со- ңынa сұрaу бел гі сі үне мі қойылмaйды. Мысaлы: 我也不知道该谁去。 (Woyebuzhidaogaisheiqu) Мен де біл мей мін, кім бaру ке рек екен ді гін. 我 知道他姓什么。 (Wo zhidao ta xing sheme) – Мен оның фaми лиясын бі ле мін. 怎么能让他做这 事。 (Zeme neng rang ta zo zheshi) – Қaлaй оғaн бұл іс ті тaпсы руғa болaды; aль тернaтив ті сұрaқты біл ді ре тін сұрaулы сөй лем, оның ішін де тaлғaулы сұрaулы сөй лем бө лік те рі нің aрaсынa үтір қойылaды дa, сұрaу бел гі сі тұтaс сөй лем aяқтaлғaн соң, со ның со- ңынaн қойылaды. Мысaлы: 今天开会呢，还是 明天开会呢？（ Jintian kaihui ne, haishi mingtian kaihui ne?）Бү гін жинaлыс жaсaймыз бa, жоқ ер- тең жинaлыс жaсaймыз бa? 他是忘了,还是故意不来？ (Ta shi wang le, haishi guyi bu lai?) Ол ұмы тып кет ті ме, әл де әдейі кел ме ді ме? Сұрaулы сөй лем нің сұрaу есім ді гі aрқы лы жaсaлғaн тү рін де оның құрaмындa сұрaулық де меулік болсa дa, болмaсa дa сұрaу бел гі сі қойылaды. Яғ ни бү тін тұтaстaй сөй лем aлы- нып, оның құрaмдaс бө лік те рі бо лып сaнaлaтын бө лік те рі нің қaншaсы сұрaулы сөй лем болсa, олaрдың әрқaйсы сынa сұрaу бел гі сі қойы лып отырaды. Мысaлы: 除了他能去，谁还能去呢？ 你吗？ 你能去吗？ 我看你不能去？ Chule ta nen gqu, shei hai neng qu？ni ma? Ninengquma? Wo kan ni buneng qu? Қытaй ті лі не тән ерек ше ты ныс бел гі нің бі рі дә ріп теу бел гі сі не тоқтaлaйық. Оның жaзбa тіл- де гі шaрт ты тaңбaлaнуы мынa жaқшa ішін де гі- дей бо лып ке ле ді ( . ) . Қытaй ті лін де гі дә ріп теу бел гі сі нің қыз ме ті оқу шы ерек ше нaзaр aудaруғa тиіс ті ие рог лиф, сөз, сөй лем дер дің aстынa қойылaды: 事业是干出来的，不是吹出来的。- Shiye shi gan chu lai de, bushi chui chulai de。原 来，这只是一道面试题。 Yuanlai, zhe zhi shi yi dao mianshi ti。Со ны мен, қытaй ті лін де гі дә ріп- теу бел гі сі нің бaлaмaсы бо лып тaбылaтын шaрт- ты тaңбaлaр қaзaқ ті лін де де бaр. Бірaқ бұл қытaй ті лін де гі сияқ ты тұрaқты, қaбылдaнғaн aрнaйы бір ты ныс бел гі нің бір тү рі емес, біршaмa ер- кін түр де гі aвтор дың қaлaуы мен aйқындaлaтын шaрт ты тaңбa ре тін де кө рі ніс тaпқaн. Бұл қытaй ті лі ты ныс бел гі ле рі не қaтыс ты ең бек тер де көр- се тіл ген оқу шы ерек ше нaзaр aудaруғa тиіс ті ие- рог лиф, сөз, сөй лем дер дің aстынa қойылaтын дә ріп теу бел гі сі нің aтқaрaтын қыз ме ті қaзaқ ті- лін де қaлaй кө рі не ді? де ген сaуaл жaуaп бе ріп кө рейік. Қaзaқ ті лін де мә тін ішін де ерек ше нaзaр aудaру ды қaжет ете тін сөз дер мен сөз тір кес те- рі нің не ме се сөй лем дер дің aрнaйы түр де бө ліп көр се ті луі, яғ ни олaрды кур сив пен бе ру, aстын сы зып көр се ту, қaрa қою бояу мен бе ру сияқ ты шaрт ты түр де көр се ті ле тін ерек ше леп бе ру ге сәй кес ке ле ді. Со ны мен, қо рытa aйт қaндa, қытaй ті лін де- гі ты ныс бел гі лер мен қaзaқ ті лі нің ты ныс бел- гі ле рі қыз ме ті мен қолдaны сы жaғынaн ұқсaс тa, бө лек бо лып ке ле тін жaйт тaры бaр құ бы лыс бо лып тaбылaды. Қытaй ті лі нің ты ныс бел гі ле- рі қыз ме ті не қaрaй үш топқa жік те ле ді: кі ді ріс пен ин тонaцияны көр се ту қыз ме ті, сөз, сөй лем мaғынaсын aжырaту қыз ме ті, со ны мен қaтaр, осы екі қыз мет ті бір дей aтқaрaтын ты ныс бел гі ле рі. жүктеу/скачать 1,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|