Xx ғасырдағы Қазақстан
жүктеу/скачать 6,5 Mb.
|
Лекция. ХХ ғасырдағы Қазақстан
| 2 ҚАЗАҚСТАН ҚАЗАН РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ АЗАМАТ СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА
2.1 Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы. Қоқан автономиясы. Алашорданың құрлуы және қызметі. 2.2 Қазақстан Азамат соғысы жылдарында. «Әскери коммунизм» саясаты 2.1 1917 ж. күзіне қарай Ресейде жаңа революциялық дағдарыс пісіп жетілді. Оның басты себебі бүкілресейлік әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік-саяси дағдарыс болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс Ресейдің шаруашылық қирауына алып келді. 1917 ж. жазына қарай өнеркәсіптік сектордың өнімі 1916 ж. салыстырғанда 36,5 пайызға азайды. 1917 ж.наурызынан қазан айына дейін 800 жуық кәсіпорын жабылып, бұрын-соңды болмаған жұмыссыздыққа алып келді. Қаржы жүйесі толықтай істен шықты. Уақытша үкімет өзі басқарған сегіз айдың ішінде 9 млрд. Сомның несиелік билеттерін басып шығарды, ал Николай ІІ үкіметі болса соғыс болған 32 ай ішінде 8,3 млрд. Сомның қағаз ақшасын шығарған болатын. «Керенка» деп аталатын қағаз ақшаның орасан зор көлемде Ресей экономикасына енгізілуі бұрын-соңды болмаған ауыр инфляцияға алып келді. 1917ж. қазанына қарай рубльдің сатып алу мүмкіншіліг бар-жоғы 6-7 тиынды құрады, ал жалақы 50 пайызға қысқарды. «Біз ұлы экономикалық және қаржылық дағдарыстың алдында тұрмыз,» - деді Уақытша үкіметтің басшысы А.Ф.Керенский. Соғыстан туындаған ауыр шаруашылық күйзелісті елдегі саяси дағдарыс одан әрі шиеленістіріп жіберді. Уақытша үкімет солқылдақтық танытып, бірді-бір маңызды мәселені шеш алмады. Елде қалыптасқан жағдай халықтың наразылығын күшейтті. Уақытша үкіметтен үміттерін үзген халық неғұрлым радикалды бағыттағы саяси күштерге қолдау көрсете бастады. 1917 ж. қыркүйек-қазан айларында Петропавл, Орал қалдаларында, Орынбор-Ташкент темір жолының кейбір стансаларының жұмысшылары ереуілдерге шықты. Ірі толқулар Верный, Әулиеата және басқа қалаларда да болып өтті. Жұмысшылардың ереуілдері мен стачкаларына шаруалар мен солдаттар қолдау көрсетті. Уақытша үкімет халықтың талабын орындаудың орнына бұл қозғалысты күшпен басып-жаншуға тырысты. 1917 ж. Қазанда Петроградта және оның маңайында большевиктердің басшылығымен Қызыл гвардияшылардың, революцияшыл солдаттар мен матростардың 250 мың жауынгерінен тұратын екпінді отряд жасақталды. 1917 ж. 24 қазанда Петроградта қарулы көтеріліс басталды. 25 қазанның таңертеңіне қарай қаладағы маңызды нысандар: вокзалдар, электростанциялар, телефон станциялары, мемлекеттік мекемелер, банктер, көпірлер кеңес өкіметін жақтаушылардың қарамағына өтті. Уақытша үкімет тұтқындалды. 25 қазанда таңертең В.И.Ленин әзірлеген «Ресей азаматтарына» деген үндеу жарияланды. 25 қазанның кешінде Смольныйда Кеңестердің Бүкілресейлік ІІ съезі ашылды. Съезд «жұмысшыларға, солдаттарға және шаруаларға» үндеуінде бүкіл өкімет билігінің Кеңестерге өткенін мәлімдеп, қарулы көтерілістің жеңіп шыққанын баян етті. Съезд «Жер туралы декретті» қабылдады. «Бітім туралы декретте» кеңес өкіметі «барлық соғысушы жақтарға аннекциясыз және контрибуциясыз демократиялық бітім жасау үшін тез арада келіссөздер бастауды ұсынады. » Екінші қабылданған «Жер туралы декретте» жерге жеке меншік жойылып, ол мемлекет меншігіне өтетіндігі жарияланды. Кеңес үкіметінің алғашқы актілерінің бірі 1917ж. 3 қарашасында жарияланған «Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы» болды. Онда жұмысшы-шаруа мемлекетінің ұлт саясатының негізгі принциптері: Ресей халықтарының теңдігі мен егеменділігі, олардың өзінің мемлекет құрылысын өзі шешу құқығы жарияланды. Ұлттық және этникалық азшылық пен топтардың еркін дамуы, ұлттық және діни артықшылықтарды жою –Кеңес өкіметінің ұлт саясатының бағдарламасы осындай болды. 1917ж.20 қарашасында Кеңес үкіметінің «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына » Үндеуі жарияланып, онда мұсылмандардың діни сенімдері мен әдет-ғұрыптары, ұлттық және мәдени мекемелеріне еркіндік беріледі, қорғалады делінеді. Сонымен, Петроградта билік Кеңестердің қоластына өтті. Қарашаның басында Мәскеуду жеңіске жеткен революция бүкіл елде өзінің салтанатты шеруін бастады. 1917 ж. 30 қазанда Қазақстанда алғаш рет өкімет билігін Перовск (қазіргі Қызылорда) жұмысшылары мен солдаттары өз қолдарына алды. 3 қарашада қарулы қақтығыс нәтижесінде Кеңес өкіметі Ташкентте орнатылды. 6 қарашада Әулиеатада, қарашаның бас кезінде бейбіт жолмен Черняевте (қазіргі Шымкент) билік Кеңестердің қолына өтті. Желтоқсанда- Бөкей ордасында, Петропавлда, Көкшетауда, Атбасарда, Қостанайда 1918ж. қаңтарында –Ақтөбеде, 18 қаңтарда атаман А.Дутовтың қарулы қақтығысын басу нәтижесінде Орынборда кеңес өкіметі орнатылды. 17 ақпанда Семейде, кейіннен Өскеменде, Қарқаралыда, Зайсанда орнықты. 3 наурыз күні Верныйда, наурыз айының ішінде бүкіл Жетісу облысында Кеңестер билікті өз қолдарына алды. Оралда кеңес өкіметінің орнауы аса қиын жағдайда жүзеге асырылды. 1918ж. 15 қаңтарында орнатылған кеңестердің билігі 29 наурызда құлатылды, тек азамат соғысы жылдарында билік қалпына келтірілді. 1917 ж. 26 қарашасында Қоқан қаласында мұсылмандардың өлкелік IV төтенше съезі ашылды. Оның жұмысында 30 астам делегат қатысты. Съездің белсенді қатысушыларының қатарында Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев, М.Шоқай, және тағы басқалар болды. 27 қарашада съезде Түркістан автономиясын (Түркістан мұхтариаты) құру туралы шешім қабылданды. Сол жерде 12 адамнан тұратын Уақытша үкімет құрылды, оның 8- жергілікті халықтың өкілдерінен, 4- басқа ұлт өкілдерінен сайланды. Премьер-министр және ішкі істер министрі болып М. Тынышпаев, сыртқы істер министрі болып М.Шоқай сайланды. Кейіннен М.Шоқай премер-министр болды. Сонымен бірге 54 адамнан тұратын Ұлттық жиналыстың (Милий мажлис) құрамы айқындалды, оның құрамының үштен бір бөлігі жергілікті емес халықтардың өкілдеріне берілді. 1917 ж. 1 желтоқсанында Түркістан автономиясының үкіметі өлке халқына Үндеу жолдап, онда Түркістан ресей Федеративтік демократиялық республикасының автономиялық құрамдас бөлігі болып табылады деп жарияланды. Автономияның орталық органдарының Қоқан қаласында орналасқандығына байланысты ол Қоқан автономиясы деп те аталды. 1918 ж. қаңтарында Қоқан автономиясы большевиктер тарапына қысыға ұшырады. Олар М.Шоқайдан Кеңес үкіметін мойындауды және милицияны таратып, қарусыздануды үзілді-кесілді талап етті. Алайда, М.Шоқай бұл талаптарды орындаудын бас тартты. Автономияны жою мақсатымен Кеңес үкіметі атты әскер, артиллериялық және жаяу әскер бөлімдерінен тұратын 11 эшалонды 1918 ж. 6 ақпанында Қоқан қаласына жіберді. 6-7 ақпанда большевиктер Қоқанды қырғынға ұшыратып, автономияны жойды, «Шура-и-ислами» тарап кетті. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнатылуы біркелкі жүрген жоқ. Оның аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму және саяси күштердің күш ара-қатынасына байланысты ерекшеліктері болды. Бірқатар аудандарда бұл үрдіс ұзаққа созылған қантөгіс қақтығыстар нәтижесінде жүзеге асырылса, кейбір аудандарда бейбіт жолмен өтті. Жаңа өкімет Торғай, Жетісу, Орал облыстарының көптеген аудандарында қарулы қақтығыстар барысында орнатылды. Шымкент, Әулиеата, Бөкей ордасы, Түркістан, Қазалы, Көкшетау, Ақмолада біршама бейбіт жолмен орнады. 1917 ж. қазанынан 1918 ж. наурызына дейін Кеңес өкіметі Қазақстанның барлық дерлік аймақтарында орнады. Жаңа өкіметке қарсылық негізінен Орынбор, Орал және Жетісу аймақтарында орын алды. 1917 ж. Қазан революциясынан кейін қалыптасқан жағдайды талқылап, іс-әрекет жоспарын қабылдау үшін 1917 ж. 5-13 желтоқсаны аралығынада Орынборда Жалпықазақтық Екінші съезд болып өтті. Оның жұмысына Қазақстанның барлық аймақтарынан делегаттар қатысты. Ұйымдастырушылар Ә.Бөкейханов, И.Омаров, С.Дощанов, М.Дулатов болды. Съезге Б.Құлманов төрағалық етті. Съездің жұмысы Қазақстанның оңтүстігінде аштық туралы, жергілікті билік өкілдерінң әрекетсіздігі туралы мәселені қарастырудан басталды, съезд келесі мәселелерді талқылады: Сібір,Түркістан автономияларына және оңтүстік-шығыс одағына қатынасы; қазақ автономияларына және оңтүстік-шығыс одағына қатынасы; қазақ облыстарының автономиясы; милиция; ұлттық кеңес; білім беру; ұлттық қор; мүфтият; халық соты; ауылдық басқару; азық-түлік мәселесі. Съезде талқыланған негізгі мәселе қазақ автономиясын құру болды. Автономия туралы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады, бұл баяндама мен қазақ автономиясын құру туралы мәселе арнайы құрылған комиссияның қарауына берілді. Комиссия атынан сөз алған Х.Ғаббасов «қазан айының соңында Уақытша үкіметтің құлауына байланысты Ресей мемлекеті заңды, беделді билік органынан айырылды. Елде азамат соғысы туындау қаупі бар. Осындай жағдайдан шығудың бірден бір жолы барлық қазақ облыстары мойындайтын бері билік құру болып табылады,» деп атап өтті. Съезд бірауыздан қазақ облыстарының автономиясын құрып, оны Алаш деп атау туралы шешім қабылдады. Алаш облыстарын «қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен» уақытша ұлттық комитет құрылып, ол Алашорда деп аталынды. «Алашорданың» үкімет құрамы 25 адамнан тұрып, оның 10 орны қазақтар арсындағы басқа ұлт өкілдеріне қалдырылды. Жаңа үкімет орталығы Семей қаласы болды. Алашорданың басшысы болып баламалы негізде Ә.Бөкейханов сайланды. Алашордашылар Кеңес өкіметімен байланысқа шығып бірі-бірі мойындау туралы мәселе қойды. 1918 ж. сәуірдің екісіне дейін Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтар Мәскеуде автономия алу жөнінде В.И.Лениннің қабылдауында болды. Ә.Бөкейханов, Х.Ғаббасов, Ә.Ермековтар В.И.Ленин және И.В.Сталинмен Қазақ автономиясының жер көлемі, шекарасы туралы келіссөз жүргізді. Алайда, бұд келіссөздер нәтиже бермеді. Осыдан кейін алашордашылар Орынборда өз билігін орнатқан атаман А.Дутовпен, Самарадағы Құрылтай жиналысының комитетімен, Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен қарым-қатынас орната бастады. Кеңес үкіметімен келісімге келу мүмкіндігінен айырылған соң Алашорда оған ашық қарсы шыға бастады. 1918 ж. маусымында Алашорда қаулы қабылдап, онда: «Кеңес өкіметі шығарған декреттер Қазақстан жерінде өз күшін жойды,» - деп жазды. Тамыз айында Семейде алғашқы Алаш атты әскер полкі құрылды. 1918ж. 11-14 қыркүйегі аралығында Уфа директориясы деген атпен белгілі кеңес болып өтті. Оның құрамына Бүкіл ресейлік құрылтай жиналысынң мүшелері, Сібір уақытша үкіметінің, орынбор, Орал, Сібір,Иркутск, Жетісу,Енисей, Астрахан казак әскерлерінің өкілдері, Башқұрт, Алаш, Түркістан үкіметтерінің, зесмтволардың, бірқатар саяси партиялардың өкілдері енді. Уфа директориясы Ресейде бірыңғай партиялардың өкілдері еді. Уфа директориясы Ресейде бірыңғай орталық өкімет қалпына келтірілді, соған байланысты ендігі жерде жергілікті автономиялар, соның ішінде Алашорда да өмір сүруін тоқтатуы қажет деген шешім қабылдады. Сонымен, кеңестерге қарсы барлық күштерді біріктірген Уфа директориясы өз шешімімен Алашорданы жойды. Бұл кезде Алашорда екіге бөлініп кетті. 1918 ж. 11 қыркүйекте Жымпитыда Х. Досмұхамедов басқарған Алашорданың Батыс бөлімі құрылды. Алашорданың Шығыс бөлігі Жаңа Семей қаласына көшірілді. Азамат соғысы жылдарында Алашорда Кеңес үкіметіне жау күштерімен одақтас болды. Дегенмен Кеңес үкіметі Қазақстанда халықтың қалың бұқарасын өз жағына тарту Алашорда құрамында болған қазақ зиялыларының қолдауынсыз мүмкін емес екендігін жақсы түсінді. Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің (БОАК) 1919ж. 4 сәуірдегі қаулысында «Кеңес өкіметіне қарсы азамат соғысына қатысқан қырғыздар (қазақтар), сондай-ақ қырғыздардың бұрынғы ұлттық «Алашорда» үкіметінің бұрынғы мүшелері өздерінің бұрынғы контрреволюциялық қызметі үшін ешқандай қуғынға салынып, жазаға тартылмауы тиісті,»- деп көрсетілген. Сол жылдың 21 желтоқсанында Алашаорда Кеңестер жағына шығу туралы шешім қабылдады. 1920ж. 9 наурызында Алашорданы жою туралы шешім қабылдағаннан кейін ол өмір сүруін тоқтатты. 1.2.2 Азамат соғысы – мемлкет ішінде билік үшін сол ел азаматтарының өзара соғысы. Большевиктік билеушілер өздерінің демократияға қарсы саясатымен жағдайды шиеленістіріп жіберді. Жұмысшы-шаруалар Кеңестерінің орталық пен жер –жердегі өкіметті басып алуы алғашқы күндерден бастап-ақ құлатылған таптардың қарулы қарсылығын тудырды. 1918 ж. ақпанында Құрылтай жиналысы шақырылып, оның делегеаттарының басым көпшілігін эсер партиясының өкілдері құрадлы. Құрылтайдың бірінші күні-ақ оның делегаттары большевиктерден коалициялық үкімет құруды талап етті. Алайда бұл ұсыныс қабыл алынбады және сол күні кешке В.И.Лениннің нұсқауымен большевиктер Құрылтай жиналысын күштеп таратып жіберді. Осылайша, Ресейдегі жағдайды бейбіт жолмен қалыпқа келтірудің соңғы мүмкіндігінен айырылды. «Ақтар» деп аталған контрреволюциялық күштер бірігіп большевиктерге қарсы ашық қарулы қарсылыққа дайындала бастады. Азамат соғысы өкіметүшін күрестің жалғасы болды, сол себепті де революция мен азамат соғысы арасында ешбір дәл шекара болған емес. Азамат соғысының басталуына түрткі болған Чехословак корпусунуң бүлігі болды. 1918 жылы мамырдың соңында контрреволюциялық күштер Петропавлды, маусымда Көкшетауды, Ақмоланы, Омбыны, Павлодарды, Семейді, Қостанайды басып алды. Бүлікті пайдаланған атаман А.Дутов 1918 жылғы маусымда Орынборды алып, Қазақстанды Орталық Ресеймен байланыстыратын теміржолды кесіп тастады. Қызыл әскер темір жол бойымен Ақтөбеге қарай шегінді. Ақ гвардияшылар Ташкентке қарай жылжуын тоқтату мақсатымен Ақтөбе майданы құрылып, оның қолбасшысы болып Г.В.Зиновьев тағайындалды. Осы кезде Далалық өлкенің Төтенше комиссары Ә.Жангелдинның экспедициясы ұйымдастырылды. 1918 ж. 18 шілдесінде Мәскеуден шыққан экспедиция Волга, Каспий теңізі, Маңғышлақ арқылы жүріп 11 қарашада Шалқарға жетті. Олар Ақтөбе майданының бірнеше мың әскеріне қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізіп берді. Әліби Жангелдин (1884-1953) Торғай уезінің Қайдауыл ауылында дүниеге келген. 1903 ж. Орынбор діни училищесінде, 1904-1905 жж. Қазан мұғалімдер семинариясында оқып, 1906 ж. Мәскеу діни академиясына оқуға түскен. 1910-1912 жж. Еуропа, Таяу Шығыс, Африка мен Азия елдерін саяхаттап, атап айтқанда Польша, Австрия, Венгрия, Швейцария, Сербия, Болгария, Түркия, Сирия, Палестина, Мысыр, Абиссиния, Арабия түбегінде, Месопотамияда, Иран, Үндістан, Цейлон аралдары, Үндіқытай, Тайвань, Жапония сияқты елдерде болып қайтқан. Ә.Жангелдин Қазақстан кеңестерінің Бірінші Құрылтай съезін ұйымдастырушылардың бірі болды. Ақтөбе майданы Азамат соғысында маңызды рөл атқарды, 1918 ж. қазанында ақ гвардияшылардың Орта Азия мен Қзақстаннның оңтүстігіне өту мақсатымен басталған шабуылын тоқтатып, қарсыласты кейін шегіндірді. 1919 ж. ОРынбор, Орал,Орск қалалары азат етілгеннен кейін Ақтөбе майданының әскерлері Шығыс майданнының құрамына еніп, Ақтөбе майданы таратылды. Ақгвардиялық «Сібір үкіметін» ресми түрде таныған Алашорда үкіметі атаман А.Дутовпен бірігіп Кеңес өкіметіне қарсы шықты. Орта Азиямен Қазақстандағы қарсыласу жалпы Ресейдегі қарама-қарсылықтың құрамдас және ажырағысыз бөлігіне айналды. 1918 ж. жазы мен күзінде Жетісу облысында соғыс қимылдары жанданды. Колчак әскері Іле өлкесін, Верныйды басып алып, ары қарай Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияға жетуді көздеді. Сергиополь (Аягөз), Үржар, Сарқанда және басқа елді мекендер басып алынды. Ақ гвардияшылардың осы бағыттағы шабуылын тоқтату мақсатымен 1918 ж. жазында Солтүстік Жетісу майданы 1918 жылы қараша айында «Сібір армиясының» Екінші Жеке Дала корпусы «Ташкентті баспы алуды түпкі міндет етіп,» Жетісу бағытында операция бастады. 1918 жылдың аяғында Жетісу майданында атаман Анненковтың дивизиясы және басқа да әскер бөлімдері жіберілді.солтүстік Жетісуда табан тірескен ұрыстар өрши түсті. Елде «ақ» және «қызыл» террор кең құлаш жайды. 1918 ж. қыркүйегінде Бүкілресейлік Төтенше Комиссия құрылып, оған кең өкілеттіліктер берілді. Ресми деректер бойынша 1918 ж. Төтенше Комиссия органдары 31489 адамды репрессиялады, оның ішінде 6185 адам атылды, 21236 адам қамауға алынды. Екінші жағынан, осы кезде Колчак әскерлерінің қолынан 25 мың адам қайтыс болды. Азамат соғысының басталуы жағдайында Кеңестер әскери құрылысқа Түркістан мен Қазақстанның жергілікті байырғы халқын тартты. «Мұсылман бөлімдері» деп аталатын әскери бөлімдер құрылды. Мұндай бөлімдер көбінесе ұзақ тұрақтамады. Оның себептері көп еді. Бір жағынан, ұлы державалық шовинистер қаруланған мұсылман Ресейдің жауы деп пайымдады. Екінші жағынан, қазақтар армия үшін «сенімсіз элемент және олар әскери қызмет құрметін көрсетуге жеткен жоқ, олардың адалдығына сенуге болмайды» деп санаған бұрынғы отаршыл отарлықтың сенбеулігі әсер етті. Ұлттық әскер бөлімдерін құру бастапқыда еріктілік қағидасымен жүргізіледі. Міндетті әскери міндеткерлікке негізінде еңбекшілерді мобилизациялау туралы 1918 жылы мамырдың 29-нда Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің (БОАК) декретінен кейін 1918 жылғы қарашаның 17-нде Ұлт істері жөнінде халық комиссариаты «Жауынгерлерді ұлттық белгілері бойынша белгілі бір өлшемдерге еркін топтауға » рұқсат берді. Ұлттық құрамаларда рота буынынан ірі етіп құрмау көзделді. Іс жүзінде полктер мен бригадалар құрылды. Мәселен, 1918 жылдың күзінде Бөкей ордасында кеңестік тұңғыш үлгілі қазақ атты әскер полкі құрылды. 1920 жылы Түркістанда байырғы халықты әскерге тұңғыш рет күшпен жинау басталды. 1920 жылдың наурыз айына қарай Торғай облысында 6 мыңнан астам адам мобилизацияланды. 1920 жылдың басында Жетісу облысында жеке қазақ бригнадасы, жалпы саны 5,5 мың адамнан тұратын 27- Түркістан және 15-Дүнген полктері құрылды. 1920 жылғы мамыр айында РКФСР Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің шешімімен 19 жастан 35 жасқа дейін орыс емес ұлттардың 25 мың өкілі армияға шақырылды. 1920 жылдың соңына қарай Қазақ Әскери Комиссариаты Бөкей ордасында, Орал және Торғай облыстарында отыз жеті әскер бөлімі мен бөлімшесін құрды. Әскер бөлімдерін құру істерімен Дала өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдин, Торғай уезінің әскери комиссары Амангелді Иманов, қазақ атты әскер бригадасы саяси бөлімінің меңгерушісі Б.Қаратаев, сондай-ақ әскери бөлімшелердің командирлері және комиссарлары Т.Әлиев, С.Арғыншиев, Б.Алманов, А.Асылбеков, Ж.Жәнікешов, М.Масанчи, А.Розыбакиев, О.Исаев, А.Оразбаева және басқалар белсене айналысты. Олар халық арасында үлкен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Дегенмен, қазақтар азамат соғысына кең түрде қатысты деуге негіз жоқ. Жалпы Қазан революциясы негізінен қалалар мен темір жол бойындағы елді мекендерді көбірек қамтығандықтан, Кеңес өкіметінің ауылдық жерлерде ықпалы тым төмен болды. Алайда қазақ ауылы соғыстан тысқары қала алмады, осы соғыстың басты құрбандарының бірі болды. Азамат соғысы жылдары Қазақстан аумағында бүкілресейлік Шығыс, Түркістан, Орал майдандары мен жергілікті Ақтөбе мен Жетісу майдардары соғыс қимылдарының негізгі аймақтарының бірі болды. 1918 жылдың жазында кеңес елі үшін ең басты майдан – Шығыс майданы болды. 1919 жылғы қаңтар айында Қызыл армия Орынбор мен Оралды алды. Мұның өзі Кеңестік Ресейдің Қазақстанмен және Орта Азиямен тікелей байланысты қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Бүкіл Қазақстан аумағында ақ гвардияшыларға қарсы партизан қозғалысы өрістеді. партизан қозғалысына әскерден қайтқан солдаттар мен матростар, Ақпан революциясы мен Қазан төңкерісіне, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына қатысқандар басшылық етті. Солтүстік Жетісуда Кеңес үкіметін орнатуда Черкасск қорғанысы (1918 жылғы маусым -1919 жылғы қазан) үлкен рөл атқарды. Колчак тылында шаруалар шабуыл жасап, 1919 жылғы сәуірде Қостанайды шабуылмен алды. Көтеріліске шыққандар Әскери Кеңес, Әскери революциялық трибунал, партизан армиясының штабын сайлады. Алайда қалада орнығып қала алмады. Жақсы қаруланған Колчак отрядтары Қостанайды қайта басып алды. Шығыс Қазақстан территориясында «Таудың Қызыл Қырандары» партизан отряды ақгвардияшыларға қарсы күрес жүргізді. Қазақстандағы Колчак әскерлерін талқандау Шығыс майданның Солтүстік және Оңтүстіктоптарына жүктелді. М.В.Фрунзе басқарған Оңтүстік топтың әскерлері 1919 жылғы маусымда Уфаны азат етті. Шілдеде Оралды қоршауға лған ақ гвардияшыл әскерлерді талқандауға 25-Чапаев дивизиясымен бірге қазақ атты әскер бригадасы қатысты. 1919 жылдың жазында Шығыс майдан әскерлері Колчак қолын Оралдан асыра қуып тастады. Түркістан майданының 1-армиясы Орынбор контрреволюциясының негізгі күші – Колчак әскерлерінің Оңтүстік армиясына қарсы Ақтөбе бағытында шабуылға шықты. Шабуыл жасаушыларға Арал теңізі жағынан Ақтөбе майданының бөлімдері қолдау көрсетті. Колчакшылардың қыспаққа түскен Оңтүстік армиясы тізе бүгуге мәжбүр болды. 1919жылғы қыркүйекте Орынбор –Ташкент темір жолының Мұғалдар станциясында 1-армия Ақтөбе майданының бөлімдерімен түйісті. Соның нәтижесінде Түркістан Орталық Ресеймен қайта қосылды. Жылдың соңына қарай Орал облысы ақ қазақтардың толық арылды. 1920 жылғы 5 қаңтарда Түркістан майданының әскерлері Атырауды алды. Орал майданы жойылды. 1919 жылдың күзінде Шығыс майданның 5-армиясы (қолбасшысы М.Н.Тухачевский) Солтүстік, содан соң Шығыс Қазақстанды азат ете бастады. Петропавл, Ақмола қалалары азат етілді. Сол жылғы қарашада Семейде Колчак өкіметі құлатылып, Әскери-революциялық комитет құрылды. Ол қалада Кеңес өкіметі қалпына келтірілді. Қазақстандағы қарулы тайталас Ресейдегі азамат соғысының құрамдас бір бөлігі еді. Сол себепті де Қазақстан майдандардағы күрес-тартыстың дамуы мен барысында азамат соғысының басты майданындағы соғыс әрекеттерінің жүрісі ғана емес, Қазақстанның ақ гвардияшылар жаулап алған территориясындағы партизан қозғалыстары мен көтерілістер Қызыл Армияның Шығыс және Оңтүстік майдандарында шайқасып жатқан негізгі күштеріне елеулі көмек көрсетеді. Бұл әсіресе Орынбор мен Оралды босатып алудан және Колчак күштерін біржолата талқандаудан, ақгвардияшылар мен олардың одақтастарын Қазақстаннның солтүстігі солтүстік-шығысына, Жетісудан дүркіретіп айдап шығудан айқын көрінді. 1920 жылғы наурыздың аяғына қарай Семей облысының солтүстігі ақ гвардияшылардан азат етіліп, Жетісу майданы жойылды. Азамат соғысының кескілескен қырғынында 8 миллион адам қаза тапты. Қызылдар мен ақтардың қимылынан алдымен қарапайым халық зардап шекті. Олардың қайсысы болса да малды, ең алдымен, аттарды өз қарамағаны алып, қазақтар арасында күштеп мобилизация жүргізді, ауылдарды және даланы өртке орады. Атамандар Дутов пен Анненковтың казактары ерекше қатыгездігімен көзге түсті. 1918 жылғы қазан айында атаман Анненков Өскеменге «Моңғол» деген кемемен келіп, түрмеге қамалғандар арасынан 28 адамды іріктеп алып, кеме трюміне айдап тығады. Олардың арасында жұмысшы, шаруа және қазақ депутаттары Өскемен уездік кеңесінің тұңғыш төрағасы Яков Ушанов бар еді. Анненков бастаған ақ офицерлердің мас тобы Ушановты сулы киіз төсенішке орап, от жағатын орынға сүйреп апарады да, кеменің лаулап жанып жатқан ошағына тастайды. Қазан революциясынан кейінгі алғашқы алғашқы кезеңде кеңес үкіметінің экономикалық салада нақты және айқын жоспары болған жоқ. Большевиктердің шаруашылық саясатындағы басты бағдар марксизм классиктерінің еңбектерінде сипатталған экономикалық құрылымның моделі болды. Оған тән белгілер: мемлекет бүкіл меншіктің иесі болады; барлық азаматтар жалдамалы мемлекеттік қызметкерлерге айналады; қоғамда теңгермелік принцип орнайды; тауар-ақша қатынастары жойылып, оның орнына өнім бөлуді орталықтандыру енгізіледі; халық шаруашылығын басқару қатаң әкімшілік бақылауда болады. Алғашқы кезде большевиктер өнеркәсіпте «жұмысшы бақылауын» енгізді, алайда одан нақты нәтиже болмағандықтан кәсіпорындар, банктер мен көлікті жедел национализациялауға кірісті. Барлық сыртқы мемлекеттік займдар жойылды, сыртқы саудаға мемлекет монополиясы орнықты. Лениннің сөзімен айтсақ, «капиталға қарсы қызыл гвардиялық шабуыл» басталды. Бүкіл елде «қала буржуазиясы мен буржуазиялық интеллигенцияға» қарсы бағытталған конфискациялар мен контрибуциялар кең түрде жүріп өтті. Ірі кәсіпорындардан ғана 300 нысан национализацияланды. Сауда да тез арада национализацияланды, тіпті ұсақ дүкендер мен шеберханалар да мемлекет меншігіне өтті. Соғыс интервенциясы мен Азамат соғысының үдеуінен Қызыл Армия мен еліміздің орталық өндіріс орындарын азық-түлікпен қамтамасыз ету ерекше маңызды роль атқарды. Сондықтан азық-түлік салғырты соғыс коммунизмі саясатының негізгі құрамды бөлігі болды. Оның мәні: азық-түліктің артығын шаруалардың мемлекетке міндетті түрде өткізуі. Азық-түлік салғырты ХКК (Халық Комиссарлар Кеңесі) 1919 ж. 11 қаңтарындағы Декретімен енгзілді. Бұл шара шаруалардың жаппай наразылығын тудырып, олардың бір бөлігінің ақ гвардияшылар қатарына қосылуына алып келді. Алайда Кеңес үкіметі бұл төтенше шара тек соғыс уақытында қалыптасқан қиыншылықтарға байланысты енгізілді, соғыс аяқталған соң азық-түлік салғырты жойылады деп уәде берді. Соғыс коммунизмі саясатының негізгі шаралары: нарықтық, тауар-ақша қатынастарын жою, жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігін енгізу (16-50 жас аралығында); жалақыны теңгермелі төлеу; экономиканың барлық салаларында қатал мемлекеттік бақылау орнату. Азамат соғысы жағдайында осы саясатты жақтаушылар басым болды. Олар қалыптасқан ауыр экономикалық жағдайда еркін нарықтық қатынастардың тиімді болатынына күмән келтірді. Билікті қатаң орталықтандыру соғыс жағдайында ел ресурстарын мобилизациялау арқылы әскерді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Азамат соғысының қарсаңында – ақ Қазақстанда жаңа билік органдары құрыла бастады. Қазақ кеңестік автономиясын құру жұмысы бастапқы кезде РСФСР ұлт істері жөніндегі халық комиссариатында шоғырланды. Алайда, Колчак әскерлерінің Шығыс майданда шабуылға шығуы, ақ казактар мен алашордашылардың Кеңес өкіметіне қарсы күресінің күшеюі Қазақстандағы жағдайды шиеленістіріп жіберді. Сондықтан да жуыө уақытта Бүкілқазақстандық съезді шақыру мүмкіндігі болмады. Съезді әзірлеу жөніндегі жұмысқа басшылық РСФСР ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының Қазақ бөліміне (1918 жылғы 11 майда құрылған) тапсырылды. Алайда, Қазақ бөлімінің съезді әзірлеу жөніндегі жұмысы ықпалды бола алмады, өйткені ол негізгі оқиғалар ортасынан алыста, Москвада болды. Жергілікті қазақ тұрғындарымен тығыз байланыс орнату үшін ұйымдық орталықтың жұмысын жаудан азат етілген территорияға көшіру қажет еді. Қазақстан территориясындағы мұндай орталық РСФСР Халық Комиссарлары Советінің 1919 жылғы 10 шілдедегі декреті бойынша құрылған Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет (Қазревком) болды. Ол өлкедегі ең жоғарғы әскери- азаматтық басқарма болып санлды. Қазревком басшысы – С.Пестковский. қазревкомның алғашқы құрамына В.Лукашев, Ә.Жангелдин, С.Меңдешев тағы басқалар кірді. Комитет құрамы жиі өзгеріп тұрды. Мұның өзі ревкомның іскер құрамын қалыптастыруға байланысты еді. Әр кездері қазақ революциялық комитетіне Т. Седельников, Ә.Әйтиев, С.Арғыншаев, А. Әлібеков, А.Авдеев, В.Покровский, С.Сейфуллин және басқалар мүше болып кірді. 1920 жылдың 26 тамызында С.Пестковскийдің Батыс майданға шақырылуына байланысты Қазревкомның председателі болып, В.А.Радус-Зенькович тағайындалды. Қазревкомның міндеттері: Контррреволюция мен интервенцияға күресу; Өлкеде мемлекеттік шаруашылық, мәдени құрылыс орнату; Өлке кеңестерінің Құрылтай съезін әзірлеу Өлкенің күнделікті тіршілігіне басшылық жасау үшін түрлі салалар бойынша комитеттің бөлімдері мен бөлімшелері құрылды. Қазревком мен оның жергілікті жерлердегі органдары қазақ даласына Кеңестерді ұйымдастыру, ұлттық зиялылар өкілдерін кеңес құрылысына тарту жұмысын жүргізді. 1920 жылғы 9 наурызда өзін «Қазақ елінің үкіметі» деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. Қазревкомның тікелей басшылғымен мәдени құрылыста алғашқы қадамдар әрекеті жасалды. Бұл мәселедегі ревкомдардың қызметінде РСФСР Халық Комиссарлары Советінің «Ересек азаматттардың сауатсыздығын жою туралы» декреті басшылыққа алынды. Мектептер ашуға, мұғалімдер даярлау мәселесіне басты назар аударылды. Қазревком мәдени құрылыс саласында едәуір жұмыс өрістетті. Қазревкомның органы «Ұшқын» газетін шығарылды. Қазревкомның алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі – қазақ жерлерін біріктіру болды. Осы бағытта біраз жұмыс атқарылды. Қазревкомның губерниялық және уездік ревкомдардың нұсқаушы –ұйымдастырушылары еңбекші халыққа, жергілікті партия және кеңес белсенділеріне елеулі көмек көрсетті. Олар ревком ұйымдастырып, олардың жұмысын бастап кетуіне көмектесті. Қазақ жерлерінің бірігуіне қарсылық көрсеткен күштер де болды. Әсіресе, Сібір өлкесінің басшылығы Ақмола және Семей облыстарының жерлерін өз құрамында сақтап қалуға тырысты. Олардың басты дәйегі – тұрғылықты халықтың басым бөлігін орыстардың құрауы болды. Соғыс жағдайы революциялық биліктің төтенше органы – Қазақ революциясының комитеттерден Қызыл Армияның ақ гвардияшыларды түпкілікті талқандауына көмектесуді талап етті. Олардың басшылығымен мобилизациялық және қорғаныс шаралары жүргізіліп, әскери командованиеге жан-жақты көмек берілді. Қазақстандағы революциялық биліктің төтенше органы – қазақ революциялық комитеті Қазақстан Кеңестерінің құрылтай съезін әзірлеп, өткізу үшін сан-салалы зор жұмыс жүргізді. 1920 жылғы 26 тамызда Автономиялы Қазақ Социалистік Республикасының құрылуы туралы РСФСР Халық Комиссарлар Советінің төрағасы В.И.Ленин мен Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің төрағасы М.И. Калинин қол қойған декрет күшіне енді. Астанасы – Орынбор қаласы болды. 1920 жылдың 4 қазанында ашылған Кеңестердің Бүкілқазақстандық құрылтай съезінде Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланды. Жоғары өкімет органдары сайланды: Ортаклық Атқару комитетінің төрағасы болып – С.Меңдешев сайланды, Халық Комиссарлар Советінің төрағасы – В.А.Радус- Зенькович. «Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының еңбекшілерінің құқықтарының Декларациясы » қабылданды. Республика құрамына: 1. Семей облысы (құрамында: Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уездері бар) 2. Торғай облысы (құрамында: Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері, Омбының бір бөлігі, Ырғыз және Торғай уездері) 3.Орал облысы (құрамында: Гурьев, Орал, Ілбішін, Темір уездері) 4.Закаспий облысы (құрамында: Маңғышлақ,Красноводск уезінің 4,5-і адай болыстары, Бөкей ордасы, Астрахань губерниясының біраз бөлігі енді. Түркістан АССР-і құрамына жататын Жетісу, Сырдария облыстарының едәуір бөлігін Қазақ АКСР-інің құрамына енгізу сол территория еңбекшілерінің еріктілігіне қарай жүзеге асырылды. Қазақ жерлерінің ҚАКСР құрамына бірігуі 1924 жылы аяқталды. жүктеу/скачать 6,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|