Xxii республикалық студенттер мен жас ғалымдардың ғылыми конференция материалдары

329 
Шығыс Түркістанда 30-жылдардың басында жергілікті мұсылман халықтардың 
қытайлық бодандықтан азат болу жолындағы көтерілісі басталып, ол Қытай 
империясының онсыз да нашарлай бастаған халықаралық жағдайын шиеленістіре түседі. 
Кеңес Одағының тікелей араласуымен болып жатқан Шығыс Түркістандағы бұл оқиғалар 
туралы М.Шоқай «Шығыс Түркістан көтерілісшілдері бұдан бұрынғы көтерілісшілер 
сияқты атамекенін қытайлардан біржолата азат етуді көздеп отыр. Бұл мақсаттарына олар 
ішінара болса да қол жеткізгендей сыңайы бар» деп жазып, 1933 жылы Шығыс Түркістан 
Ислам Республикасының құрылуы туралы хабарды журнал бетінде мәлімдеді. 
Мұстафа Шоқай «Шығыс Түркістанды азат ету комитетінің Үндеуі туралы» атты 
мақаласында
 
Шығыс Түркістанға келген қытайлардың құнарлы жерледі иеленіп 
жатқанын, қытай билігінің жергілікті халықтың жағдайын ойламайтындығын, жолдардың 
салынбай жатқандығы, халықты қараңғылықта ұстауы, бостандықтың орнына – қанау, 
әділеттіліктің орнывна –заңсыздықтың орын алып жатқандығы жазылған. Қытай 
шенеуіктері тек өз қалталарын толтырумен, тал түсте елді тонаумен айналысып 
жатқандығы ашық айтылған. Қытай билігінің 66 жылы ішінде халық күн-түн демей 
жексұрын обырларды байыту үшін жұмыс істеген. Қытай билігінің бұдан кейінде де бұл 
саясатын жалғастыра беретіндігі айтылды. Әділетсіз және ауыр салықтардың күнен-күнге 
өсуі халықты кедейлікке ұшыратқан. Осыған шыдамаған халық төзімі таусылғандықтан 
қолдарына айыр, кетпенін алып қытай билігіне қарсы көтерілген. Ал билік көтерілістің 
шығу себебін анықтап, оның шешімдерін табудың орнына ату, жазалауды күшейткен, 
түрмелердің барлығы біздің бауырлармен толып кеткендігі хазылған. үкіметтің жіберген 
әскері Халыққа қарсы тарихта болмаған ерекше қаталдық көрсеткен. Ату, тонау, 
адамдарды жазықсыз өлтіру, әйелдерді және жас қыздарды зорлау секілді тб 
қаталдықтарын суреттеуде мүмкін емес.-деп жазады [2].
Мұстафа Шоқай Шығыс Түркістандағы оқиғаларға сараптама жасап, оған қатысты 
сан-алуан саяси пікірлерге өз көзқарасын білдіре отырып, Шығыс Түркістан 
Республикасына Англияның ұстанымы қандай болды деген сұраққа былай деп жауап 
береді: «ағылшындар да Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына көмек қолын соза 
қоятындай сыңай танытып отырған жоқ. Ағылшындар Шығыс Түркістан қозғалысының 
исламдық сипаты бар деп сескенеді…» «Панисламизм» десе ағылшындардың да басының 
«сақинасы» ұстайды. Сол себепті ағылшындар Шығыс Түркістан ұлт-азаттық 
қозғалысына аса сақтықпен қарайды» деп, Англияның ШТР Үкіметіне қолдау көрсетуінің 
негізсіздігін айтады. Ал, бұл пікір шынында Кеңес өкіметінің өзімен бәсекелес 
ағылшындардан қауіптеніп, «солай болуы мүмкін-ау» деген ойынан шығу да ғажап емес. 
Мұстафа Шоқай осыны дәлелдейтіндей мынадай тағы бір мысал келтіреді: «Чинни 
Түркістан ауазы» ағылшындар Шығыс Түркістан ұлттық қозғалысына іш тартып болысып 
отыр деп жазады. Ал, шын мәнінде олай болып отырған жоқ. Біз осы газеттен 
ағылшындардың Үрімжідегі Қытай әкіміне қару-жарақ беріп көмектесіп отырған үкіметке 
қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысын ағылшындардың қолдауы мүмкін бола қояр 
ма екен? Өкінішке қарай, ағылшындар Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күресіне көмек 
көрсетуі былай тұрсын, оған сырттай жанашырлық та көрсетпейді» – дейді[3] .
1934 жылы 18 шілдедегі «Лондоннан алған әсерлер» атты мақаласында Шығыс 
Түркістандағы оқиғалар туралы баяндама оқу және ол туралы ағылшындардың ой пікірін 
білу үшін екі апталық сапарға барғандағы алған әсері туралы жазады. Бұл сапарында 
Мұстафа тек Шығыс Түркістан туралы ғана емес, КСРО және тағы басқа мәселелер 
жөнінде ағылшын қайраткерлері және журналистермен кездескенін жазады. 
Шетелдіктердің Шығыс туралы, оның ішінде Азиаттық Шығыс және Шығыс Түркістан 
туралы консулдық тыңшылардың, сол маңда жүріп өткен журналистердің немесе 
кездейсоқ туристердің ауылынан асып шықпаған, газет оқымайтын, шала сауатты 
жергілікті халықтан естігендері бойынша ғана білетіндіктері таңқалдырды. Дегенмен, 
Мұстафа Шоқай мұның себебін жақсы біледі, бір аудан мен екінші аудан аралығының 
алшақтығы, ара байланыстың нашарлығы және тсс. Сонда да болса ағылшын қоғамының 

330 
Шығыс Түркістандағы большевиктердің көмегімен кемалшылардың жүзеге асырып 
жатқан «пантүркішілдік» пен «пансламшылдық» туралы сұрақтарына Шығыс Түркістанда 
оның жоқтығын, түрік ықпалының ол жерлерде жүрмейтіндігін айтып береді [4]. 
Шыңжанның билеушілеріне Кеңестік ықпалдың қаншалықты болғандығын 
Мұстафа Шоқай 1933 жылы «Яш Түркістанның» 46-нөмірінде былай деп жазды: 
«Тұрғындарының көпшілігі тарапынан, яғни түріктер тарапынан ешқандай құрметке ие 
бола алмаған және ішкі Қытайдан тым шалғай, оқшау тұрған Шығыс Түркістанның 
билеушілері Кеңес өкіметінің жартылай ашық, жартылай астыртын көмегінің арқасында 
ғана өмір сүріп тұра алды. Шығыс Түркістандағы осы үкімет тұсында бұл өлкенің есігін 
емін-еркін ашып, қазыналарын қалауынша тонауға, экономикасын өз ықпалына біржола 
енгізуге мүмкіндік тапқан Мәскеу мұндай үкіметтің бұдан соң да өмір сүре беруіне шын 
мүдделі болатын. Большевиктер Шығыс Түркістанда тек экономикалық пайданы ғана 
емес, сонымен қатар саяси мақсаттарды көздейді.» [5]. 
Ол «Шығыс Түркістанда» атты мақаласында Кеңес өкіметінің Шығыс Түркістан 
оқиғаларына қатысты саясаты туралы: «Шығыс Түркістан түріктерінің қытай билігіне 
қарсы ұлт-азаттық күресі басталған күннен бастап большевиктердің мазасы кетті. Өйткені 
Шығыс Түркістанда қытай отаршыл үстемдігін аударып тастап, тәуелсіз түрік 
мемлекетінің шаңырақ көтеруі қызыл орыс империализмінің Азиядағы мүдделеріне 
бүкілдей қайшы келетін. Сол себепті кеңестік Ресей әу бастан-ақ Шығыс Түркістандағы 
ұлттық қозғалысқа қарсы бағыт ұстады. Бүл қозғалысты жаныштау үшін большевиктер 
жергілікті Қытай үкіметіне алуан түрлі көмегін аямады. Сонымен катар большевиктер 
дүние жүзі жұртшылығын адастыру мақсатында, яғни әлем халықтарының назарын 
өздерінен басқа жаққа аударып жіберу ниетімен Жапония және Англия елдерінің Шығыс 
Түркістанға араласуы туралы ертегіні ойдан шығарды» - деп жазды[6]. 
Кеңес өкіметінің Шыңжандағы мұсылман халықтардың ұлт-азаттық көтерілісіне 
ешқандай да іш тарта алмайтын себептерін Мұстафа Шоқай былай деп көрсетеді: «олар 
мұндай көтерілістер тек өздеріне зиян келтіретінін мемлекеттер де болып жатса ғана 
ондай мемлекеттердегі ұлттық көтерілістерді ұйымдастыруға және жәрдем етуге қатысып 
отырады. Шығыс Түркістандағы жағдай басқаша. Бұл жердегі ұлттық күрестің жеңісі 
Кеңес өкіметі мүдделеріне, оның жаңа отаршылдық саясатына қауіп тудыратын болды. 
Жапонияның Манжурия арқылы Моңғолстанға жақындасуы, бір жағынан, Англияның 
Тибетке саяси-экономикалық билік жүргізуі, екінші жағынан, большевиктерді Шығыс 
Түркістан мәселесінде барынша абай болуға мәжбүр ететін факторлар. Оқиғалар мен 
жалпы саяси жағдай Шығыс Түркістанда ғы Қытайға қарсы ұлт-азаттық күрестер тек 
большевиктердің еркімен ғана болып жатыр деген пікірді теріске шығарады» Мұстафа 
Шоқай бұл пікірі арқылы Шығыс Түркістан Республикасының өмір сүруіне кеңестік 
саясаттың мүдделі емес екендігін көрсеткісі келді. Кеңес одағы Шығыс Түркістан 
Үкіметін Шэн Шиқай үкіметіне бағынып, тізе бүгуіне мәжбүр етті. Шығыс Түркістан 
Республикасы Мұстафа Шоқай айтқандай, оның жаулары—«Орталық Қытай Үкіметі, 
дұңған күштері және Кеңес өкіметі тәрізді дұшпандардың» қарсылығы нәтижесінде 
жеңіліске ұшырады. «Шығыс Түркістанның тәуелсіздігін Кеңес одағы ешқашан көргісі 
келген жоқ және көргісі де келмейді» [7]. 
Мұстафа Шоқай Шыңжандағы мұсылман халықтардың азаттық күресін 
жаныштауға күш салған Кеңес Одағының саясатын батыл айыптап, ол туралы: «Шығыс 
Түркістанда Қытай отаршыл үстемдігін аударып тастап, тәуелсіз түрік мемлектінің 
шаңырақ көтеруі қызыл орыс империализмінің Азиядағы мүдделеріне бүткілдей қайшы 
келетін. Сол себепті Кеңестік Ресей әу бастан-ақ Шығыс Түркістандағы ұлттық 
қозғалысқа қарсы бағыт ұстады» деген болатын. 
30-жылдардағы Шыңжандағы Кеңестік саясатқа байланысты, ондағы жергілікті 
билеушілердің кеңестік ықпалға түсуінің себептерінің түркі әлемінің көрнекті қоғам 
қайраткері М.Шоқай 1935 жылы былай деп жазды: «…Үрімші губернаторы Шин Шиқай 
Кеңес өкіметімен тығыз достық қарым-қатынас орнатып, большевиктерден түрлі кәсіптегі 

331 
мамандар мен қызметкерлерді шақырып, «Шығыс Түркістанның экономикалық дамуы» 
үшін олардан несие ала бастағанын мойындап отыр. Демек, Шың Шұрын (Изинь Шу-
Жэнь) тәрізді бүгінгі Үрімші Үкіметі де Мәскеудің уысына түскені көрініп отыр. Олай 
дейтін себебіміз Мәскеу қызметкерлері, Мәскеу мамандары, Мәскеу қаржысы тек 
Мәскеудің мүддесі үшін ғана қызмет ететін болады. Оның үстіне Шығыс Түркістандағы 
Қытай Үкіметі Мәскеуге ешқандай бір шарт қоя алатын халде емес. Оған шамасы 
жетпейді. Шығыс Түркістандағы «Мәскеу мүддесі» дегеніміз, бұл өлке сөз жүзінде 
Қытайдікі, іс жүзінде Мәскеудікі дегеннен басқа ештеңе емес» [8]. 
Шығыс Түркістан халқының ұлт-азаттық күресіне Мұстафа Шоқай барлық түркі 
тектес халықтар мен әлемнің кез-келген халықтарының да қолдауын қалайды. Ол «Шығыс 
Түркістан халқы да әлемнің басқа еркін, азат халықтары сияқты өз тағдырын өзі 
айқындауын қалайды.
Мұстафа Шоқай сол заманның қитұрқы саясатына сәйкес, ұлттық тәуелсіздік 
жолындағы күрестерге отаршыл мемлекеттердің қолданатын сан қилы арандатушылық 
әрекеттерін, ұлттық қозғалыс күштерінің арасына іріткі салу, ұлт көсемдері туралы түрлі 
жалалы қауесет тарату сияқты әрекеттердің болып тұратынын ескерте келе былай дейді: 
«Ұлттық күрестің мүддесі осы күреске белсене қатысқан әрбір жеке адамның мүддесіне 
немқұрайлы қаралмауын талап етеді… Ұлттық қозғалыстың жаулары оның басшылары 
мен қосшылары хақында алуан түрлі өсек-аян таратады. Қазіргі жағдайда ұлттық 
қозғалыстарды басқарып, жетекшілік ететін жеке тұлғаларды қорғап қана қоймай олардың 
беделін арттыруға да күш салуымыз керек. Жауларымыздың оларға қастандық жасауына 
жол бермеуіміз тиіс. Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының басшылары мен 
өкілдеріне сыртқы әлемнің назарын аудару, оларға халықаралық жұртшылықтың 
симпатиясын тудыру қазіргі кездегі біздің ең маңызды міндетіміз болып табылады. 
Ұлттық мүдделеріміз осы міндеттің толық орындалуын талап етеді»[9]. 
Мұстафа Шоқай Қытайға барлық жағынан жан-жақты көмектесіп отырған Кеңес 
Одағы туралы, өзіне ата жау санаған Кеңестік өкіметке деген жек көрінішті көзқарасын 
былайша көрсетеді: «Қытайдың тағы бір төртінші жан ашыры – Кеңестік Ресейге келсек, 
ол Моғолстан мен Шығыс Түркістанды Қытайдан бөліп алып өзіне тәуелді етуді көздейді. 
Кеңестік Ресей коммунизм идеяларын таратып, Қытай ұлттық төңкерісінің партиясы 
Гоминданды іштен ірітуге тырысты. Ол-ол ма, Кеңестік Ресей мұнымен де тынған жоқ. 
Қытайдың 20 млн тұрғыны бар аумағында Кеңес өкіметін құрып, бұл елді ұшы-қиыры 
көрінбейтін азамат соғысына сүйреп түсірді. Орыс большевиктері Қытай коммунизмінің 
орталығы – Кантон қаласын екінші Мәскеу деп атайды. Олар Қытай коммунистерімен 
бірге жүргізе отырып, Америка мен Еуропа капиталдарын Қытайдан, жалпы Азиядан 
ығыстыруда. Қытайға болысып жатқан достарының жай-күйі, міне, осындай». 
Мұстафа Шоқайдың «Яш Түркістан» журналында жарық көрген «Қытайлар мен 
Кеңес өкіметінің Шығыс Түркістандағы достығы», «Шығыс Түркістан мәселесі 
төңірегінде», «Шығыс Түркістан, сыртқы дүние және біздің міндеттеріміз», «Шығыс 
Түркістанда» деген мақалалары халықаралық қауымдастықта түркі халықтарының ұлттық 
бостандық үшін күресі төңірегінде оң пікір қалыптастыруға көмектесті деп айтуға болады. 

жүктеу/скачать 8,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: