“Ҕмрҕып ЮпЮ Сегінде “ҔоЯҕъс аса кісабъндағъ” он екі жъЯдъң иіпЮЯылыҗ?

дерек се, біЯаҕ олаЯ кісапса фЯо
-
нологиьлъҕ сәЯсіп бойънча оЯналарпаған. Мәрелен, 
Ҕазанбек басъЯ жҲніндегі жъЯлаЯ хиклън алайъҕ. БҰл хиклға екінчі, сҲЯсінчі және он 
біЯінчі жъЯлаЯ енеді
; 
“ҔоЯкъс аса кісабънда” алъп Ҕазанбек стЯалъ фикаь екінчі 
жъЯдан барсаладъ. БҰл екінчі жъЯда ҔазанбекҰлъ ОЯазбек еЯ жескен жігіс, бек, сіпсі үч 
жүз ба
-
съЯдъ барҕаЯъп, әкері аң атлатға кескенде ел күзесіп ҕаладъ. Ал, кісапса бҰдан 
кейін келесін сҲЯсінчі жъЯда ОЯазбек әлі кәмелеске де сола ҕоймаған, роғъръп кҲЯмеген, 
ҕълъчсъ жҲндеп Ұрсай алмайсън бала
-
жігіс. Он біЯінчі жъЯда Ҕазанбексің баларъ әлі 
аҕъл
-
ері кіЯмеген, жар нәЯерсе Яесінде ртЯесселеді.
Кісапсағъ сағъ біЯ оръндай композихиьлъҕ олҕълъҕ стЯалъ айса кесейік. Регізінчі 
жъЯда СҲбекҲздің ҕолънан ҕаза сапҕан кейбіЯ ҕаһаЯ.мандаЯ баЯ. Рол алғачҕъ
-
жъЯда 
Ҳліп ҕалған ҕаһаЯмандаЯ кейінгі фикаьлаЯда, дәліЯек айсраҕ, он біЯінчі жъЯда Ҕазанбексі 
сҰсҕъннан ҕҰсҕаЯадъ.
МҰнъң бәЯі “ҔоЯҕъс аса кісабъндағъ” он екі жъЯдъң әЯҕайръръ алғачса жеке
-
жеке, 
деЯбер дарсандаЯ сүЯінде ҲміЯге келгенін, кейініЯек жинаҕсалъп, сҰсар
біЯ чъғаЯмаға 
айналғанън, рол бҲлек
-
бҲлек жъЯлаЯдъң барън ҕорт кезінде композихиьлъҕ кемчіліксеЯ 
оЯън алғанън дәлелдейді.
ЕгеЯ біз “ҔоЯҕъс аса кісабъндағъ” жъЯлаЯдъ оҕиғалаЯдъң логикалъҕ жүйері бойънча 
Яеске келсіЯрек, онда он екі жъЯ мънадай сәЯсіп бойънча оЯналарҕан болаЯ еді:
VIII, I, III, IV, XI, II, V, VI, VII, IX, X, XII. 
БҰл
дарсаннъң
композихиьлъҕ
еЯекчелігі
—
мҰндағъ
Ҳлең
чтмаҕсаЯъ
чъғаЯманъң
пЯозалъҕ
секрсіне
ріңіріп
кескен
. 
СүЯкі
сіліндегі
дарсандаЯда
ҕаЯа
рҲздің
Ҳзі
ҕҰддъ
жъЯ
жолдаЯъ
рекілді
ічкі
Ұйҕарпен
саҕпаҕсалъп
91 
айсълъп
, 
дъбърсаЯдъң
ҲзаЯа
үйлерті
аЯҕълъ
беЯіледі
ғой
. 
Рондъҕсан
“ҔоЯҕъс
аса
кісабън” сҰнғъч
Яес
оЯър
сіліне
атдаЯған
академик
В
. 
В
. 
БаЯсолыд
консекрсегі
Ҳлең
жолдаЯън
жеке
даЯа
бҲліп
кҲЯреспеген
. 
ҔоЯҕъс
фикаьръндағъ
Ҳлең
мен
ҕаЯа
рҲзді
біЯ
-
біЯінен
ажъЯаст
ҕиън
екенін
дәлелдейсін
біЯ
мърал
келсіЯейік. “Сізерін
бүгіп
осъЯған
инабассъ
әйел
кҲЯіксі
. 
Раҕалънан
ағаЯған
баба
кҲЯіксі
. 
Рүйіксі
ағайън
-
стған
кҲЯіксі
. 
Үлкен
чаңъЯаҕ
үйдің
ҕаръна
сігілген
келінчек
осат
үйі
кҲЯіксі”. Міне
, 
бҰл
не
? 
Поазиь
ма
пЯоза
ма
? 
МҰнда
Ҳлеңге
сән
алеменссеЯ
—
Ұйҕар
са
, 
аллисеЯахиь
да
, 
арронанр
са
, 
рҲздің
инсонахиьлъҕ
деЯберсігі
де
баЯ
. 
БіЯаҕ
мҰнда
поазиь
асатлъға
сән
ен
, 
барсъ
ҕариес
—
амохиь
жоҕ
. 
Ал, “ҔоЯҕъс
аса
кісабъндағъ” елеңдеЯде
рҲздің
Яисмикалъҕ
ҕҰЯълъръ
мен
амохиьлъҕ
инсонахиь
біЯ
-
біЯімен
үйлеріп
, 
сҰсаръп
жасадъ
. 
Фан
къзъ
йеЯімдән
сҰЯайънмъ
?
Иаҕаңла
.
боғазъндан
сҰстйънмъ
?
Ҕаба онджам алсъна ралайънмъ? 

КаЯа полас тз ҕълъджъм алтма алайънмъ? 
Тз гедакдан бачъңъ ҕарайинмі? 
Жан ртлтрън раңа білдіЯайінмі? 
Аладжа ҕанъң йеЯ йтзүна декайінмі? 
Фан ҕъзъ рабабі иадтЯ дегіл маңа 
Ҕассъ казаб ідаЯтм чімді раңа 
МазмҰнъ:
Фан ҕъзъ, мен оЯнъмнан сҰЯайън ба? 
Жағаҕа жаЯмаръп, алҕъмъңнан алайън ба? 
Рені сапсап, сабанъма ралайън ба? 
Ҕолъма ҕаЯа болас ҕълъчъмдъ алайън ба? 
ҔъЯчънъңда баръңдъ керейін бе? 
ӘміЯдің сәссі екенін рездіЯейін бе? 
Алҕъзъл ҕанъңдъ жеЯге чачайън ба? 
Фан къзъ, ребебі не, дечі маған, 
Касал жаза ҕолданам енді раған.
“ҔоЯҕъс аса кісабънда” Ҳлеңнің бтън ранъ ҕҰбълъп, әЯсүЯлі болъп келеді. Сіпсі біЯ 
Ҳлеңнің Ҳзінде —
үч бтъннан барсап, он алсъ бтънға дейін бола беЯеді: 
МаЯа Ҕазан 4
Дтнлтгт алсън бан атъңі гастЯмічмтз 13
БізімдүЯ 3
КъЯъҕ інджа беллт ҕъз іла 6_
Бойт Ұзтн БтЯла фастнъ гастЯмічмтз 15
БізімдүЯ 3
ҔъЯъҕ йігіс іла оғлтн ТЯтзъ гастЯмічтз 15

БізімдүЯ 3
Сатбла сатбла чафбаз аслаЯтң 9
КасаЯ ҕасаЯ даталаЯтңг гастЯмічтз 12
БізімдүЯ 3
92 
Мазмүнъ:
Ей, Ҕазан!
Біз кече алсън часъЯлъ үйіңді алъп кессік —
Ол біздікі.
РҰңғаҕ бойлъ ҕъЯъҕ ҕъз бен,
Ұзън бойлъ БеЯсе ҕасъндъ әкессік'—
Ол біздікі.
ҔъЯъҕ жігіс пен Ұлън,
ОЯаздъ әкессік
Ол біздікі.
ҮйіЯ
-
үйіЯ рәйгүлік ассаЯъңдъ
ҔасаЯ
-
ҕасаЯ сізілген сүйелеЯіңді әкессік —
Ол біздікі.
ҔоЯҕъс дарсанънда кҲЯкем рҲздің мәнеЯлілігін күчейсе сүрт үчін ежелгі әдеби 
сәрілдеЯдің біЯі —
ҕайсалат —
аллисеЯахиь кеңінен ҕолданъладъ. ӘріЯере бҰл жъЯда 
барсапҕъ дъбърсаЯдъң аллисеЯахиьръ (ҕайсалантъ) жиі ҰчъЯайдъ. 
Мъралъ:
Рандан роңЯа біЯ йігіді 
РевтЯ ваЯрам біла йасрам.
Мазмүнъ: 
Ренен кейін біЯде
-
біЯ жігіссі, 

Рүйе алмаймън мен енді
Рондай
-
аҕ чъғаЯмада жеке рҲздеЯді ҕайсалат
әдіріне ҕҰЯълған аллисеЯахиь да аз емер:
Оғтл о Ұлғай оғтл 
Білмазмірін налаЯ олдъ.
МазмҰнъ:
0, Ұлъм менің, Ұлъм
-
ай
Рен не болғанън білмейрің ғой!
ұлең жолънъң барънда белгілі біЯ әЯіпсеЯді немере біЯдей рҲздеЯді ҕайсалат—анауоЯа 
әдірін ежелгі аҕъндаЯ зоЯ
чебеЯлікпен ҕолдана білген. Дъбърсъҕ анауоЯаға мърал 
келсіЯейік:
ҔаЯчъ йасан ҔаЯа сағлаЯ арен олра ел йайлаЯ
Ҕаңлт ҕаңлт ртлаЯ арен болра ҕанън сачаЯ 
ҔаЯа коц аслаЯ арен олра ҕҰлтн соғаЯ 
Ҕайсабанда ҕъзъл дава арен олра соЯтм веЯаЯ.
Жолма
-
жол атдаЯмаръ:
93 
ҔаЯръ жасҕан ҔаЯа сатлаЯ ерен болра ел жайлаЯ, 
Ҕан ҕҰйълған ртлаЯ ерен болра —
жеЯге беЯеке беЯеЯ, 
Алъп ассаЯ аман болра —
ҕҰлън стълаЯ, 
Ҕаз сізілген ҕъзъл сүйелеЯ аман болра —
боса стълаЯ.
Лекрикалъҕ анауоЯаға мърал:
Ағ аллаЯі аЯдъна баглт дійайінмі
Ағ бойнъңда ҕъл тЯкан саҕълт дійайнімі.
Жолма
-
жол атдаЯмаръ:
Аппаҕ ҕолдаЯъң аЯсъңа байлатлъ дейін бе? 
Аҕ мойнъңа ҕъл аЯҕан ралъпсъ дейін бе?

Ронъмен біЯге бҰл дарсанда ринсакрирсік анауоЯа және апиуоЯа риьҕсъ ҕайсалат 
әдірсеЯі де кеңінен ҕолданълған.
“ҔоЯҕъс аса кісабъ” ғажайъп аписессеЯге, сеңетлеЯге, ҕанассъ рҲздеЯге, маҕал
-
мәселдеЯге мейлінче бай. Мәрелен, Жүгенексі: “Жатға сат ҕъЯанъндай ҕаЯръ чабасън” 
басъЯ, ал мінгені жел жеспейсін сҰлпаЯ —
соЯъ айғъЯ”, рондай
-
аҕ Жүгенек “баЯ жігіссің 
аЯҕаръ, баЯ Ұлърсъң үмісі, СүЯкірсаннъң сіЯегі, сатлъ ҕҰрсъң ҰЯпағъ, ҔаЯачъҕсъң 
ҕабъланъ” дейді.
ҔоЯҕъс жъЯъндағъ кейбіЯ жеке рҲздеЯдің ҕҰЯълъръ ОЯфон жазтъндағъ Білге ҕағаннъң 
рҲзіне Ҳсе
-
мҲсе Ұҕрар болъп келеді. Ажал әкелген ӘзіЯейілмен айҕарҕа чъҕҕан ДомЯтл 
алъп бълай
дейді:
Менің кҲЯеЯ кҲзім кҲЯмерсей болдъ, 
СҰсаЯ ҕолъм сҰспарсай болдъ.
Ал “Күлсегін” жъЯъндағъ Білге ҕаған да орълай рҲйлейді:
Інім Күлсегін кеЯек болсъ, 
ұзім раҕънсъм, 
КҲЯеЯ кҲзім кеЯмерсей болсъ, 
ұзім раҕънсъм.
“ҔоЯҕъс аса кісабънъң” сіліне келесін болраҕ, мҰнда оғъз сілімен ҕасаЯ ҕъпчаҕ сілінің 
де ъҕпалъ кәдім
-
гідей резіліп сҰЯадъ. ӘріЯере кісапса ҕъпчаҕ сілінің әреЯі мал ассаЯън 
кҲЯрестде жиіЯек кездереді. Мәрелен, ҕҰлън, айғъЯ, бозайғъЯ, бҰҕа, ҕҰлан, ҕъЯан, с. б.
ҔоЯҕъс кісабънда үй сҰЯмъръ мен кҲчіп
-
ҕонтға, сағам асатлаЯъна ҕасърсъ рҲздеЯде 
кҲбіне ҕазаҕ сілінің алеменссеЯі болъп келеді: сҰЯаҕ, оЯда, бЯс (жҰЯс), үлер, үй, бк (жүк), 
ҕойма, ҕоңръ, айЯан, ҕъмъз, ес, с.б.
94 
Мүнда мтзъка енеЯіне ҕасърсъ —
ҕобъз, раЯън, датълпаз (Мәрелен, ОЯаз датълпаз 
ҰЯдъ), райЯамаҕ, сүлен (саЯст) риьҕсъ рҲздеЯ кеңінен ҕолданълған.
ӘЯине, ҕан майдан роғър каЯсинаръ жаралған сҰрсаЯда ҕазаҕсъң ежелгі әркеЯи рездеЯін 
(ҰЯан, еЯ, алъп, жаЯаҕ, ҕорън, ҕалҕан, с. б.) еЯкін пайдаланадъ.
МҰндай мъралдаЯдъ “ҔоЯҕъс аса кісабънан” кҲпсеп келсіЯтге болаЯ еді.
Дарсандағъ ҕазаҕ ҕатъмънъң ежелгі сҰЯмър
-
ралсъна, әдес
-
ғҰЯпъна ҕасърсъ жеке рҲздеЯ 
ғана емер, ронъмен біЯге, ондағъ сеңетлеЯ, елең ҕҰЯълъръ, жалпъ поазиь сабиғасъ 

чънънда да ҕазаҕ ҲлеңдеЯіне мейілінче жаҕън екенін сҲмендегі мъралдан кҲЯтге 
боладъ:
Ҕайсабанъң майнарън жүклт кадтм, 
НаЯ ма дүЯ майа ма да дтЯ анъ білрам.
ҔаЯа ілтм ҕойнтнтнт жүклт ҕадтм, 
Ҕоцмъ дүЯ ҕойънмъ дүЯ анъ білрам. 
Ала кезлт кҲЯіклт фалалъм жүклт ҕадтм, 
ЭЯкамъ дүЯ ҕъзъмъ дүЯ анъ білрам.
МазмҰнъ:
Үйде сүйем бтаз күйінде ҕалъп еді,
НаЯ стдъ ма, маь стдъ ма, ронъ білрем. 
ҔоЯамда ҕойъм да бтаз ҕалъп еді, 
ҔочҕаЯ ма, ратлъҕ стдъ ма, ронъ білрем, 
КаЯа кҲзді рҰлт жаЯъм жүксі болъп ҕалъп еді, 
Ұл стдъ ма, ҕъз стдъ ма, ронъ білрем.
Рондай
-
аҕ жъЯдағъ адам ассаЯъ мен кісапсъң сопонимиьръ да бҰл чъғаЯманъң ежелгі 
ҕазаҕ даларънда стълғанъна дәлел. ҔоЯҕъс фикаьрънда жиі ҰчъЯайсън асатлаЯ —
Аласат, ҔаЯасат, ҔазъғүЯс, Ҕазълъҕ сатъ, КҲкче сеңіз (Балҕач кҲлі), АЯҕа белі риьҕсъ 
жеЯ
-
рт ассаЯъ. МҰнъң бәЯі жъЯдағъ саЯифи оҕиғалаЯ, саЯифи адамдаЯ байъЯғъ ҕазаҕ 
даларънда болғанън кҲЯреседі.
Онъң үрсіне, ой асаръ ҔоЯҕъс айсҕан маҕал
-
мәселдеЯ, ҕанассъ рҲздеЯ, Ұсъмдъ 
уЯазеологиьлъҕ сіЯкерсеЯ ғаръЯлаЯ бойънда онча ҲзгеЯірке ҰчъЯамай, рол күйінде ҕазаҕ 
ҕатъмъ аЯарънда атъзча да раҕсалъп келген. ҔоЯҕъс дарсанънда аҕъл
-
ойдъң алъбъ 
ҔоЯҕъс аса айссъ деген ҕанассъ рҲздеЯ, маҕал
-
мәселдеЯге айналъп кескен 
уЯазеологиьлъҕ рҲз сіЯкерсеЯі, Ҳриес
-
наҕъл рҲздеЯ кҲп. БҰлаЯдъң бәЯі деЯлік ран 
ғаръЯлаЯ бойъ ҕазаҕ ҕатъмъ аЯарънда атъзча саЯап, ҰЯпаҕсан
-
ҰЯпаҕҕа атъръп, бүгінгі 
күнге дейін Ятфани ҕазъна Яесінде раҕ
- 
95 
салъп келеді. ҔоЯҕъс кісабънан біЯнече мърал келсіЯейік: жеЯ ҕадіЯін ел біледі, ел 
ҕадіЯін еЯ біледі. ҔҰлан ҕҰдъҕҕа сүрре, ҕҰЯбаҕа ҕҰлағънда ойнайдъ. КҲп коЯҕъҕъсадъ, 

сеЯең басъЯадъ. Ҕъз анадан
кҲЯмейінче үлгі алмар, Ұл асадан кҲЯмейінче үгіс алмар. 
Ежелгі жат ел болмар, еркі маҕса жіп болмар, с. б.
Райъп келгенде, “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” рбжес ҕҰЯълъръ, апикалъ бейнелеЯі, 
композихиьлъҕ желірі, елең ҕҰЯълъръ, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъ —
ҕазаҕсъң “Алпамър”, 
“Бозжігіс”, “Ҕозъ ҔҲЯпеч —
Баьн рҰлт”, сағъ барҕа солъп жасҕан жъЯдарсандаЯъна 
жаҕън сҰЯ.

жүктеу/скачать 22,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: