ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі

деп асалған) ҕаларъна келіп сүЯадъ. Рол кезде асаҕсъ АЯърсан Баб және Жүрүп 
Фамадани деген чайъҕсаЯдан сәлім
-
сәЯбие алған. БүфаЯада оҕъған. Рорън оҕъмърсъ 
адам, ропъ Яесінде Ярръ ҕаларъна ҕайсъп келеді.
“Дитани фикмас” (“Даналъҕ кісабъ”) —
сүЯкі сілді фалъҕсаЯдън, XII ғаръЯдан раҕсалған 
әдеби еркеЯскічсеЯінің біЯі раналадъ. БҰл ҲлеңдеЯ жинағъ ҕазаҕ әдебиесінің де оЯса
ғаръЯлъҕ нҰрҕаръ болъп сабъладъ. ұйскені Яррати фикмассаЯънъң сілін Ұзаҕ жълдаЯ 
бойъ зеЯссеген кҲЯнексі ровес ғалъмъ А. К. БоЯовковсъң пікіЯі бойънча “Даналъҕ 
кісабъ” оғъз
-
ҕъпчаҕ сілінде ҲміЯге келген әдеби стъндъ. Кезінде ол ҲлеңдеЯ Ҳсе 
ҕаЯапайъм, кҲпчілікке сүрініксі сілмен жазълған. Аҕън ОЯса Азиьдан барсап, Еділ 
жағалатъна дейінгі Ұлан
-
ғайъЯ Ҳлкеде кҲчіп
-
ҕонъп жүЯген сүЯкі сайпалаЯънъң бәЯіне 
де сүрініксі боласъндай атъз
-
екі рҲйлет сілінде жъЯлағанъ дат стдъЯмайдъ. БіЯаҕ беЯсін 
келе жннаҕсъ кҲчіЯтчілеЯ
оған Ҳз саЯапънан кҲпсеген аЯаб
-
паЯръ рҲздеЯін ҕоръп 
жібеЯген риьҕсъ. 
БҰл ҲлеңдеЯ жинағънъң алғачҕъ сүп нҰрҕаръ раҕсалмаған. Ең еркі нҰрҕаръ ФТ
-
ғаръЯдъң оЯса кезінде аЯаб емлерімен кҲчіЯілген. “Даналъҕ кісабъ” Ҕазан (1887 және 
1901 ж.), Рсамбтл (1901 ж.), Сачкенс (1902 және 1911 ж.) барпалаЯънан біЯнече Яес 
жеке
-
жеке кісап болъп барълъп чъғадъ.
Афмес Яррати ҲлеңдеЯ жинағънъң ең солъҕ нҰрҕаръ Ҕазан барълъмъ болъп сабъладъ. 
МҰнда 149 фикмас беЯілген. Ронъң 109 фикмасъ Ярратидің Ҳзінікі екені датръз. 
ҔалғандаЯъ чәкіЯссеЯі саЯапънан жазълъп, жинаҕҕа еніп кескен жъЯ жолдаЯъ болра 
кеЯек.
СүЯкиь ғалъмъ М. У. КепЯблбзаде Афмес Яррати фикмассаЯънъң жазълт саЯифън, 
поасикарън, әлетмессік бағъс
-
бағдаЯън сҰңғъч Яес әдебиессант ғълъмъ сҰЯғърънан 
жан
-
жаҕсъ зеЯссеп, ол стЯалъ келелі ғълъми еңбек жазғанъ мәлім. Ғалъм 1928 жълъ 
Афмес Яррати поазиьрън ғълъми негізде жүйелеп, Рсамбтл барпалаЯънъң біЯінен жеке 
кісап есіп чъғаЯдъ.
ҔазіЯгі зеЯссетчілеЯдің баЯлъғъ деЯлік Афмес Яррати жъЯлаЯънъң оръ барълъмън 
негізге алъп жүЯ. Белгілі оЯър ғалъмдаЯъ А. Н. Рамойловиц, Е. Э. БеЯселыр, А. Ҕ. 
БоЯовков, Г. У. Благова, с. б. Афмес Яррати жъЯлаЯън зеЯссей келіп, кезінде онъ жоғаЯъ 
бағаладъ, әЯі аҕъннъң Ҳзінен кейінгі рҲз зеЯгеЯлеЯіне сигізген әреЯі зоЯ болғанън еЯекче 
асап кҲЯрессі.
189 
Рондай
-
аҕ Афмес Яррати поазиьрън зеЯссет іріне Э. Р. Ртрсамов, Н. М. Маллаев, В. И. 
Зофидов риьҕсъ Ҳзбек ғалъмдаЯъ да едәтіЯ үлер ҕорсъ.
“Даналъҕ кісабънда” негізінен сҲЯс нәЯре мадаҕсаладъ. ОлаЯ: “чаЯиғас”—ирлам заңдаЯъ 
мен әдес
-
ғҰЯпънъң жинағъ, “саЯиҕас”—• ропълъҕсъң идеьръ, мҰЯас
-
маҕрасъ, 
“маыЯиуас”—дін жолън санъп, оҕъп білт; “фаҕиҕас” ҕҰдай және оған жаҕъндат. Афъес 
Ярратидің ойънча, “ЦаЯиғасръз,” “саЯиҕас”
2
“саЯи
-
ҕасръз” “маыЯиуас”, “маыЯиуасръз” 
фаҕиҕас” болтъ мүмкін емер. БҰлаЯдъң біЯі екінчіріне Ҳст
үчін ҕажессі барҕъч болъп 
сабъладъ.

СүЯкі фалҕъ ирлам діні мен мәдениесін ҕабъл ескен роң бҰЯънғъ кҲк СәңіЯіріне сабънтға 
негізделген мәжтрилік ренімінен, әдебиесінең ҲнеЯінен, жалпъ алғанда, алғачҕъ Ятфани 
мҰЯарънан айЯъла барсаған еді. Ронъмен біЯге, аЯаб
-
паЯръ сілдеЯі мен ирламнъң оҕт
-
білімі бҰҕаЯа фалъҕҕа кҲпке дейсін жас кҲЯініп, сүрінікріз болъп келді.
Міне, оръндай біЯ саЯифи бесбҰЯър кезеңінде Ҳлең ҕҰЯълъръ жағънан кҲне сүЯкі 
поазиьрънъң сабиғасъна жаҕън есіп жазълған, әЯі оғъз
-
ҕъпчаҕ сілінде ҲміЯге келген 
Афмес Яррати жъЯлаЯъ жеЯгіліксі фалъҕсъң Ятфани ҲміЯінде зоЯ Яолы асҕаЯдъ. Аҕъннъң 
“Даналъҕ кісабъ” ассъ жъЯ жинағъ аЯҕълъ ҕаЯапайъм фалъҕ ирлам әлемімен, рол дәтіЯ 
үчін ілгеЯічіл раналған ропълъҕ ағъмнъң уилороуиьлъҕ ой пікіЯлеЯмен санърсъ
Рар, әділдік жолъна сүрт, аҕиҕассъ іздеп сабт, адамнъң Ятфани ҲміЯінің саза болтъ 
риьҕсъ ҕҰбълърсаЯдъ Афмес Яррати ирлам дінінің чаЯссаЯъ аЯҕълъ сүріндіЯтге әЯекес 
жарадъ. Ронъң Ҳзінде, аҕън әлетмессік ҕайчълъҕсаЯ мен сеңріздіксеЯді рънап, фалъҕ 
мүддерін еркеЯгірі келмеген сакаппаЯ жандаЯдъ әчкеЯелеп осъЯадъ. Фалъҕсъ ізгі 
ҕариессеЯге, адамгеЯчілікке үндейді:
ҒаЯіп, паҕъЯ жесімдеЯді ҕълған чадман, 
КҰлдъҕ ҕълъп, ғазиз жандъ ескін кҰЯбан. 
Сісам сапраң, чън пейілмен күскін мейман, 
Фалъҕсан ерсіп бҰл рҲздеЯді айссъм, міне... 
ҒаЯіп, саҕъЯ жесімдеЯді әЯкім рүйеЯ, 
Риза болаЯ ол пендеге пәЯтәЯдігеЯ. 
Ей, бейфабаЯ, болма күмән, рені аръЯаЯ. 
Фаҕ МҰрсауадан ерсіп, айссъм мҰнъ... 
Дүние үчін ҕам жеме, фаҕсан Ҳзгені рҲз деме, 
190 
Кірі малън рен жеме, риЯас кҲпіЯінде сҰсаЯ. 
Әйелін, ҕаЯъндар, ечбіЯ болмар ол жолдар,
Әдек болъп ғаЯіп бар, ҲміЯің желдей ҲсеЯ... 
...Алла жадън айса алмай, Ҳліп кесрем, 
Ерріз ҲміЯім аЯманда ҲсеЯ дорсаЯ... 
...Фаҕиҕас даЯиьрънан ічкен кірі, 

ұзі мҰңлъҕ, кҲңілі рънъҕ, кҲзі жарсъ...
...Фаҕ ҕаһаЯънан ҕоЯҕъп, жарън сҲкпегендеЯ,
Созаҕса жүз мъң азап саЯсаЯ дорсаЯ... 
Әділесріз залъм пасча болғанъ
-
ай, 
ОЯдаръна Ҳңчең ҕтдъң солғанъ
-
ай. 
БіЯін
-
біЯі жиналъръп, ҕолпачсап, 
Рт сҲгілмер жүЯ ғой бәЯі жоЯғадай...
1 
Ронъмен, бүкіл әлемдегі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯға оЯсаҕ мҰЯа раналасън Афмес Ярратидің 
ғажайъп жъЯлаЯън оҕъп
-
үйЯентге, зеЯссетге, жаЯиьлатға біздің елімізде роңғъ кезге 
дейін сиъм ралънъп келгені мәлім. Сек елімізде ҕъзт жүЯіп жасҕан ҕоғамдъ ҕайса ҕҰЯт, 
жаЯиьлълъҕ пЯохерінің аЯҕарънда ғана Афмес Яррати
стЯалъ ачъҕ рҲйлертге мүмкіндік 
стдъ. Аҕън жъЯлаЯън зеЯссет, сәЯжіма жарат ірсеЯі чъндап ҕолға алъна барсадъ.
БҰған 1990 жълъ ҕазан айъныш 23—27 жҰлдъзънда СүЯкірсан ҕаларънда ЮНЕРКО
-
нъң 
бағдаЯламаръ бойънча “Яррати әлемі” деген аспен Ҳскізілген фалъҕаЯалъҕ ғълъми 
конгЯерсің масеЯиалдаЯъ солъҕ дәлел. Афмес Яррати мҰЯарън санъп
-
білт, онъ ҕоғам 
игілігіне пайдалант ҕажессігі оръ фалъҕаЯлъҕ марлифасса еЯекче асап кҲЯресілді.
ЕрімдеЯі әлемге мачһтЯ Рағди, Фауиз, Жәми, Низами, Ртми риьҕсъ чайъЯлаЯ кезінде 
ролълъҕ ағъмнъң
Ұсъмдъ раЯъндаЯън пайдалана осъЯъп, ' гтманирсік идеьға ҕҰЯълған 
ғажайъп жъЯ
-
дарсандаЯ жазғанъ мәлім. СүЯкі сіліндегі ропълъҕ
-
мирсикалъҕ әдебиессің 
негізін ҕалатчълаЯдъң біЯі Афмес Яррати фикмессеЯінің әлетмессік арсаЯъ сеЯеңде 
жасҕанън аңғаЯт ҕиън емер. Мәрелен, аҕън жалған ғалъмдаЯ мен жағъмпаз жандаЯдъ 
ҲлсіЯе рънайдъ:
БілгіЯі заман аҕъЯ залъм болдъ,
Жағъмпаз жан алғъчсаЯ ғалъм болдъ, 
Ройҕандъ елге ачъҕ айса алматдан
Ічіме менің деЯссі жалън солдъ.
1
“Рохиалирсік Ҕазаҕрсан” газесі, 28 ҕазан, 1990 жъл. 

жүктеу/скачать 22,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: