ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі

Оғъз басъЯдъң жеЯ ҕайърҕан ҕалъң ҕолън жоғаЯъда айсълғандай кҲкжал бәЯі (ҕъсайча 
“бтли”, а сүЯікче “беЯі” деп асаладъ) барсап жүЯеді.
Ұйъҕсап жасҕан басъЯдъң часъЯъна кҲксен нүЯ
-
рәтле сүреді. Рол рәтле ічінен біЯ 
кҲкжал ҕарҕъЯ чъға келеді. ҔарҕъЯға сабанда сіл бісіп, Оғъз ҕағанға айсъпсъ:
О, Оғъз! Мен рені барсап баЯайън. 
О, Оғъз! Рен ҮЯүмге ассанъп баЯаръң.
Салай
-
салай ҕандъ чайҕарсаЯдан кейін біЯ күні кҲкжал ҕарҕъЯ сағъ да Оғъз басъЯдъң 
кҲзіне сүреді.
Рол кҲкжал бҲЯі Оғъз ҕағанға айсъпсъ:
“Енді, рен Оғъз ҕаған, әркеЯіңмен ассан.
Фалҕъҕ мен бексеЯіңді еЯсіп,
Орънда алъп кел.
Мен раған жол кҲЯресемін.
Ирлам діні саЯағанға дейін КҲк СәңіЯіне, ЖеЯ
-
рт СәңіЯіне және Ұмай анаға ръйънасън 
ежелгі сүЯіксеЯ адамнъң жаЯалтън да арпан денелеЯімен байланърсъЯъп ҕаЯағанъ 
еЯсегі
-
аңъздаЯдан жаҕръ мәлім. МҰндай кҲЯінірсеЯді, әріЯере, ҕазаҕсъң ҕиьл
-
ғажайъп 
еЯсегі
-
леЯінен жиі ҰчъЯастға боладъ.
“Оғъз
-
намеде” де оръндай алеменссеЯ баЯ:
Арпаннан біЯ кҲк нҰЯ сүрсі.
Күннен де чҰғълалъ, айдан да рәтлелі екен.
Оғъз ҕаған (оған) жаҕън баЯъп КҲЯді:
Рол жаЯъҕ рәтленің ічінде
БіЯ ҕъз осъЯ (екен).
Жүзінде оссай алатлаған,
Бейне біЯ Алсън (СеміЯ) ҕазъҕ чоҕ жҰлдъзъндай
ЖаЯҕъЯап сҰЯған нҰЯлъ меңі баЯ екен.
ӘЯине, “Оғъз
-
наменің” оҕиға желірі барсан
-
аьҕ еЯсегі
-
аңъздаЯ емер. Әйсре де “Оғъз
-
намені” аҕиҕас пен аңъзға біЯдей негізделген чъғаЯма детге боладъ. МҰндағъ 
мәлімессеЯді әдессе ғалъмдаЯ мънадай сопсаЯға

1
Л. Н. Гтмилов. 
ДЯевние сбЯки. М, 1967, р. 82.
108 
бҲліп ҕаЯарсъЯадъ: 1. Оғъз
-
сүЯікмен апоръна негізделген деЯексеЯ. БҰған Оғъз басъЯ 
мен онъң ҰЯпаҕсаЯъ жараған әркеЯи жоЯъҕсаЯ стЯалъ аңъздаЯ енеді. 2 СаЯифи сҰЯғъдан 
Яеалдъҕ негізі баЯ, біЯаҕ бізге аңъз күйінде жескен мәлімессеЯ. БҰл негізінен оғъз сайпа
-
лаЯънъң сүЯлі саЯифи кезеңдеЯде ҕонър іздеп, кҲчіп
-
ҕонтъ жайъндағъ, оғъз елінің ічкі 
ҕоғамдъҕ
-
әлетмессік ҲміЯі стЯалъ деЯексеЯ. 3. Оғъз елінің кҲЯчі сайпалаЯмен және 
сайпалъҕ біЯлерсіксеЯмен ҕаЯъм
-
ҕасънаръ жайъндағъ аңъздаЯ.
“Оғъз
-
наме” ара маңъздъ саЯифи чъғаЯма ғана емер. Ронъмен біЯге, ол ғажайъп әдеби 
еркеЯскіч болъп сабъладъ. МҰнда сүЯкі фалъҕсаЯънъң кҲпсеген аңъз
-
әңгімелеЯі, Ҳлең
-
жъЯлаЯъ, ҕанассъ рҲздеЯі, маҕал
-
мәселдеЯі Ҳзінің кҲЯкемдік кҲЯінірін сапҕан детге 
боладъ.
БҰл ежелгі дәтіЯдің әдеби мҰЯарънан алғачҕъ ҕатъмдъҕ ҕҰЯълър пен әтелгі оЯса 
ғаръЯда оЯън алған саЯифи
оҕиғалаЯдъң ізін айҕън аңғаЯтға боладъ. МҰнда сіпсі жеке 
адамдаЯдъң ерімдеЯі, наҕсълъ жеЯ
-
рт ассаЯъ, сүЯлі Ят
-
сайпалаЯ асатлаЯъ, с. б. баЯ.
“Оғъз
-
намедегі” жеке адам ерімдеЯі, асникалъҕ және геогЯауиьлъҕ асатлаЯ стЯалъ 
кҲпсеген ғълъми еңбексеЯ жазълған. Мәрелен, асаҕсъ саЯифчъ
-
ғалъм Н. Я. БицтЯин 
наҕсъ деЯексеЯ келсіЯе осъЯъп, Оғъз —
ерімі саЯифсан жаҕръ мәлім Стманнъң үлкен 
Ұлъ МҲде деп біледі. Ал, Меде белгілі адам. Ол билік үчін Ҳз әкерін, Ҳгей чечерін, інірін 
ҲлсіЯеді. МҲде біздің заманъмъзда бҰЯънғъ 209 жълъ ғүндаЯдъҕ билетчірі —
чаныбн 
асағън аладъ. ҒүндаЯ кезінде оңсүрсік Ҕазаҕрсан мен Жесірт жеЯін мекендегені мәлім. 
МҲде сҰрънда ғҰндаЯ ҕҰдіЯессі деЯжаваға айналадъ. КҲп жеЯлеЯді жатлап аладъ. Фаны 
импеЯиьръ ғҰндаЯға жъл райън ралъҕ селеп сҰЯасън боладъ. Біздің заманъмъздъң 
бҰЯънғъ 174 жълъ МҲде ҕайсър боладъ.
РҲйсіп, Оғъз ҕаған —
ғҰндаЯдъң әміЯчірі Меденің әдеби бейнері деген болжам баЯ.
Ал, енді чъғърсъ зеЯссетчі белгілі немір ғалъмъ Иозеу МаЯкваЯс Оғъз стЯалъ мүлдем 
барҕача пікіЯ айсадъ. Ол Оғъз бейнерінен Цъңғърфаннъң сҰлғарън кҲЯеді. “МҰнда 
Цъңғърфандъ (ьғни Оғъз ҕағандъ) сүЯкі фалъҕсаЯычъң жатъ емер, ҕайса доръ есіп, 
әдейі бҰЯмалап кҲЯрескен” деп жазадъ.
Белгілі оЯър ғалъмъ Г. Н. Посанин: Оғъз ҕаған белгілі біЯ саЯифи бейне емер, апорсъҕ 
ҕаһаЯман деген пікіЯ
109 
айсадъ. Рондай
-
аҕ Оғъз кағандъ АлекрандЯ Македонркий немере ҕазаҕсъң алғачҕъ 
фандаЯънъң біЯі Жәнібек деп болжам жараған ғалъмдаЯ да баЯ. 
Оғъз ҕағандъ белгілі біЯ саЯифи адам бейнеріне селт, ьғни онъң саЯифсағъ наҕсъ 
пЯососипін іздеп сабт мүмкін емер. ӘЯине, Оғъздъң әдеби бейнері аЯҕълъ белглі біЯ 

саЯифи адамдаЯдъң Яеалдъҕ ір
-
әЯекесі кҲЯінген болтъ ъҕсимал. ұйскені “Оғъз
-
наме” 
белгілі біЯ саЯифи оҕиғалаЯдъң желірі, рүЯлеті, ізі бойънча жазълғанъ анъҕ. 
Оғъз ҕағаннъң анаръ —
Ай ҕаған бейнерін
ғалъмдаЯ кҲбінере деЯлік ос барънъң 
ҕамҕоЯчъръ Ұмай
-
анабей
-
нерімен байланърсъ сүЯде алъп ҕаЯарсъЯадъ. 
Ал, “Оғъз
-
намедегі” Ҕъпчаҕ бек, ҔағаЯлъҕ бек, Ҕаңлъ —
сүЯкілеЯдің белгілі Ят
-
сайпалаЯънъң жинаҕсалған бейнелеЯі болтъ да мүмкін.
ОЯър бек —
Киев кньздаЯънъң біЯі болра кеЯек деген болжам баЯ. Ежелгі оЯър 
жълнамалаЯънъң біЯінде Киев Ртрінің пеценексеЯге ҕаЯръ күЯері стЯалъ айса келіп, 
ОЯър бексің ерімін чежіЯечі атъзға аладъ.
“Оғъз
-
намеде” кездересін наҕсълъ геогЯауиьлъҕ асатлаЯ да аз емер. Мәрелен, Цағам —
Цам (Дамарк), Ріндт —
Индиь, ИсилмтЯан —
Еділ Ҳзені, СеЯаң мтЯан —
СеЯең Ҳзен. 
СеЯең езен —
ДнепЯ Ҳзені деген болжам айсълъп жүЯ.
РҲйсіп, “Оғъз
-
наме”—
сүЯкі сексер фалъҕсаЯдън ежелгі чежіЯерін генеалогиьлъҕ 
аңъздаЯ негізінде кҲЯкем сілмен баьндайсън апорсъҕ чъғаЯма болъп сабъладъ. Әйсре де 
чъғаЯманъң негізгі рбжессік желірі жеке Ят
-
сайпалаЯ саЯифъ емер. “Оғъз
-
наме”—сүЯкі 
фалъҕсаЯъ саЯифънъң белгілі біЯ дәтіЯін бейнелейсін стъндълаЯ ҕасаЯъна да жаспайдъ. 
Ронъң Ҳзінде Оғъз басъЯ стЯалъ аңъздан сүЯкі фалъҕсаЯънъң ран ғаръЯлъҕ кене 
саЯифънъң ізін аңғаЯтға боладъ.

жүктеу/скачать 22,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: