ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі

ежелгі ОсъЯаЯ (онъ
ҕъпчаҕсаЯ ҔаЯачоҕъ деп се асаған) ҕаларънда стълған. Ежелгі 
сүЯкілеЯдің оЯсалъҕ ҕаларъ ОсъЯаЯдъ кезінде негізінен Ҕъпчаҕ, Ҕаңлъ, ҔоңъЯас 
сайпалаЯъ мекен ескені саЯифсан жаҕръ мәлім. ОсъЯаЯ —
біЯ жағъ кҲчпелі мал 
чаЯтачълъғън кәріп ескен, екінчі жағъ осъЯъҕчъ
-
егінчілікпен айналърасън сүЯлі 
сүЯкі Ят
-
сайпалаЯъң ҲзаЯа байланърсъЯъп сҰЯған бтън ірпессер ҕала болған. БҰл 
чаһаЯдъ аЯабсаЯ УаЯаб деп асаған. Рол бойънча, Ұлъ Ұрсаз Әл
-
УаЯаби асанъп кескен.
Әл
-
УаЯабидің солъҕ асъ
-
жҲні: МҰфаммед ибн МҰфаммед ибн тзлағ СаЯфани —
деп 
жазъласън болған. МҰндағъ “саЯфаң” „рҲзі. екі нәЯрені аңғаЯсадъ: біЯінчі' ден"әл~
-
УаЯабидің сүЯкі сексер Ят
-
сайпалаЯдан чъҕҕанън білдіЯеді. Екінчіден, онъң аса
-
бабаръ 
дәтлессі, ҕъпчаҕсаЯ аЯарънда ерімі белгілі кірілеЯ болғанън кҲЯреседі. ұйскені 
ҕъпчаҕсаЯдъң асаҕсълаЯъ ғана дәрсүЯ бойънча “саЯфан” деп асаласън болған.
Ежелден
-
аҕ ОсъЯаЯ ҕаларън мекен ескен сүЯкі сек
-
сер сайпалаЯдъң баЯлъғъ деЯлік 
беЯсін келе ҕазаҕ фалҕънъң асникалъҕ ҕҰЯамъна енгені кҲне саЯифсан жаҕръ мәлім. 
Алайда “Әл
-
УаЯабиді
ҕазаҕ есіп кеЯрестге съЯърт да жарандъ әЯекес боладъ. Ол заманда 
Ұлс болъп біЯігт пЯохері аьҕсалтдан әлі сіпсі алър еді. Рол риьҕсъ онъ Ҳзбек деп керіп 
айст да әділессік бола ҕоьЯ ма екен. УаксілеЯ негізіне рүйене осъЯъп, Әл
-
УаЯаби кейін 
ҕазаҕ фалкънъң ҕҰЯамъна ҕорълған сүЯкі сайпарънан чъҕҕан және ол ровессік чъғър 
фалъҕсаЯънъң мәдениесіне жаҕън ҕасънаръ баЯ ҕайЯаскеЯ болдъ дей аламъз”
1
. 
Жарсайънан арҕан зеЯек, ғълъм
-
ҲнеЯге мейлінче күчсаЯ болъп Ҳркен әл
-
УаЯаби 
алғачҕъ білімін стған жеЯі ОсъЯаЯда къпчаҕ сілінде аладъ. Ол Ҳре келе Ҳз заманънъң 
ара маңъздъ ғълъм мен мәдениес оЯсалъҕсаЯъ: Бағдад, ҔоЯаран, Дамаркі, КаиЯ, с. б. 
чаһаЯлаЯда болдъ. Рол ҕалалаЯда оҕъдъ, еңбек ессі. Цъғърсъң оръ чаһаЯлаЯънда ол Ҳз 
дәтіЯінің ең кҲЯнексі ғалъмдаЯъмен, кҲЯкем рҲз зеЯгеЯлеЯімен санърадъ. ОлаЯдан сәлім
-
сәЯбие аладъ.
Әл
-
УаЯаби Ҳзінің сүЯкі сілімен ҕасаЯ, аЯаб, паЯръ, гЯек, ласън, ранркЯис сілдеЯін жесік 
білген жан. Ғълъ
- 
1
Кісапса: Әл
-
УаЯаби. Әлетмессік
-
асикадъҕ сЯаксассаЯ. Алмасъ, 1975, XXVII бес.
115 
ми чъғаЯмалаЯън, Ҳлең
-
жъЯлаЯън Ҳз дәтіЯінің Ятфани ғълъми сілі раналған аЯаб сілінде 
жаздъ. 
ҒҰлама
-
ғалъм Яесінде әл
-
УаЯаби асралърпаған, зеЯссет жүЯгізбеген ғълъм раларъ жоҕ 
детге боладъ. Ол уилороуиь, логика, масемасика, арсЯономиь, медихина, мтзъка, сіл 
білімі, әдебиес сеоЯиьръ, с. б. ғълъм ралалаЯъ бойънча ҕъЯтаЯ кҲп ғълъми еңбексеЯ 
жаздъ. Алайда онъң кҲпсеген чъғаЯмалаЯъ ел аЯарънда ҕол
-
жазба күйінде саЯап, біЯсе
-
біЯсе жоғалъп ҕала беЯген. УаЯаби еңбексеЯінің кейбіЯ сізімдеЯі ғана раҕсалған. Ронъң 
Ҳзінде Ұлъ ғалъм еңбексеЯінің ранъ жҲнінде наҕсълъ деЯексеЯ жоҕ Мәрелен, УаЯаби 
чъғаЯмалаЯънъң ранън немір ғалъми 
Ц. ЦсейчнейдеЯ 117 еңбек дере, сүЯік ғалъмъ А. Асеч 160, ал ровес ғалъмъ Б. ҒаутЯов 
200 сЯаксас деп кҲЯреседі. Ұлъ ғалъмнъң Ұчан
-
сеңіз еңбексеЯінен біздің заманъмъзға 

дейін раҕсалъп, бүгін
-
гі ҰЯпаҕсъң ҕолъна сигені ҕъЯъҕҕа жтъҕ чъғаЯма детге боладъ
1
. 
Әйсре де оръ ҕъЯъҕ чаҕсъ еңбегінің Ҳзі
-
аҕ әл
-
УаЯабидің анхиклопедирс
-
ғалъм, 
даЯъндъ әдебиесчі, ҰчҕъЯ ойлъ аҕън болғанън солъҕ дәлелдейді.
ӘЯине, Әбт НаръЯ әл
-
УаЯаби ең алдъмен кезінде “Цъғърсън, АЯирсоселі” асанған ерімі 
әлемге мәчһүЯ уилороу болдъ. Ол кҲне заманнъң Пласон, АЯирсоселы, Гален риьҕсъ 
аҕъл
-
ой алъпсаЯънъң чъғаЯмалаЯъ стЯалъ кҲпсеген сЯаксассаЯ мен сүріндіЯмелеЯ 
жаздъ. РҲйсіп, УаЯаби Цъғър пен Басърсън, ғълъми ҕатъмън гЯек уилороуиьръмен, 
логика ғълъмъмен, ежелгі мәдениесімен санърсъЯтда зоЯ Яолы аскаЯдъ.
УаЯабидің “Аҕълдъң мәні стЯалъ сЯаксас”, “Данъчпандъҕ
-
съң інжт маЯжанъ”, 
“ҒълъмдаЯдъң чъғтъ”, “Уилороуиьнъ оҕт үчін алдъмен не білт кеЯек”, “АЯирсоселы 
еңбексеЯіне сүріндіЯме” (“Поасика”, “РисоЯика”, “Роуирсика” с. б.) риьҕсъ зеЯссетлеЯі 
онъң ерімін әлемге уилороу Яесінде санъссъ.
Әл
-
УаЯабидің әлетмессік
-
ҕоғамдъҕ және асикалъҕ кҲзҕаЯарсаЯън санъсасън 
стъндълаЯъ да аз емер. БҰл сҰЯғъдан алъп ҕаЯағанда, әріЯере, “ҔайъЯъмдъ ҕала 
сҰЯғъндаЯънъң кҲзҕаЯарсаЯъ”, “Баҕъс жолън рілсет”, “Азамассъҕ раьрас”, 
“Мемлекессік ҕайЯаскеЯлеЯдің наҕъл рҲздеЯі”, “Баҕъсҕа жест жайънда” деген риьҕсъ 
еңбексеЯінің мәні еЯекче зоЯ.
Ұлъ ғалъм нағъз гтманирс Яесінде адам аҕъл
-
ойъ
- 
1

жүктеу/скачать 22,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: