ДЮопЮллыҗ “ҔҰссъ білік” дарсанъ сүЯкі сіліндегі жазба иҲригквіи

мән-мағънарън ҕҰбълсъп, ойнасъп пайдалантдъ, әЯбіЯ лекрикалъҕ алеменссі ажаЯлап, 
айчъҕсап беЯтді Ұлъ Ұрсазънан үйЯенген рекілді. 
“ҔҰссъ білік” дарсанънъң авсоЯъ месауоЯа, аллегоЯиь, гипеЯбола, меңзеп ьки арсаЯлап 
рҲйлет риьҕсъ кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯън зоЯ чебеЯлікпен, білгіЯлікпен
174 
пайдаланъп осъЯадъ. Рондъҕсан жъЯдағъ ран ҕилъ адам бейнелеЯі, сабиғас кҲЯінірсеЯі, 
ҕаһаЯмандаЯдъң кҲңіл күйі мейлінче айҕън, әреЯлі чъҕҕан. 
Аҕън сабиғассъң кейбіЯ риҕъЯлъ ҕҰбълърсаЯън, жан-жантаЯлаЯдъң сүЯлі ҕариессеЯін 
адамнъң мінез-ҕҰлҕъна Ұҕраса осъЯъп, ҕаһаЯманнъң кҲЯкем бейнерін айҕъндай сүреді. 
Рондай-аҕ ол адамға сән ҕариессеЯді сабиғас кҲЯінірсеЯіне сеңет аЯҕълъ далалаЯдъ, 
арҕаЯ сатлаЯдъ, сілріз Ҳзен-кҲлдеЯді кәдімгідей жандандъЯыч, ҕҰбълсъп, адамнъң Ҳзіне 
Ұҕрасъп бейнелейді. МҰнъң бәЯін ол зоЯ аҕъндъҕ чабъспен, Ҳз ҕаһаЯмандаЯънъң ічкі 
жан дүниеріне сеЯең поасикалъҕ баЯлат жарат аЯҕълъ ртЯессейді. БҰған “ҔҰссъ білік” 
дарсанънъң кҲЯкем кҲЯінірсеЯін жъЯлайсън Ҳлең жолдаЯънан мърал келсіЯейік: 
ҔаЯа жеЯ, ағъ кесіп, жҰпаЯ чачсъ,
Безенбек болъп, дүние кҲЯкін ачсъ.
КаһаЯлъ ҕърсъ ҕтдъ кҲксем лебі, 
ЖаЯҕън жаз дәтлес ҕҰЯдъ, Ҳксемдеді.
Ҕт ағачсаЯ жаръл сонън жамълдъ,
Безеніп: кҲк, жаръл, раЯъ сағъндъ. 
Мъң-мъң чечек гүлін ачсъ күлімдеп, 
Дүние солъп, жҰпаЯ чачсъ дүбіЯлеп.
Ҕаз-үйЯек, ҕъл, аҕҕтлаЯ ҕалъҕсадъ,
Ҕиҕтлап, биік-сҲмен чаЯъҕсадъ. 
Ҕанръръ Ұчыч, ҕайръбіЯі, ҕонадъ,
БіЯі ойнара, біЯі ртға ҕанадъ.
Ҕаръ — ҕаЯа, ҕандай ҕъзъл самағъ,
Кекілік райЯап, күліп-күліп аладъ.
ҔаЯа чъмчъҕ чъҕълъҕсап батЯайдъ,

Үні еЯке ҕъз үнінен атмайдъ! 
Елік-жайЯан гүл үрсінде ойнайдъ, 
АЯҕаЯ, киік жҰпсара ҲЯіп соймайдъ. 
Ҕабаҕ сүйіп, арпан жарън релдессі,
Гүл жүз ачъп, күлімдессі жеЯ-кҲксі. 
Аҕън кҲгілдіЯ кҲксем кҲЯінірсеЯін орълайча жъЯлап осъЯъп, кҲксемнің жеЯ бесін сегір 
әлем-жәлем киіндіЯт үчін келгенің кҲксем рамалъ адамдаЯдъ әбден мезі ескен ҕърсъ әп-
рәссе ҕтъп чъҕҕанъң кең жазиЯа даланъң ҕъзъл-жаръл гүлге оЯанғанъң арпандағъ 
бҰлссаЯ ос чачъп ойнағанън, нҲреЯ жаңбъЯ жеЯге нәЯ беЯіп жатғанън нағъз рҲз зеЯгеЯі 
Яесінде зоЯ чебеЯлікпен ртЯессейді. 
175 
Жүріп БаларағҰн ойчъл-аҕън Яесінде сүЯкі сексер фалъҕсаЯдъң сағдъЯън сабиғассъң 
оръндай кҲксемгі жандант, оьнт, ҕайса сүлет кезіндегі кҲЯінірсеЯіне арсаЯлап, меңзеп 
сеңейді. Рол аЯҕълъ авсоЯ ен даланъ дүЯліксіЯген, жандандъЯған, безендіЯген бҰл 
кҲксемгі ҲзгеЯірсеЯ — сүЯкі елінің оьнтъ деген пікіЯ айспаҕ боладъ. 
Дарсанда әріЯере мал бағтмен айналърасън Ят-сайпалаЯдъң күнделіксі сҰЯмър-
сіЯчілігіне ҕасърсъ ауоЯизмдеЯ, бейнелі рҲздеЯ, сеңетлеЯ, бейнелеЯ кҲп ҰчъЯайдъ. 
Мінез-ҕҰлҕъ әЯ сүЯлі адамдаЯдъң бейнерін жарат кезінде аҕън ҕой, ҕарҕъЯ, жълҕъ, 
рҰңҕаЯ рекілді жан-жантаЯлаЯдъ, жайлатлаЯ мен чҲлдеЯді кҲбіЯек атъзға аладъ. 
Мъралъ: 
Ас ол бҰ кічі кҲңгілі аЯсаЯ бідіЯ,
Анъ кәд ҕҰдазғт әй ҕълҕъ кадіЯ. 
Мазмүнъ: 
Адамнъң кҲңіл-күйі бейне біЯ ас рекілді.
БіЯде реміЯеді, біЯде азадъ. 
Немере: 
АЯас болдъ бағлаЯ ҕанаси йтки,
Ҕанасръз ҕҰч тжмаз, ай бағлаЯ бағи. 
МазмҰнъ: 
ҔасаЯдағъ жатънгеЯ — бексің ҕанасъ мен ҕатъЯърънъ,

Эй, бексеЯдің бегі, ҕҰр ҕанасръз тча алмайдъ ғой. 
МҰндай мъралдаЯдъ дарсаннан кҲпсеп келсіЯтге болаЯ еді. Аҕън Ҳз чъғаЯмарънда 
малчълаЯ сіЯчілігіне ҕасърсъ ҕайсаланбар, оЯигиналдъ кҲЯкем бейнелеЯ жарайдъ. 
“ҔҰссъ білік” дарсанъ аЯтздъң ъҕчамдалған мтса-каЯиб деп асаласън Ҳлчем сүЯімен 
жазълған. Е. Э. БеЯселырсің айстъна ҕаЯағанда, уеодализмнің енді ғана ҲЯір алъп келе 
жасҕан алғачҕъ кезеңінде жъЯ-
-
дарсандаЯдъң баръм кҲпчілігі оръ Ҳлчеммен жазълған. 
ұйскені мҰнъң Ҳзі фалъҕ атъз әдебиесі ҲміЯге әкелген он біЯ бтъндъ баЯмаҕ Ҳлчеміне 
мейлінче жаҕън болъп келеді. 
ОЯса ғаръЯдъң ара кҲЯнексі аҕънъ, ғажайъп рҲз зеЯгеЯі, анхиклопедирс-ғалъмъ, 
кҲЯнексі мемлекес ҕайЯаскеЯі Жүріп Фар Фажиб Баларағүннъң “ҔҰссъ білік” дарсанънъң 
әдеби, саЯифи ғълъми мәні еЯекче
176 
зоЯ. БҰл кҲЯкем чъғаЯма беЯсін келе ҕазаҕ фалҕънъң асникалъҕ ҕҰЯамъна енген Ят-
сайпалаЯдің ежелгі дәтіЯдегі сҰЯмър-сіЯчілігін, нанъм-ренімін, әдес-ғҰЯпън, мәдениесін, 
әдебиесін, сілін, с. б. зеЯссеп білт үчін ара ҕажессі, ҕҰндъ мҰЯа болъп сабъладъ.

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: