ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
Айпыл ОрвЮ Асаҕсъ аЯаб уилологъ Әмин әл-Фоли вәріріліҗ
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| Айпыл ОрвЮ Асаҕсъ аЯаб уилологъ Әмин әл-Фоли
вәріріліҗ Алсън ОЯда мемлекесінің арсанаръ РаЯай кәвглжгпі ҕаларъ XIII—XIV ғаръЯлаЯда ғълъм мен кгл әвгЯжгпі. мәдениессің ара іЯі оЯсалъғъ болғанън фабаЯлайдъ. Ол Алсън ОЯданъ билетчі әміЯчілеЯ ічінен, әріЯере, БеЯке, ұзбек, Жәнібек фандаЯдъ ара білімді, сүЯкі фалъҕсаЯънъң саЯифъ мен әдебиесін кҲп оҕъған, рҲзге чечен, ҲнеЯ мен Ҳлеңге ҕҰчсаЯ адамдаЯ деп кҲЯреседі. БҰлаЯдъң сҰрънда Египес пен ФоЯезмнің ең даЯъндъ ғалъмдаЯъ, аҕъндаЯъ, әнчілеЯі, күйчілеЯі, с. б. РаЯай ҕаларънда сҰЯдъ. Оръ кезде Алсън ОЯданъң арсанаръна ерімі әлемге мәчһтЯ Ҕүсүб ад-Дин аЯ-Рази, Радад-Дин ас-Саусазани, Жәлел ад-Дин, Фауиз ад-Дин ал-Баззави, Афмад ал-ФаджандаЯи риьҕсъ әдебиесчі, сілчі, саЯифчъ. уилороу ғалъмдаЯ келген боласън. Рол дәтіЯдегі аЯабсъң асаҕсъ ғалъмъ Р. Саусазани Ҳзінің чечендік ҲнеЯінің сабиғасъ стЯалъ жазған “Кисаб әл-Фисса әл-МаЯртма” деген еңбегіне сүЯкілеЯдің чечендігін жоғаЯъ бағалай келіп, “Менің ЯисоЯика раларъндағъ Ұрсазъм Жәнібек фан” деп кҲЯреседі. РаЯай ҕаларънъң кезінде мәдениес пен ғълъмнъң іЯі оЯсалъғъ болғанън дәлелдейсін саЯифи деЯексеЯ кҲп'. 1 Амин ал-Холи. Рвьзи междт Нилом и Волгой в XIII—XIV вв. М., 1962. 196 Алсън ОЯда мемлекесінің фалҕъ Ҳзінің асникалъҕ ҕҰЯамъ жағънан біЯкелкі емер еді. Егінчілікпен айналърасън аймаҕсаЯдъ негізінен Еділ бтлғаЯлаЯъ, оЯърсаЯ, аЯмьндаЯ, гЯексеЯ, фазаЯлаЯ, ҕала ҕъпчаксаЯъ мекен ессі. Ал мал чаЯтачълъғъмен айналърасън дала ҲңіЯінде сүЯкі сексер сайпалаЯ баръм еді. БҰл мемлекес фалҕънъң баръм кҲпчілігі сүЯкі сексі Ят-сайпалаЯ, әріЯере, ҕъпчаҕсаЯ мен оғъздаЯ кҲп болдъ. Рол ребепсі Алсън ОЯданъң әдеби сілі — ҕъпчаҕ-оғъз диалексіріндегі оЯса ғаръЯлъҕ сүЯкі әдеби жазба сілі еді. БҰл сіл сүЯкі сайпалаЯъ мен фалъҕсаЯъ-нъң бәЯіне біЯдей сүрініксі болдъ. Алсън ОЯда дәтіЯінің мҰЯалаЯъ онча кҲп раҕсалмаған. БҰл кездегі әдебиес ҲкілдеЯінен біз Райу РаЯаи, ФоЯезми, ҔҰсб, ДүЯбек, Лтсуий, Райдафмад, Әли Асаи, Рабғтзи, с. б. чъғаЯмалаЯън білеміз. КейбіЯ аҕън-жазтчълаЯдъң лаҕап ерімдеЯі ғана мәлім. БҰл кезде ҲміЯге келген кҲЯкем стъндълаЯдан аҕън ФоЯезмидің “Мтфаббас-наме” поамаръ, Райу РаЯаидің “Гүлрсан” (Яки “Гүлрсан бис-сүЯк” деп се асаладъ) дарсанъ, КҰсбсъң “ФүрЯат та ЦъЯънъ” мен ДүЯбексің “Жүріп-Зълиҕа” дарсандаЯъ Рабғтзидің “Ҕирра-рҰл әнбиьръ” еЯекче мәчһтЯ болдъ. ДүЯбек діни аңъздаЯ рбжесіне ҕҰЯълған “Жүріп-Зълиҕа” ҕиррарън Ҳз бесінче ҕайса Ҳңдеп, онъ оръ Яеалдъҕ ҲміЯдің ҕъзъғъ мен ҕиъндъғън чънчълдъҕпен жъЯлаған дарсан есіп жаңадан жазъп чъҕсъ. Рондай-аҕ діни-мирсикалъҕ бағъссағъ әдеби чъғаЯмалаЯ да аз емер еді. ОлаЯ ирлам дінінің ҕағидалаЯън нарифассап, фалъҕ бҰҕаЯарънъң назаЯън ҕоғамдъҕ әділесріздікке ҕаЯръ күЯерсен барҕа жаҕҕа бҰЯъп әкестге әЯекес жарадъ. МҰндай аҕън-жазтчълаЯ ҕанатчъ сапсъң мүддерін кҲздеп, еңбекчіл фалъҕсъ мәңгілік кҰлдъҕса ҕалдъЯтға Ұмсълдъ. Міне, рондай діни-мирсикалъҕ чъғаЯмалаЯдъң біЯі НаръЯаддин Рабғтзидің пЯозалъҕ стъндъръ —“Ҕирра-ртл әнбиь” немере “Ҕирра-и Рабғтзи” деп асаладъ. “Ҕирра-ртл әнбиь”—рбжессік жағънан алъп ҕаЯағанда негізінен әтлие-әмбиьлаЯ, ҲздеЯін ҕҰдайдъң жеЯ-дегі ҲкілдеЯі ранайсън пайғамбаЯлаЯ жайънда ҕирра-фикаьлаЯ, аңъз- еЯсегілеЯ жинағъ болъп келеді. “Ҕирра-ртл әнбиь” 1914 жълъ Ҕазан, ал одан кейініЯек Сачкенс ҕалалаЯънда біЯнече Яес жеке кісап болъп барълъп чъҕсъ. 197 Ел аЯарънда бҰл кісапсъң ҕолдан кҲчіЯілген нҰрҕалаЯъ кезінде кең саЯаған. Әйсре де “Рабғтзи ҕирраръ” сүгелдей барсан-аьҕ діни тағъз емер. МҰнда ежелгі дәтіЯдегі сүЯкі сексер Ят-сайпалаЯ аЯарънда кҲп саЯаған ҕиьл-ғажайъп еЯсегілеЯ, аңъздаЯ, ҕирралаЯ, Ҳлең-жъЯлаЯ, маҕал-мәселдеЯ беЯілген. Мәрелеи, оръ кісапсън, Ҕазан ҕаларънан чъҕҕан барълъмънда 79 еЯсегі-аңъз, ҕирра-фикаьс, с б. баЯ. ЕЯсе дәтіЯ әдебиесін Ұзаҕ жъладаЯ бойъ зеЯссеген ғалъм Б.Ҕенжебаев ролаЯдъҕ бәЯін саҕъЯъп-мазмүнъ-на, идеь-мәніне ҕаЯай мънадай үч сопҕа жіксейді: 1. ЖеЯ, кҲк, адамзас, файтанас, жън-чайсан, пеЯічсе, адам аса, ос, сопъЯаҕ жайлъ сүрінік, маҕала, әңгіме. 2. Әтлие-әмбиьлаЯ, пайғамбаЯлаЯ, ролаЯдъң ҲміЯбаьндаЯъ, ір-әЯекессеЯі стЯалъ ҕирралаЯ, еЯсексеЯ, аңъздаЯ. 3. ЦежіЯе — мҰрълман жъл еребінің, фижЯанъң алғачҕъ он жъл ічінде болған саЯифи оҕиғалаЯ, календаЯы — жъл, ай, күн ассаЯъ, назъм ҲлеңдеЯ. БҰл чъғаЯмада Рүлеймен, Дәтіс, МҰра, сағъ барҕалаЯ оҕъЯманға сек әтлие-пайғамбаЯ Яесінде ғана емер, ел билеген әділ пасча болъп са кҲЯінеді. Мәрелен, Дәтіс пасча күндіз мемлекес барҕаЯт ірсеЯімен айналъръп, ал сүнде дәЯтіч киімін киіп алъп ел аЯалайдъ екен. Ол фалъҕсан пасчалаЯъң әділ ме, ел билеген әкімдеЯ зоЯлъҕ-зомбълъҕ кҲЯрескен жоҕ па деп рҰЯайдъ екен. Ел-жҰЯсҕа сізерін басъЯған әкімдеЯді Ұдайъ жазалап осъЯадъ екен дейді. БіЯ күні Дәтіс Ҳзі стЯалъ: пасчалаЯъң ҕалай?—деп рҰЯапсъ. Ронда біЯ кірі:— Пасчамъз Дәтіс жаҕръ, біЯаҕ жҰЯссъң аҕърън жейді—деп жатап беЯеді. Рол күннен барсап Дәтіс пасчалъҕсъ сарсап, семіЯ роғтчъ Ұрса болъп кесіпсі. Дәтіс пасча стЯалъ сағъ біЯ мънадай фикаь баЯ. Дәтіс Ҳз еліндегі біЯ кірінің әйеліне ғачъҕ болъп ҕалъпсъ. Рол әйелге үйлент үчін деЯет күйетін роғърҕа жібеЯеді. Рол күні пасчаға аЯъз айсъп, ағалъ-інілі екі адам келеді. Інірі айсадъ: ағамнъң соҕран соғъз ҕойъ баЯ. РҲйсе сҰЯъп, ол менің жалғъз ҕойъмдъ саЯсъп алдъ,— дейді. Ронда Дәтіс пасча ҕаһаЯъна мініп:— БҰл не деген әділесріздік!— деп айғай раладъ. БҰған әлгі адамнъң ағаръ арпай-рарпай жатап беЯеді:— Нері баЯ, әміЯчім, різдің соҕран соғъз әйеліңіз баЯ екенін бүкіл ел біледі. РҲйсе сҰЯъп, біЯетдің жалғъз ҕасънън саЯсъп алдъңъз. МҰнъңъздъ ҕалай сүрінтге боладъ?,— деп жатап беЯіпсі. 198 “Ҕирра-ртл әнбиьнъң” кейбіЯ ҕирра-әңгімелеЯінде фалъҕ атъз әдебиесінің раЯънъ, рбжесі, кҲЯкемдік сәрілдеЯі баръм болъп келеді. МҰра пайғамбаЯ жайъндағъ ҕирралаЯ ҕазаҕсъң ҕиьл-ғажайъп еЯсегі-аңъздаЯън ерке раладъ. МҰранъң “киелі” арасаьғъ баЯ екен. Онъ жеЯге чанчъп ҕалра, ғайъпсан жайҕалған бат-баҕча пайда боладъ немере әркеЯ Ҳсе алмай сҰЯған арат даЯиьға Ҳзінен-Ҳзі кҲпіЯ ралънъп ҕаладъ ьки ҕтъп келе жасҕан жатға ҕаЯръ сҰЯасън аждаһаЯ жълан чъға келеді. “Ҕирра-ртл әнбиьда” Антҕ деген алъп адамнъң бейнерін бълайча ртЯессеп кҲЯреседі: Антҕсъң екі аьғънъң аЯаръ біЯ күнчілік жол екен. ДаЯиьлаЯдан сатдай балъҕсаЯдъ ҕолъмен Ұрсап алъп, арпанға розъп жібеЯіп, олгі балъҕсъ күнге күйдіЯіп жеп осъЯадъ- мър. Әлемді сопан ртъ барҕанда рт онъң сізеріне де жеспепсі. ұзенге рт ічтге баЯғанда біЯ аьғъ аЯғъ жағалатда, біЯ аьғъ беЯгі жағалатда сҰЯадъ екен. Антҕ Ҳзен үрсінде орълайча сҰЯъп Ҳліпсі. Рорън онъң біЯ жілігі рол Ҳзен үрсінде кҲпіЯ болъп ҕалған екен. Байғъз ҕҰр стЯалъ мънадай әңгіме баЯ. БіЯет байғъз ҕҰрсан рҰЯапсъ: — Неге рен Ұдайъ адамъ жоҕ еркі жҰЯссъ, ҕиЯаған ҕоЯғандаЯдъ мекен есерің?,— депсі. Ронда байғъз кҰр: — Мен адамдаЯдъң зҰлъмдъғънан ҕоЯҕамън. БіЯ кезде гүл жайнаған чаһаЯлаЯдъ күл- салҕан есіп, оръндай күйге сүріЯген адамдаЯ ғой. РолаЯдъң зҰлъмдъғън ерсен чъғаЯмат үчін еркі жҰЯссъ мекен есем,— деп жатап беЯіпсі. РҲйсіп, “Ҕирра-ртл әнбиь” біЯ жағънан діни анъз-әңгімелеЯге, екінчі жағънан, фалъҕ атъз әдебиесінің дәрсүЯлеЯіне негізделіп жазълған пЯозалъҕ кҲЯкем стъндъ болъп сабъладъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|