«Казак», А., 1998, 184-185-беттер

Эдеби сын тарихы
37
7. АЛАШШЫЛ ЭДЕБИ СЫН
XX 
гасырдыц басындагы казак эдебиетшде улт азатгыгын кетерш шыккан Э.Бекейхановтын, 
А.Байтурсыновтьщ, М.Дулатовтыц, С.Торайгыровтыц, М.Жумабаевтыц, М.Эуезовтщ, т.б. 
ой-пшрлер1 ем1ршещппнщ, эдеби дамудыц дацгыл жолын дурыс керсете бшушщ аркасында 
жетекпп багытка айнала бастады. Сынныц жай-куш эдебиеттщ дамуына ткелей байланысты. 
1909 жылы уш б^рдей ютаптыц Абайдыц елендер жинагыныц, А.Байтурсыновтыц «Кырык 
мысалыныц», М.Дулатовтыц «Оян, казагыньщ» басылып шыгуы казак эдебиетшдеп жаца 
6ip
дэу1рдщ де басы болгандай ед1. Идеялык багыты, керкемдк сапасы бурынгы дэстурл! казак 
позициясынан мулдем жацаша бул шыгармалар эдеби ой-пш рдщ жандануына да непз! себеп 
болды. 
9cipece, 
Абай елецдер1 ютабыныц жариялануы улттык эдеби сын дамуыныц козгаушы 
кушше айнадды. ¥лы акынныц поэзиясындагы улттык болмыстьщ барынша шынайы жырлануы 
эдеби ой-пшрд1 де улттык арната карай бургандай болды.
Жалпы, Абай туралы алгаш n k ip биадрген белгш котам кайраткер1, алашорда серкелершщ 
6ipi Элихан Бекейханов тугын. Орыстыц атакты галымы П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен 
академик В.И Ламанскийдщ баскаруымен шыккан кептомдык «Россия. Полная географическое 
описание нашего отечестваны» 18-томы казактарта арналып, «Киргизский край» деген атпен 
1903 жылы Петербургте жарык кердь KiTan авторларыныц шпнде жалгыз казак Э.Бекейханов 
та бар. Осы томныц казак халкына арналтан екшоп бел1мш жазуга Элихан катыщан. Соныц 
«Кэдныз елкеанде халыктыц орналасуы, этнографиялык курылымы, турмысы мен мэдениетщ 
аталатын бесшш! тарауында казактыц мэдениет!, эдебиет1 туралы сез болды. Казактыц бай 
ауыз эдебиетш айта келш, «Козы Кврпеш-Баян сулу» жырына талдау жасайды. Акындык 
поэзияны эцпмелегенде Шортанбай мен Ногайбай жырларына сипаттама бере келш, Абайдыц 
поэзиясына токталган. Э.Бекейханов Абайды казак поэзиясындагы жаца агымныц ек ш н е 
жаткызган. Оныц елецдер1 формалык жагынан да, поэтикалык мазмуны бойынша да керкем 
келетШн (эаресе табигат лирикасы) айткан. Акынныц А.С.Пушкиннен «Евгений Онегин» 
романын М.Ю.Лермонтовтан кептеген елевдер аударганына мэн берген. «Татьянаныц хатына» 
Абайдыц эн шыгарып, ел шпнде айтьшып жургендкш орыс окырманына жетюзген.
Абай туралы арнайы алгаш макала жазган да - Э.Бекейханов. Акын кайтыс болтан соц Элихан 
оньщ емцэбаянын казанама туршде жазып, Семейде шыгып турган «Семипалатинский листок» 
атты басылымда жариялады. Осыдан ею жьш еткен соц (1907) «Записки Семипалатинского 
Подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского русского географического общества» 
деп аталатын ютапта Абайдыц ем1рбаяны сурет1мен коса басылды. Акынныц eMip жолы, 
шыгармашылыгы кещрек камтьшып, бага бершген бул макала абайтануга салынган алгашкы 
гылыми сурлеу де едь «Абай (Ибрагим) К^унанбаев» деп аталган макалага «некролог» сез1 
косымша тмркелген. Элихан Абайдыц акындыгын аса жогары багалайды. Автор Абайды 
сирек кездесетш «самородок» деп, аса куатты поэтикалык дарын neci атаган. Макалада орыс 
эдебиетшен Абай аударган шыгармаларга едэу1р орын бершген. Оныц Еуропа эдебиет1 мен 
галымымен де таныс болгандыгы нактьшы факгшермен аталып етедь Heri3ri ой «Абай, как это 
покажут стихи, представлял недюжинную поэтическую силу и составляет гордость киргизского 
народа. Еще не было киргизкого поэта, так возвысившего духовное творчество народа, как Абай. 
Чудные его стихи, посвященные четырем временам года (весна, лето, осень и зима) сделали 
бы честь знаменитым поэтам Европы» - деген сейлемдермен туйшделген. Бул жолдардан 
Элиханныц Абайды элемдк эдебиеттщ озык екшдер
1
мен катар койгандыгы кершш тур.
Макаланыц соцында Абайга катысты мэл1меттерд1 оныц н ем ереа К эи тай Ыскакулы 
Кунанбаевтан алгандыгын, акынныц елецдерш улы Турагулдыц жинап, дайындаганын, оны 
алдагы уакытгарда Ресей географиялык когамыныц Семей бел1мшес1 Э.Н.Бекейхановтыц 
редакциясымен бастырып шыгарталы жаткандыгын да ескерте кеткен.
Э.Бекейхановтыц бул макаласы Абайдьщ 1909 жылы Петербургтеп Ьлияс Бораганскийдщ 
баспаханасында жарык керген туцгыш к!табына бершген жинакты курастырып эз1рлеген, 
Кэитай Ыскакулыныц соцгы 

жүктеу/скачать 31,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: