З. Г. Жокушева Адам мүшелерінің эволюциясы

 

10 

қарапайымдысы  -  қандаушаларда,  олардың  жұтқыншағының  екі  бүйірінде 

(ішектің  алдыңғы  бӛлімі)  орналасқан  желбезек  саңылаулары  ішектің 

алдьщғы  бӛлімінің  барлық  жерін  қамтиды  жэне  олар  желбезек  маңындағы 

қуысқа ашылады. Құрлық омыртқаларында  желбезек саңылаулары тек үрық 

(эмбрион) кезінде ғана кездеседі, кейінірек жойылып кетеді. Олардың тыныс 

алуы окпе арқылы жүзеге асады, ол окпе ішек қабырғаларының томпиуынан 

пайда болады. 

Хордалылардың 

желбезек 

аппараттарының 

эволюциясы 

желбезек 

шашақтарының  (жапырақшаларының)  пайда  болу  бағытында  дамыды. 

Балықтарда 4-7 желбезек қапшықтары дамыды, олар желбезек доғаларының 

арасындағы  саңылаулар  арқылы  бӛлініп,  кӛптеген  қантамырлары  бар 

желбезектер шашақтарынан тұрады. Балықтарда тыныс алуға торсылдағы да 

қатысады.  Ӛкпенің  эволюциясы  тыныс  алу  кӛлемін  үлғайту  бағытында 

дамыды,  соның  нэтежиесінде  бронхылар  мен  бронхиолдар  пайда  болды. 

Алғаш ӛкпе қосмекенділерде кездесті, ол қуысты қалтағаұксас болды. Бірақ 

оларда тыныс алуға терісі де қатысады. Бауырымен жорғалаушыларда тыныс 

алу  мүшелері  одан  эрі  жетіле  түсті.  Яғни  ӛкпесінің  құрылысы  күрделене 

түсіп,  құрылысында  ұсақ  кӛптеген  ұяшықтар  мен  бронхылар  пайда  болады. 

Құстардың ӛкпесі губка тэрізді, бронхалары ұсақ тармақтарға бӛлінген. 

 

Балықтың тыныс алу жүйесі 

Сүтқоректілердің  тыныс  алу  жүйесі  ӛте  күрделі  деңгейде  дамыған  (191-

сурет).  Ӛкпенің  ары  қарай  жетілуімен  қатар  ауажүретін  жолдар  ӛте  жақсы 

дамыды. Бронхылардың екінші, үшінші және тӛртінші тармақтары, сонымен 

бірге  бронхиолдар  жэне  альвеолдар  да  жақсы  дамыды.  Кӛкірек  пен  құрсақ 

қуысын бӛліп тұратын кӛкет пайда болды. Жоғарғы деңгейдегі арнайы тыныс 

алу  мүшелерінің  болуы  екпеде  (сыртқы  тыныс  алу)  жэне  үлпаларда  (ішкі 

тыныс алу) газ алмасуға ӛте қолайлы жағдай жасады. Кӛмекей шеміршектері 

пайда болды. 

Тыныс  алу  жүйесінің  эволюциясы  атмосфералық  ауа  құрамы  оттек  пен 

кӛмірқышқылының  мӛл-шерінің  ӛзгеруіне  тәуелді,  себебі  желбезек  ауадағы 

газдың  құрамына  тэуелсіз  болды,  ал  терімен  тыныс  алу  желбезектің  бүл 

кемшілігінің  орнын  толтыра  алмады.  Палеозойдың  соңғы  кезеңінен  бастап, 

атмосферадағы оттегінің құрамы уақыттарга сэйкес тұрақсыз ӛзгеріп тұрды. 

Бірақ  та,  осы  тұрақсыздықтың  анықшегін  анықтай  алмаса  да,  шамамен 

атмосфера құра-мындағы оттегінің ең жоғарғы дең-гейі 35%-ға дейін жеткен, 

содан кейін 15%-ға дейін тӛмендеген (қазіргі кезде21%). 

Оттегі  мӛлшерінің  жоғары  болуы  жэне  кӛмір  қышқылының  аз  болуы 

ӛкпемен  тыныс  алуға  ӛте  қо-лайлы  болып,  осы  кезеңдерде  омырт-қалылар 

кұрлықты  жаппай  мекендей  бастады.  Сонымен  қатар  оттегінің  құрамының 

ӛзгеру  жиелігі,  жануар-лардың  негізгі  топтарының  эволю-циясына  да  эсер 

етті деген жорамал да бар. 

 

5.Қанайналым және лимфа жүйелері 

Кӛптеген омыртқасыз жануарларда қан тамырлар жүйесі болмайды. Мысалы, 

 

11 

губкада,  ішек  қуыстыларда  және  жалпақ  құрттарда  қоректік  заттар  жэне 

оттегінің дененің әртүрлі бӛлігіне таралуы ұлпа сұйықтыгының диффузиясы 

арқылы  жүзеге  асады.  Бірақ  басқа  топтардағы  организмдерде  қан  тамырлар 

жүйесі  болып,  сол  арқылы  ұлпа  сұйықтығы  белгілі-бір  бағыттар  бойынша 

таралады.  Алғашында  қарапайым  қан  тамырлар  болды,  кейіннен  қан 

тамырлардың маңында бұлшық ет үлпалары пайда болған соң, олар жиырыла 

алатын  болды.  Сонымен  қатар  қан  тамырларын  толтырып  тұратын  қан 

сұйықтығы да болды. 

Алғашқы  қанайналым  жүйесі  буылттық  құрттарда  пайда  болды,  ол  тұйық 

болды,  ішекті  айнала  орналасқан  жоғарғы  арқа  және  тӛменгі  қүрсақ  қан 

тамырлары  сакина  тэрізді  қантамырлармен  байланысып  тұрды.  Сонымен 

қатар  арқа  жэне  құрсақ  қан  тамырлардан  дененің  қабырғаларына  ішекті 

қоршап  орналасқан  ұсақ  қан  тамырлар  тарайды.  Бас  бӛліміне  қан  арқа  қан 

тамырымен, ал артқы бӛлімге құрсақ қантамырлары арқылы таралды. 

Буынаяқтыларда  қанайналым  жүйесі  ашық,  яғни  тамырлар  дене  қуысына 

қарай  ашылады.  Арқа  қантамыры  перделер  арқылы  қақпашалармен  жүрек 

жеке  қуыстарға  бӛлінген,  жүректің  жиырылуы  арқылы  қан  артериялық  қан 

тамырына,  ал  одан  -  басқа  мүшелер  арасындағы  қуыстарға  таралады.  Осы 

куыстардан жүрек маңы қуысына таралады. 

Моллюскаларда  қанайналым  жүйесі  ашық,  жүрегі  бірнеше  жүрекше  мен 

қарыншадан, сонымен бірге артериалды жэне венозды  тамырлардан тұрады. 

Вена қан тамырлар мүшеге ашылып, қарын-шадан артериялық қан тамырлар 

басталады. 

Омыртқасыздарда  қан  ұлпаларға  оттегіні  тасымалдайды  да,  кӛмірқышқыл 

газын  кері  тасиды  жэне  қоректік  заттарды,  гормон-дарды,  сонымен  бірге 

азоттық  алмасудың  қалдық  ӛнімдерін  тасымалдайды.  Омырткасыздардың 

қанының  құрамында  омыртқалы-лармен  салыстырғанда  белок  жэне  қан 

жасушаларының 

элементтердің 

мӛлшері 

аз 

болады. 

Кӛптеген 

омыртқасыздардың  қанның  арнайы  қан  жасушалары  тек  лейкоциттерден 

тұрады.  Сондықтан  омыртқасыз-дардың  қарапайым  қаны  оттегіні  эртүрлі 

тэсілдермен  тасымалдау  арқылы  толықтырады,  яғни  оттегіні  тасымалдау 

кезінде  гемоглобин,  гемоцианин  немесе  басқа  тыныс  алатын  пигменттерді 

пайдаланады. 

Омыртқасыздарда  гемоглобиннің  дамуы  омыртқалылардың  гемоглобинінің 

дамуына тэуелсіз жүреді, себебі  осы пигменттің атқа-ратын қызметі эртүрлі 

болуымен  ерекшеленеді.  Яғни  омыртқасыздарда  ол  қор  жинақтау  қызметін 

атқарады,  себебі  қолайсыз  ортада  оттегінің  аз  мӛлшерін  толықтырып, 

қорганыштың қызметін атқарады деген жорамалдар бар. 

Тірі  организмдердің  тіршілігі  күрделенген  сайын  қанның  құрамындағы 

оттегінің  мӛлшері  кӛбейе  түседі,  яғни  тыныс  алу  пигменттердің  оттегіні 

сіңіру қабілеті арта түседі (43-кесте). 

Гемолобин  ерте  пайда  болған  деген  болжамдар  бар.  Себебі  кейбір 

бактериялар 

амин 

қышқылының 

бір 

бӛлігі 

жоғары 

сатыдағы 

эурокариоттардың  глобиніне  ұқсас  гемопротеинді  синтездейді,  сондықтан 

гемоглобин  алғаш  рет  прокариоттарда  пайда  болған  деп  есептелінеді.  Бірақ 

 

12 

эурокариоттар  мен  прокариоттардың  эволюциясы  конвергентгі  болуы 

мүмкін.  Гемолгобин  жалпақ,  жұмыр  жэне  буылт-тық  құрттарда, 

буынаяқтыларда, 

моллюскаларда, 

тікенектерілерде, 

балықтарда, 

қосмекенділерде,  бауырымен  жорғалаушыларда,  құстарда,  сүтқоректілерде 

де кездеседі. Омыртқасыздардың гемогло-биніннің молекулалық массасы 17 

000-2  750  000  шамада  ӛзгеріп  тұрады.  Кӛптеген  буынаяқтыларда  жэне 

моллюскаларда  құрамында  мысы  бар  белок  -  гемопианин  кездеседі.  Оның 

моллекулалық массасы 400 000-5 000 000 тең. Омыртқасыздардың тыныс алу 

пигменті  қанның  ӛткізгіштік  қабілетін  арттырады.  Сонымен  бірге,  ол  қан 

сұйықты-ғының 

осмотикалық 

балансына 

да 

қатысады. 

Кӛптеген 

жәндіктердің қандарында еріген оттегі болса да, тыныс алу пигментері мүлде 

болмайды. 

 Әр түрлі тыныс алу пигменттерінің оттегіні сіңіруі 

Жартылай  хордалылардың  қан  тамырлары  әлі  эндотелиймен  астарланбаған. 

Урохордалылардың жүрегі қарын маңындағы бұлшық еттің ӛсінкіні түрінде 

томпайып  тұрады.  Хордалыларда  қанайналым  жүйесі  жақсы  дамығанымен 

ерекшеленеді. Оларда жүрек, қантамырлары, қан дамыған. 

Ланцетникте  қанайналым  жүйесі  тұйық,  жүрегі  болмайды;  оның  қызметін 

алдыңғы  бӛлімдегі  жуан  қан  тамыр  -  құрсақ  қолқасы  атқарады.  Ең  алғаш 

жүрек  суда  тіршілік  ететін  омыртқаларда,  соның  ішінде  балықтарда  пайда 

болған, олардың жүрегі екі қуысты, яғни жүрекше мен қарыншадан тұрады. 

Қанайналу  шеңбері  біреу,  артерия  қаны  мен  вена  қаны  ара-ласпайды. 

Жүректен  вена  қаны  желбезектерге  келеді  де,  ол  жерде  тотығып,  артерия 

қанына ай-налады, содан кейін дененің барлық 

бӛліктеріне        тарайды. 

Жұрекке қан қайтадан вена қан тамырларымен қайтып оралады. Бауырымен 

жорға-лаушыларда  жүректің  қарын-шасы  жартылай  перде  ар-қылы  оң 

(венозды)  жэне  сол  (артериальды)  қарыншаға  бӛлінген.  Қолтырауындардың 

қарыншасы толық бӛлінген. Бірақ, бауырымен жорғалау-шылардың қаны элі 

артериальды  жэне  венозды  болып  толық  бӛліне  қоймаған-дықтан  олардың 

денесіне аралас қан таралады. 

Қүрлықтағы  омыртқа-ларда  ароморфоздың  арқа-сында  үш,  одан  кейін  тӛрт 

қуысты жүрек дамыған. Құс- 

 

Адамныц жүрегі 

1- қолқа доғасы, 2 - өкпе артериясы, 3 - өкпе венасы, 4 - жарты ай тәрізді 

 

13 

ңақпаша, 5 - сол жүрекше, 6 - жақгаулы қақпаша, 7 - сол қарынша, 8 - 

жоғары қуысты  вена, 9  - оң жүрекше,  10 -төменгі қуысты  вена, 11  - оң 

қарынша 

тар  мен  сүтқоректілердщ  бұлшықетті  жүректері  терт  қуысқа,  яғни  екі 

жүрекше мен екі қарыншаға бӛлінген (192-сурепі). 

Қанайналым  жүйесінің  екі  шеңбері  бар,  оның  бірі  -  үлкен,  екіншісі  -  кіші 

қанайналу  шеңбері.  Осы  қанайналу  шеңберінің  нэтижесінде  артерия  қаны 

мен  вена  қаны  араласпайды.  Артерия  қаны  жүректен  шығады,  вена  қаны 

жүрекке қайтып келеді. 

Омыртқалылардың  жүрегін  миогендік.  типке  жатқызады,  себебі  оның 

жиырылуы іштен, ол арнайы жиырылатын миофибриллалар деп аталынатын 

элементтері арқылы жүреді. 

Балықтарда,  қосмекенділерде  жэне  бауырымен  жорғалау-шыларда  жүректің 

жиырылуы вена қолтығы жұқа қабырғаларында орналасқан бұлшық еттердің 

жиырылуынан  басталады  жэне  ол  жүрекшедегі  ішкі  ӛткізгіш  жүйелерге 

қарыншаға  жиырылады.  Қү_стар  мен  сүтқоректілерде  вена  қолтығы 

болмайды. 

Омыртқалыларда  қанның  құрылысы  мен  қызметі  күрделене  түседі.  Қан 

арнайы  элементтерден  (жасушалардан)  жэне  плазмадан  тұрады,  оның 

массасы  да  мол.  Мысалы,  сүтқоректілер  қанының  клеткалық  салмағы  45%, 

плазмансы  -  55%.  Барлық  омыртқалылардың  эритроцитінде  гемоглобин 

болады,  сүтқоректілерден  басқаларының  эритроцитінде  ядросы  болады. 

Қосмекенділер қанының клеткалары бауырымен жорғалаушыларға, құстарга 

жэне сүтқоректілерге қарағанда, әлде қайда үлкен. Адамның 1 мл қанында 5 

млн  эритроцит  жэне  8-10  мың  лейкоциттер  болады.  Қазіргі  адамдардың 

қанынын топтары да эволюцияның дамуьшың жемісі (XVI тарауды цараңыз). 

Қанның  плазмасында  клеткалардың  зат  алмасуына  қажетті  ферменттер, 

гормондар жэне басқада қосылыстар болады. 

Жоғары  сатыдағы  жануарлардың  эртүрлі  мүшелерінің  қан  арқылы  зат 

алмасуы  эволюция  барысында  күрделене  түсті.  Қанның  ең  басты  қызметі  - 

ӛкпеден оттегіні ұлпаларға жэне ұлпадан ӛкпеге тыныс алудың соңғы ӛнімі 

СО

2

  тасымалдау,  осы  қанның  қызметі  кӛп  мӛлшерде  оттегіні  тасымалдау 

бағытында  дамыды.  Адам  ағзасына  қажет  оттегінің  негізгі  бӛлігі 

эритроциттегі  гемоглобин  арқылы  тасымалданады,  оның  салмағы  шамамен, 

эритроциттің  үштен  бір  бӛлігіне  тең.  Алдында  бірнеше  рет  айтқандай, 

гемоглобин  ӛте  күрделі  құрылысты  белок,  ол  екі  ұ-полипептид  жэне  екі  І-

полипептид тізбектерінен тұрады, олар жеке-жеке бір гемовой топқабірігеді. 

Оның шығу тегі ӛте ерте кезден басталған деп есептелінеді (§49 царацыз). 

Эритроциттер  СО

2

ұлпадан  ӛкпеге  қарай  тасымалдайды,  ал  тыныс  алганда 

ӛкпе  арқылы  шыгады.  Эволюция  барысында  сүтқоректілер,  соның  ішінде 

адамдағы гемоглобин оттегіні және СО

2

-да тасымалдауға бейімделген әрі бұл 

тасымалданулар бір-бірімен тығыз байланысты. 

Қан ащы ішектен қоректік заттарды бауырга жэне басқа мүшелерге, сонымен 

бірге  үлпалардан  алмасу  ӛнімдерінің  қалдық-тарын  бүйрекке  тасымалдауға 

жауапты. Организмдердің тіршілігі 

 

14 

күрделеніп  мүшелердегі  зат  алмасу  процестерінің  қарқынды  жүруіне 

байланысты канның тасымалдау қызметі жоғарлап арту бағытында дамыды. 

Оттегінің,  кӛміртектің  қос  тотығы,  қоректік  заттар  жэне  зат  алмасудың 

ӛнімдері капиллярларда тек диффузия арқылы ғана қамтамасыз етіледі. 

Хордалыларда  алғаш  пайда  болған  лимфа  жүйесі  қанайналым  жүйесінің 

дамуымен  байланысты  дамыды.  Эволюция  барысында  бүл  жүйе  вена 

жүйесіннен белініп пайда болды. 

Лимфа  жүйесі  лимфа  тамырларынан,  лимфа  түйіндерінен  және  лимфа 

сұйықтығынан тұрады. 

Лимфа тамырлары эндотелийдің ішінде астарланып жататын солқылдақ жэне 

бұлшық  ет  ұлпаларынан  түзілген.  Бұлар  да  қан  капиллярлары  сияқты  ішкі 

кӛлеммен  ерекшеленеді.  Лимфа  тамырлары  ӛте  тармақталған.  Олар  клетка 

аралық  кеңістіктерде  ӛте  ұсақ  капиллярлардан  басталып  ірі  лимфа 

тамырларына  айналады.  Лимфа  тамырлары  арқылы  лимфа  сұйықтығы 

ұлпалардан  вена  қанына  кұйылады.  Барлық  лимфа  тамырлары  жиналып 

жалпы  бір  үлкен  жинағыш  тамырға  (сүт  жолы)  құйылады.  Жеке  лимфа 

түйіндері  балықтардың,  қосмекенділердің,  бауырымен  жорғалаушылардың, 

қүстардың  жэне  сүтқоректілердің  ішектерінің  шырышты  қабатында  жэне 

шырыш  астында  кездеседі,  ал  лимфа  түйіндерінің  топтамасы  тек 

сүтқоректілерде ғана дамыған. 

Омыртқалылардың 

құрылысының 

күрделенгеніне 

сэйкес 

лимфа 

капиллярлары  клеткаларға  жэне  лимфа  түйіндеріне  жақындай  түседі. 

Мысалы,  балықтардың  ішек  эпителеиоциті  мен  лимфа  капиллярлары  жэне 

лимфа түйіндерінің арақашықтығы 150-180 мкм, одан кейін қосмекенділерде, 

бауырымен  жорғалаушыларда  жэне  қүстарда  ӛте  қыскара  түсіп, 

сүтқоректілерде ол бар болғаны 50-30 мкм болиды. 

6.  Ыдырау өнімдерін шығару жуйесі 

Қарапайымдарда  ыдырау  ӛнімдерінің  қалдықтары  диффузия  арқылы,  букіл 

денесі  арқылы  сыртқа  шығарылады.  Осындай  қапдықтарды  сыртқа  шығару 

губкаларға және тікенектерілерге де тән, бірақ олардың кейбіреуінде ыдырау 

ӛнімдерінін қалдықтарын сыртқа шығару фагоцитоз арқылы да жүреді. 

Жалпақ құрттарда, роти-ферлер де жэне немертиндер де қарапайым ыдырау 

ӛнімдерін  шығару  жүйесі  -  протонефри-дийлар  дамыған,  ол  бүкіл  де-неде 

тармақталып  ӛзекшеге  кіре  орналасқан  жалын  клеткала-рының  ұшы  шығып 

тұрған тұйық ӛзек (193-сурет). 

Шығарылатын  ӛнім  қал-дықтары  жалын  клеткаларының  цитоплазмасына 

түседі,  одан  кейін  жалпы  саңылаулары  бар  ӛзекшеге  ӛтеді.  Сол  саңылаулар 

арқылы қалдықтар сыртқы ортаға шығарылады. 

Жұмыр  құрттардың  ыдырау  ӛнімдерін  шығару  жүйесі  дене  қуысына  кіре 

орналасқан  цитоплазманың  ішіндегі  ӛзек-шелер  -  протонефридилардан 

түзілген. 

Буылтық  құрттарда  екінші  дене  қуысы  (целом)  пайда  болады,  бұларда 

ыдырау  ӛнімдерін  шығару  жүйесі  метанефриялы  болып  келген,  ол  дене 

бӛлігінде  екіден  орналасқан  ирелеңдеген  ӛзекшелер  (194-сурет).  Бұл 

ӛзекшелердің  бір  ұшы  кірпікшелері  бар  (нефростомалар)  целом  куысына, 

 

15 

екіншісі (гельминт денесінің бүйірі) сыртқа қарай (нефридия сацылауларына) 

ашылады. 

Буылттық  құрттарда  мета-нефридиялар  ӛте  кӛп  шоғырланған  жэне 

насекомның және басқа буынаяқтылардың ыдырау ӛнімдерін шығару жүйесі 

целом қуысындағы тұйық ӛзегі (Мальпигий шумағы) және оның ұшы аналь 

тесігіне ашылады. Осы ӛзектер жарты шары тэрізді эпителилерден түзілген. 

Моллюскаларда  да  метанефридиялар  бар,  бірақ  ол  бір  жұп,  эр  қайсысынан 

нефростома  жүрек  маңы  қуысына  және  екінші  бӛлігі  бронхиальды  қуысқа 

ашылады. 

Сонымен, 

ыдырау 

ӛнімдерін 

шығару 

қызметі 

әрбір 

метанефридияның ӛзекшелеріне байланысты болады. 

Хордалыларда ыдырау ӛнімдерін шығару жүйесі ары қарай күрделенген жэне 

әр түрлі болып келеді, тӛменгі сатыдағы хорда-лылардың нефридияларынан 

бастап  омыртқалылардың  бүйрегінің  «үш»  ұрпағына  дейінгі  түрлері 

кездеседі. 

Бассүйексіздерде,  соның  ішінде  ланцетникте  ыдырау  ӛнімдерін  шығару 

жүйесі  желбезек  саңылауларының  маңындағы  ӛзектер,  оған  сұйықтық 

нефромстомалар  арқылы  целомға  құйылады  жэне  ол  желбезек  маңындағы 

қуысқа  нефрид  саңылаулары  арқылы  шығарылады.  Ланцетникте  осындай 

нефридия түтікшелерінің саны 100 жүпқа дейін болады. 

Омыртқалыларда 

эмбриогенез 

кезеңінде 

мезодермадан 

бірін-бірі 

алмастыратын  бүйректің  үш  «ұрпағы»  -  дӛңгелекауыздыларда  (миксинде) 

алдыңғы бүйрек немесе бастапқы бүйрек (пронефрос), дӛңгелекауыздыларда 

(миногаларда), балықтар мен қосмекенділерде алгашқы немесе дене бүйрегі 

(мезонефрос)  жэне  бауырымен  жорғалаушыларда,  құстарда  жэне 

сүтқоректілерде екінші немесе жамбас бүйрегі (метанефрос) дамиды. 

Ыдырау  ӛнімдерін  шығару  жүйесінің  алғашқы  күрделенуі  бүйректің 

ӛзекшелерінде  байқалады.  Алдыңғы  бүйректе  бүйрек  ӛзекшелері  элі 

метанефридияға  ұқсайды,  яғни  олар  элі  ӛзек,  нефростоманың  кірпікшелері 

целомға  ашылады,  ӛзекшелерінің  саны  4-10-ға  дейін.  Миксиндерде  жұп 

несепағары мойын бӛлігінен клоакаға дейін созылып жатыр. 

Одан  кейінгі  күрделену  ӛзекшелердің  ішкі  бӛлігіндегі  сүзілу  жүйесінің  эрі 

қарай  жетілуімен  байланысты.  Алғашқы  бүйректерде  ӛзекшелердің 

іштеріндегі  капиллярлардың  шумақтарының  кӛбеюімен  байланысты, 

олардың  саны  шамамен  100-ге  дейін  болуы  мүмкін,  олар  ӛзекшенің 

қабырғаларындағы  арнайы  қуыстарда  (капсуларда)  шумақталып  жатады, 

сӛйтіп  олар  мальпигий  денешігін  құрайды.  Алғашқы  бүйректердің  пішіні 

сопақша болып келеді. 

Екінші  бүйрек  -  бӛлшекті  мүше,  оның  ӛзекшелері  (олардың  саны  1  млн-ға 

дейін  болады)  несепағарға,  ол  қуыққа  (қүстарда  қуық  болмайды)  ашылады. 

Қосмекенділерде,  бауырымен  жорғалаушыларда  және  құстарда  ыдырау 

ӛншдерін  шығару  жүйесінің  ӛзегі  тікелей  клоакаға  ашылады,  ал 

сүтқоректілерде қуық зэр шығару ӛзекшесі арқылы сыртқа ашылады. 

Әртүрлі ұрпақтың бүйректерінің барлығы мезодермадан дамиды. Пронефрос 

қос ұрық бастамасы-нан пайда болады. Ӛсе келе, олар бүйрек алды ӛзекшеге 

бірігеді. 

Мезонефрос 

проф-нефростың 

артқы 

бӛлігінен 

дамиды. 

 

16 

Мезонефростың ӛзегі) дами келе вольф жэне мюллер ӛзектеріне жіктеледі. 

Метанефрос мезо-нефростан кейін дамиды. Осы бүйректің ӛзекшелері 

қуыққа  ашылады,  вольф  ӛзегі  аталықтарының  жыныс  жолы  қызметін,  ал 

мюллер ӛзегі сақталып, аналықтарының жұмыртқа жолы қызметін атқарады. 

Дӛңгелекауыздьшардың,  балықтардың  жэне  қосмекенділердің  ересектерінде 

дене бүйрегі қызмет жасайды, бірақ миксиндер де алдыңғы бүйректің кейбір 

қасиеттері 

сақталған, 

ал 

балықтардың 

жэне 

қосмекенділердің 

дернэсілдерінде 

алдыңғы 

бүйрек 

толық 

сақталған. 

Бауырымен 

жорғалаушылардың  ересектерінде  тек  екінші  (жамбас)  бүйрек  қызмет 

атқарады.  Ол  омыртқа  жотасының  астында  орналасқан  жұ_п  тұтас  немесе 

бӛлшек денелерден тұрады. 

Сүтқоректілерде  ыдырау  ӛнімдерін  шыгару  жүйесі  тек  бүйректен  ғана  емес 

(195-сурет) несепагардан, қуықтан жэне зэр шығару ӛзегінен тұрады. Ыдырау 

ӛнімдерін  шығару  жүйесінің  қызметінің  «кӛрсеткіші»  жоғары.  Дене  сау 

адамның  бүйрегі  күніне  2  л  зэр  (несеп)  түзеді.  Күндік  несептің  қатты 

заттарының  жартысын  нэсепнәр  (мочевина)  (30  г)  құрайды,  ол  белок 

метаболизмінің басты қалдығының бірі болып саналады. 

7.  Жүйке жүйссі 

Қарапайымдарда  жалпы  түсінік  бойынша  жүйке  жүйесі  болмайды,  бірақ 

олардың  цитоплазмасында  қозғыштық  пен  қозғалыс  апараты  болады.  Атап 

айтқанда,  парамецкийлердің  цитоплазмасының  орталық  нейромоторлы 

массасы фибрилдер арқылы әрбір кірпікшемен 

байланысқан,  сӛйтіп  олар  қара-пайым  реттеуші  орталық  жэне  ӛт-кізуші 

жүйені құрайды. 

Жүйке  жүй-есінің  қарапайым  түрі  ішекқуыс-тыларда  кездеседі  (196-сурет  ). 

Пайда болудың алғашқы сатысы эпителиальды клеткалардың ней- 

 

Гидраныц жүйке экүйесі: 

1-  жүйке  фибрилдері,  2  -  жүйке  торы,  3  -  жүйке  клеткасы,  4  -  ганглия,  5  - 

комиссуралар, 6 - жүйке бағакасы 

росенсорлы  эле-менттерге  жік-телуінен  бас-талған.  Осы  клет-калардың 

сыртқы 

қабаты рецепторлар қызметін атқарады, осының түбінен жүйке талшықтары 

бүлшық ет клеткаларына тармақталады. Нағыз ӛткізгіш қызметін атқаратын 

жүйке клеткалары нейрон да алғашқы рет осы ішекқуыстыларда кездеседі, ол 

катехоламинді бӛледі. 

 

17 

Жүйке жүйесінің әрі қарай дамуы организмдердің радиальды симметриядан 

билатериальдыға  ауысуына  байланысты  болды,  бүл  кезде  жүйке 

клеткаларының  шоғыры  дененің  эр  бӛлігінде  орналасты.  Жалпақ  құрттарда 

жүйке  клеткаларының  шоғырынан  жұп  бас  жүйке  түйіні  пайда  болумен 

аяқталды,  бұлардан  сезім  мүшелеріне  жэне  жұп  жүйке  бағаналарына  жүйке 

талшықтары  барады,  ол  бас  бӛлімнен  бүкіл  дене  бойымен  құйрық  бӛлімге 

дейін  тармақталған.  Жұмыр  құрттарда  жұтқыншақ  маңында  бас  жүйке 

түйіндерінің  бірігуінен  жұтқыншақ  маңы  жүйке  сақинасы  пайда  болды,  ал 

буылттық  қүрттарда  жү_п  жұйке  түйіндерінің  дененің  әрбір  бӛлігінде 

орншіасуына байланысты жүйке тізбегі дамыды. 

Буынаяқтыларда  жүйке  клеткаларының  шоғырлана  түсуінің  нэтижесінде 

жүйке орталығы пайда болып, сезім мүшелері дами бастады. 

Омыртқасыздардың  жэне  омыртқалылардың  жүйке  жүйесінің  эволюциясы 

кезінде базисті жэне эндокринді жүйкелердің құрлымы топографиялық және 

ультрақұрлымдық  ӛзгеру  бағытары  бойынша  жүрді.  Олардың  екеуі  де 

нейрогенді  эпителиялардан  бӛлініп,  алғашқысында  жуйке  тақтайшасы, одан 

жүйке түтігі қалыптасты. 

Тӛменгі  сатьтдағы  хордалыларда  орталық  жүйке  жүйесі  түтік  пішінді,  бас 

бӛлігінде  кеңейген,  ол  жерде  мидың  нышаны,  ал  қуыста  (невроцель) 

қарыншасы  орналасқан.  Шеткі  жүйке  жүйесіне  денеде  таралған  жүйке 

жүйелері  жатады.  Нейросекреция  клеткалары  сезіну,  ӛткізгіштік  жэне 

секрециялық қызметтер атқарады. 

 

Нейрон 

1  -  дендриттер,  2  -  клетка  денесі,  3  -  аксогшазма,  4  -  Раньве  қылгасы,  5  - 

аксон,  6  -  аксонның  сонғы  тармактары,  7  -  шван  клеткасының  ядросы,  8  - 

миеленді қабык, 9 ~ аксон тӛбепгігі 

Организмдердің  тіршілігі  күрделенген  сайын

!

жүйке  жүйесінің  эволюциясы 

орталықтандыру  және  нейрондардың  бірігу  бағытында  жүрді  (197-сурет). 

Омыртқалылардың жүйке жүйесі орталық - ми мен 

жұлыннан  және  шеткі  жүйке  жүйесінен  тұрады.  Ми  жэне  жұлын  орталық 

жүйке жүйесін құрайды. Перифериялық (шеткі) жүйке жүйесін (денелік жэне 

жеке дара) жүйкелер қү_райды. 

Омыртқалылардың орталық жүйке жүйесі организмдердің филогенетикалық 

жағдайына байланысты эртүрлі болады. 

 

18 

Ми  бес  бӛлімнен  -  алдыңғы,  аралық,  ортаңғы,  мишық  жэне  сопақша  мидан 

түрады.  Бүлар  жануарлардың  қай  класқа  жатуына  байланысты  ӛзіндік  даму 

ерекшіліктері  болады.  Омыртқалыларғатэн  қасиет  мидың  ақ  жэне  сұр 

заттары  жақсы  жіктелген.  Жұлынның  негізгі  қызметі  организмдердің 

сенсомоторлы механизмдерін (қозғалысын) реттейді. 

Дӛңгелекауыздылардың  миы  онша  дамымаған,  оның  ми  бӛлімдері  бірінен 

соң бірі бір сызық бойында орналасқан. 

Балықтарда  орталық  жүйке  жүйесі  түтік  пішінді,  бас  бӛлігі  кеңейген.  Ми 

бӛлімдері  едеуір  жіктелген.  Атап  айтқанда,  алдыңғы  миьт  үлкен,  ортаңғы 

мидьтң  кӛру  бӛлігі  жетілген,  мишық  дамыған.  Мидан  10  жүп  жүйкелер 

тарайды. 

Қосмекенділердің 

қүрлыққа 

шығуына 

байланысты 

жүйке 

жүйесі 

балықтармен  салыстырғанда  қүрылысы  күрделенген.  Атап  айтқанда,  ми  екі 

ми  сыңарларына  жіктелген.  Алдыңғы  мида  (ми  сыңарлары)  сұр  заттар 

байқалады. Оның қарыншасының түбі, бүйірі жэне тӛбесі сұр заттан түрады, 

яғни  бүл  қосмекенділерде  алғаш  ми  күмбезі  (архепаллиум)  пайда  болғанын 

аңғартады. 

Мидан  балықтарға  ұқсас  10  жұп  жүйкелер  тарайды.  Симпа-тикалық  жүйке 

жүйесі жақсы дамыған. Кӛру мүшесі едеуір жетілген. Балықтарға үқсас ішкі 

құлактан  басқа,  ортаңғы  құлақ  пайда  болған.  Сезім  мүшелері  ӛте  жақсы 

дамыған. 

Рептилиялардың  жүйке  жүйесінің  ерекшелігі  құрлық  омыртқалыларына 

ұқсас  мидың  барлық  бӛлімі  жақсы  дамыған.  Атап  айтқанда,  мидың  колемі 

жэне ми күмбезі үлкейген. Архепаллиум үлкейген, екінші реттік ми күмбезі 

(неопалиум) немесе ми қыртысы дами бастады. Ми сыңарларының сыртында 

алғаш рет ми қыртысы пайда болды, мишық үлкейіп, томпайды, аралық мида 

сайшалар  (қыртыстар)  пайда  болды.  Мидан  12  жұп  жүйкелер  тарайды. 

Нейрон торлары күрделене түсті. Сезім мүшелері де едеуір дамыған. 

Құстардың миының дамуындағы негізгі ерекшелігі ми 

сыңарлары мен кӛру болігінің үлкеюі, одан кейін мишық эрі дамыды. 

Сүтқоректілерде ми сыңарларының кӛлемінің үлкеюі оның 

қыртысының дамуына эсер етті, онда сайшалар мен қатпарлар дамып, 

 

Қозғалтқыш 

Сснсорлы 

 

Адамныц миы және оның қызметін 

 

19 

реттейтін аймацтар 

1 - аяқгарды, 2 - тұлғаны, 3 - қолдарды, 4 - бетгі, 5 - сейлеуді, 6 - қозғалуды, 7 

- козінің қимылын, 8 - оқуьш, 9 - кӛруін, 10 - цаблетшпгін, 11 -

ұйымдастырғыпггыгын 

 

екінші реттік ми күмбезінің (неопалиум) дамуы аяқ-талды, мишықтың дамуы 

да жетіле түсті. 

Жүйке жүйесінің құр-лымының жэне қызметінің ӛлшемі нейрондар, ол адам-

да  даму  сатысының  ең  жо-ғарғы  деңгейіне  жеткен.  Нейрондар  -  сенсорлы, 

моторлы  жэне  дэнекерлеуші  деп  жіктеледі.  Нейрон-дардан  кӛптеген 

нейропеп-тидтер  пайда  болады,  олар  клетканың  коммуникация-сына  жэне 

басқа қыз-меттеріне жауап береді. 

Даму барысында сенсорлы жүйе биік деңгейге кӛтерілді, атап айтқанда 

кӛру  және  есту  мүшелері  күрделенді.  Эволюция  барысында  алғаш  рет  кӛру 

мүшесі  буынаяқтыларда  пайда  болды.  Ол  жұп  күрделенген  жеке 

омматидтерге  бӛлінген  кӛз,  омматидиттердің  эрқайсысы  белгілі  бір  бӛлікті 

ғана  кӛре  алады.  Жэндіктер  заттың  түсін  ажыратады  жэне  оны  ауқымды 

кӛлемде  кӛре  алады.  Кӛздің  бұдан  кейінгі  күрделенуі  балықтар  жэне 

қосмекенділерде байқалады. 

Рептилиялар  кӛзінің  бұршағын  ӛзгерте  алады,  бүл  жақсы  кӛруге  мүмкіндік 

береді.  Кірпікті  денелерінде  кӛлденең  жолақты  булшық  еттері  болады. 

Қосмекенділердің  ортаңғы  қүлағында  есту  сүйекшелері  пайда  болады,  ал 

рептилияларда  құлақтың ішіндегі ұлулы денесі  (улитка)  эрі қарай үлкейген. 

Сүтқоректілердің  кӛру  жэне  есту  мүшелерінің  дамуы  жоғарғы  деңгейге 

кӛтерілген, эсіресе, адамда ӛте жақсы дамыған (199-, 200-сурет). 

Сүтқоректілердің 

басқа 

организмдермен 

салыстырып 

қарағанда 

эволюцияның  ӛте  қарқынды  жүруін  оларда  миы  жэне  оның  үлкен  ми 

сыңарларының  жақсы  дамумен  түсіндіріледі.  Әсіресе,  плейстоценде 

гоминидтердің  миы  қатты  дамыды,  сол  уақыттарда  олардың  ми  кӛлемі  үш 

есеге  артты.  Бұл  макроэволюцияның  тез  жүргендігіне  нақты  мысал  бола 

алады.  Жүйке  клеткаларының  пайда  болуы  эволюцияны  жаңа  сапалы 

деңгейге  кӛтерді,  соның  арқасында  жоғары  сатыдағы  жануарлар  мен  адам 

ӛзінің тіршілік ететін ортасын реттей алатын қабілетке ие болып, ӛмір сүруін 

жақсарта алады. 

 

жүктеу/скачать 370,56 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: