XX FАСЫРДЫЦ БАС КЕЗІНДЕГІ ПАТША ВКІМЕТІНІЦ ЖЕТІСУДАFЫ

Д.Б.Жацаш —

Егер Х1Х гасырдыц соцында самодержавиеніц ец басты мацсаты — орыс іиаруаларын влкеде стратегияльщ жане аскери-полициялыц оймен орналастыру болса, XX гасырдыц басында бу мацсат екінвіі кезектегі маселеге айналды. Ал бірінтиі кезекке жана жоспар — іиаруалардыц жер увіін куресін алсірету мацсаты ymiн, Ресейден мумкіндігінтие квп мвлвіерде кедей жане орта іиаруаларды цоныс аударту маселесі цойылды. Крепостник-помещиктер Цазацстан, Туркістан, Сібір жерлерін цоныс аударуіиылар ymiн тартьт алу арцылы вздерініц Ресейдегі ipi крепостниктік латифундияларын сацтап цалуга тырысты.

Шет аймацтарды отарлау патіиа укіметіне Ресейдіц вз івіінде, оныц орталыц аудандарында іииеленісіп кеткен цайтиылыцтарды алсіретуге мумкіндік берді. XX гасырдыц басында, 1900-1903 жылдары болган экономикалыц дагдарыс натижесінде патіиалыц Ресейде Экономикалыц жане саяси цанау кутейді. 1904 жылы цацтар айында басталган жане Ресей империясыныц женілуімен аяцталган орыс-жапон согысы елде цалыптасцан жагдайды одан api циындатьт жіберді.

Осындай жацдайларды ескере отырып, патпіа акімвіілігі жогарыда айтылгандай, тыгырыцтан іиыгу жолын віеткері аймацтарды отарлаудан іздестірді. Осы мацсатпен, укімет Сібірді отарлауды жалгастырумен бірге Туркістан влкесіне іиаруаларды цоныс аудартуды кувіейте бастады. Жане де орыс-жапон согысы кезінде агылвіын-орыс цатынастырыныц віиеленісіп кетуіне байланысты, ол Орта Азияга отарлау объектісі ретінде квбірек назар аудара бастады. Тіпті орыс революциясы мен Азия халыцтарыныц щт-азаттыц цозгалысына царсы багытталган 1907 жылгы агыліиын-орыс келісімінен кейін де «жарасцан» державалар арасындагы цатынас цырги-цабац куйінде дала берді жане Ресей аскери министрлігі Орта-Шыгыстагы іиекараларын ныгайту мен Орта Азиялыц иеліктерін цоргау жоспарын жасауды жалгасытыра берді. Сондьщтан да патіиа укіметі цоныс аудару процесіне мацсаттылыц пен жаппай сипат беруге кввіті.

Алайда, іиаруаларды улкен квлемде цоныс аудартудыц алдында, цоныс аудару мысын басцару аппаратын імдастыру, жергілікті тургындардыц іиаруавіылыгына цажеті жоц деп саналатын

«артьщ» жер квлемін айцындау, кввіі-вон жерлерін цру жане цоныс аударту процесін жоспарлы турде імдастыру цажет болды. Бірац, аталган іс-іиараларды ойдагыдай іс-жузіне асыруга бірцатар жагдайлар кедергі болды. 1901-1902 жылдарды Еуропалыц Ресейде астыцтыц іиыцпай цалуы жане аграрльщ цайтиылыцтардыц курделенуі мен віаруалардыц вз еркімен віет аймацтарга цоныс аударулары

кутиейіп кетті.

Влкені отарлау мумкіндіктерін аныцтау ymiн 1900 жылы Туркістанга егінтиілік жане мемлекеттік ментиік министрлігі гылыми комитетініц мутиесі, профессор А.А.Кауфман арнайы жолдамамен жіберілді. Онымен бір мезгілде аскери министрлікте epeкme комиссия щрылып, олардьщ жумыстары негізінде 1903 жылы 10 маусымда «Село тургындары мен мещандардыц Сьгрдария, Фергана, Самарцан облыстарындагы цазыналыц жерлерге вз еркімен цоныс аударуы туралы тартіп» жapиялaндьi.Бу зацда цазыналыц жерлерден переселендерге от басындагы ep кісілердіц жалпы санына жарай 3 десятина квлемінде суландырылган жер, жайылымдыц жерлерді керегіне жарай бвліп беру (7 бап) царастырылды /1, c.742/. Суландырылган жерлер арбір уйге мерзімсіз, ал внделмеген жерлер цогамдыц пайдалануга берілді (8 бап). Егер цоныстанган уацыттан бастап, уіи жыл бойы бвлінген жер вцделмесе, ол жерлер цазыналыц менвіікке сайта алыньт цойылатын болды (9 бап). Вз еркімен цоныс аударып цайтьт келгендерге тартіп бойьптіа жер бвліп берілмеді /2, c.743/.

Ягни, Жетісуга еіицандай рщсатсыз, вз бетімен келген орыс іиаруалары жерге орналастырылмады. Олар бщын келген цоныс аударутиылардыц уйлеріне орналастырылып, соларга жалданып кун квретін болды. Жерге орналастырылмаса да жергілікті тургындардан арендага жер улесін алуга болатынын естіген орыс іиаруаларыныц Жетісуга жарай ыгысцан агымы тоцтамады. Соньщ натижесінде 1903 жылга жарай Жетісуда рщсатсыз келген віаруалардыц саны 17 мыцга, 1904 жылы 23 мыцга жетті /3, 4 п/.

Алайда, бу зац негізінде цоныс аударутиыларга жер бвліп беру маселесі ic жузіне асырылмады. Жергілікті акімвіілік егінтиілік жане мемлекеттік ментиік министрлігіне царайтын

мемлекеттік цазына есебінен суландырылатын Сырдария, Фергана, Сарацан облыстары аумагындагы жер цорын алдагы уацытта аныцтап алгантиа бу маселені іиеіиуді кейінге цалдырды. Шындыгына келгенде мундай жер горы Туркістан влкесініц байыргы облыстарында жоц еді. Бу аумацтарда егін іиаруавіылыгына жарамды жерлердіц барлыгы жергілікті тургындардыц цолымен сугарыльт, игеріліп цойылган болатын.

Дегенмен цоныс аударуіиылар легін тежеу мумкін болмагандыцтан орталыц билік орындары Ресейдіц азиялыц бвлігіне цоныс аударуга «есік аіиыц» деп жариялауга мажбур болды. Сонымен татар укімет цоныс аударуіиылар іиыгынын вз мойнына алуды міндеттеніп, цоныс аудару пункттерін

1904 жылы 6 маусымда цабылданган «Село тургындары мен мещан егінтілерді вз еркімен кввііру туралы уацытіиа ережеде» егінтиілікпен айналысатын жане «укімет цажет деп тапцан» аудандарга баргысы келетін жері таптиы губерниялардан віыццан цоныс аударутиыларга будан былай укімет орындарыныц цолдау кврсететіндігі айтылды. Бу категорияга жататын цоныс аударуіиылар укімет тарапынан турлі артыцвіылыцтар мен материалдыц квмек алуга цуsыцты болды /4, 34 б/.

Бірац, бу кезецде Туркістан влкесі формалды турде цоныс аударутиылардыц келуі увіін жабьщ деп саналгандыцтан, цоныс аударутиыларды орналастыру аудандары цатарына енгізілмеді. Себебі, патіиа укіметініц мунда переселендерді орналастыруга арналган жер горы жоц болатын. Егінтиілік жане мемлекеттік ментиік министрлігініц Орта Азияньщ жергілікті тургындары жерін тартып алу туралы жасаган жоспары ic жузіне алі асырылмаган еді. 1904-1905 жылдары басталган орыс-жапон согысына байланысты патіиа укіметі Туркістандагы дихандар квтерілісінен цорцып, егінтиілік жане мемлекеттік ментиік министрі А.Ермоловтыц 1886 жылгы Ереженіц 270-бабына цосымвіа енгізу туралы усынысын цабылдамай тастады. Министрдіц усынысы бойьптіа аталга бапца «кввіпелілер увіін артыц болуы мумкін жерлер мемлекеттік мулік министрлігі царамагына втеді» - деген, ягни халцымыздьщ турмысына вте ауыр соццы болып тиетін цосымвіа енгізілуі тиіс болатын.

XX гасырдыц басында Ресейде аграрлыц жагдай жатты іииеленісіп кетті. Оныц негізінде помещиктік жер иеленутиілікке царсы жер маселесіне байланысты барлыц крепостниктік цадыцтарды жоюга багытталган віаруалар квтерілісі жатты. Сондай-ац, Ресей іиаруалары империядагы саяси цурылысты взгертуді талап етті. Тыгырыцтан віьпу жолын укімет реформа жургізуден іздестірді. Осылайтиа, 1906 жылы 9 цараіиада Столыпинніц аграрлыц реформасы дуниеге келді.

Жаца реформадан бщынгы жургізілген саясат бойынпіа елдегі жартылай феодалдыц цауымдыц жер иеленуді сацтау цажет болса, Столыпин багдарламасы керісінтие, цауымдарды кувіпен жою жане жерге жеке ментиік ьуцыгын орнатуга багытталды.

Реформа помещиктердіц жерге цатынасы маселесіне тиіспеді. Оныц негізінде арбір іиаруа цауымнан іиыгып, взініц жеке ментиікті віаруавіылыгын жургізе алатын болды. Ереже, acipece іиаруалардыц селолар пен деревнялардан бвлініп віыгып, хуторлыц жане жекелеген віаруаіиылыц турлерін жургізуін цолдады.

Цолдарында вндіріске цажетті цурал-жабдыцтары бар жане укімет тарапынан цолдауга ие бола отьгрьт, турмысы жацсы іиаруалар вз иелігін щгайту мацсатымен хуторлыц жане жекелеген іиаруавіылыцтар цурып, бар ынтасымен цауымнан бвлініп віыга бастады. Алайда, жана «жекементиік иелері» арасында турмысы мыцты іиаруаіиылыцтар емес, керісінтие кедейлер жане турмысы наіиарлар квптиілік болды. 1908-1915 жылдар аралыгында 1,3 млн. уй иелері 4,3 млн. десятина жерлерін сатып улгерді. Сонымен татар кулактар цолына помещиктер жерініц бір бвлігі втті. 1916 жылы букіл віаруа цожалыцтарыньщ 15 пайызын цурайтын кулактар іиаруаіиылыгы иелігіне елдегі жалпы астыц внімініц

38 пайызын жане барлыц астыц іиаруаіиылыгыныц 50 пайызын вндіретін 80 млн. десятина ауыл іиаруавіылыц жерлері іиогырланды /2, c.310/.

Хуторлар мен жекелеген віаруаіиылыцтарды орнатумен бірге реформа іиаруаларды цоныс аударту ісін помещиктердіц иелігінен алысырац, атап айтцанда, Оралдыц сол жагына орналастыру саясатын цолдады. Бу арцылы патіиа акімвіілігі івікі Ресейде орын алган жер таптылыгынан туъіндаган аграрлыц цайтиылыцтарды алсіретіп, таптыц куресті туншыцтырмац болды /5, c.57/. Осылайтиа, егер патіиа укіметі XIX гасырдын сонында іиет аймацтарга тек дана цоныс аударуга рщсат цагаздары бар, турмысты іиаруаларды гана цоныс аударту багытын устанган болса, ендігі жерде, ягни XX гасырдыц басында Ресей укіметі жаппай цоныс аудару саясатын цолдады. Сондыцтан да укімет іиаруалар арасында цоныс аудару идеясын белсенді турде угіттеуге кірісті. Тек дана 1907 жылдыц взінде Орталыц губерниялардагы іиаруалар арасында Ресейдіц азиялыц бвлігіне цоныс аударуга іиацырган 6,5 млн. дана бровворалар мен листовкалар таратылды.

М дай іс-іиараларды атцарумен татар, патіиа акімвіілігі жаппай цоныс аудару саясатын тездету жане жоспарлы турде жургізу мацсатымен бу процесті жан-жатты цамтамасыз ете алатын акімвіілік жуйесін дуру ісін де жолга алды.

lіикі істер министрлігі жанынан 1895 жылы цоныс аудару басцармасы цурылган болатын. 1905 жылы мамыр айында аталган басцарма Егінтиілік жане мемлекеттік ментиік министрлігі царамагына втті. Бу мекемеге империя квлеміндегі цоныс аудару маселесіне байланысты барлыц іс-іиаралар жуктелді. Муныц артынтиа укімет орындары Цазацстан жерін цоныс аударатын бес ауданга бвлді. Олар Торгай-Орал, Ацмола, Семей, Сырдария жане Жетісу аудандары еді. 1906 жылы осыган байланысты Жетісу облысында аудандыц цоныс аудару басцармасы авіылды. Ол вз кезегінде Туркістан влкелік егінвіілік жане мемлекеттік мулік басцармасына багынды /6, 8 п/. Жетісу аудандыц Цоныстандыру басцармасы вз кезегінде напал, Лепсі, Сергиополь-Бахтыг, Балцаіи-Іле, Жаркент, Верный, Шу, Нарын, Пржевальск жане Півіпек аталатын 10 ківіі аудандарга бвлінді /7, c.1/. Цоныс аудару жвніндегі басцармасына Цоныс аудару ісініц менгерувіісі жетектілік жасады. Ол вз ауданындагы цоныс аудару ici барысына жауап берді. Оныц царамагында epeкme тапсырмаларды орындайтын жане де агрономияльщ, гидротехникальщ, т.б. жумыстарды атцаратын маман-віенеуніктер болды. Ківіі аудандарды epeкme тапсырмаларды орындайтын іиенеунік-ківіі аудан менгерутиісі басцарды /6, 1 п/.

арбір бвлімніц, вз кезегінде атsаратын міндеттері белгіленді.

Статистикалыц бвлім міндетіне аудандарды зерттеу, уездердіц, вауымдардыц, ауылдардыц, уездердегі ауылдардагы тургындар санын алу жумыстары кірді. Бвлім орыс поселкелері мен жергілікті халыц мекендеген жерлердегі, елді мекендерден тыс бос жатsан жерлерде зерттеулер жургізуге, переселендер мен жергілікті тургындардыц жер пайдалану ретін аныцтауга, сол жерлерде жаратылыстану, тapuxи жане географиялыц тургысынан зерттеу жумыстарын атцаруга тиіс болды /6, 3 п/. Агрономияльщ бвлім міндетіне ботаникалыц тургыдан жер цыртысын зерттеу, отарлауга цажет жер цорын аныцтау, переселендерге агрономиялыц квмек беру, тажірибелік-улгілі віаруаіиылыцтар імдастыру, метеорологиялыц зерттеу, влкеде бау-баціиа всіруді дамыту, питомниктер мен сут фермаларын цщу істері кірді /6, 4 п/. Гидротехникальщ бвлім віенеуніктері ирригациялыц су жуйелерін (арыцтарды, каналдарды жане т.б.) салу жане сайта цалпына келтіру, взендерді, суаттарды жане баста да су квздерін зерттеу, скважиналар бщгылау, жер асты су квздерін аіиу, батпацтарды цургаты, цудьщтар цщылысын жургізу, зерттелген аудандардьщ карталарын сызу мыстарын жургізді /8, 2 п/. 1914 жылдан гидротехникалыц бвлім аудандагы цоныс аудару басцармасынан «Жерге орналастыру жане егінтиілік Бас басцармасыньщ» (Петербургтегі) жерлерді жацсарту бвлімініц цурамына енгізілді

/9, 7-8 пп/.

Жер межелеу бвлімініц міндетіне аудандардыц, ківіі аудандардыц, уездердіц, вауымдардыц ауыл віаруаіиылыгы пайдалануындагы жерлердіц іиекараларын, жеке іиаруавіылыцтардыц жер пайдалану ретін, су квздері іиекараларын аныцтау, егін віаруавіылыгына жарамсыз жерлерді (ум, тау, тастац, батпац, cop жерлерді) влвіеу жумыстары кірді. Бвлім темір жане тас дацгыл жолдарыдыц узындыгын влвіеумен, зерттелген аумацтардыц карталарын сызумен айналысты /10, 30 п/. Сондай-ац, олар кввіі-вон учаскелерін цру тартібініц 120-бабына сай ic жургізутиініц схемасы бойынпіа цоныс аудару учаселеріне арнайы белгілер цойды, жергілікті тургындар иелігінен нормадан жогары — «артыц» жерлерін алды (мемлекеттік жер цорын дуру туралы нусцаудыц 17-бабына сайкес арбір цожалыцца 25 десятинадан жер берілуі тиіс болды). Жер влвіеу бвлімініц топографтары голда бар деректер арцылы сызулар мен жоспарлар жасады. Бвлімді цоныс аудару басцармасыньщ техникалыц бвлігін менгерутиі басцарды /11, 12 п/.

Жол бвлімі цызметкерлері жергілікті жерлерді зерттеу, жол твсеу, жвндеу жане цалпына келтіру, келеіиекте твселетін жолдар жобасын жасау, салынган жодарды тексеру мыстарысен айналысты.

Переселендерге азыц-туліктік квмек беру мацсатында жергілікті жерлерде арнайы цоймалар авіыльт, онда турмысы наіиар цоныс аударутиыларга тамацтыц заттар, егін себуге туцымдыц дандер берілді. Мундай квмек турлері тек ііикі Ресейден кввііп келгендерге гана берілетін болды.

Ветеринарлыц квмек 1911 жылдан бастап уездерде цоныс аударутиыларга кврсетілетін болды.

Жер бвліп беру бвлімі цазыналыц жер цорларын зерттеу жане кввіі-вон учаскелерін цру жумысымен айналыст . арбір ківіі ауданда жургізілген жерлерді зерттеу мыстары натижесінде кввіі-вон учаскелері, ормандыц, саяжайлыц жерлер, 1910 жылдан кейін хуторлыц, жеке іиаруавіылыцтарга арналган жерлер дайындалды. Переселендерге арналган жер цурамында арбір іиаруа-цоныс аударутиыга егістік жер, уй іргесіндегі (аулалыц) жане жайылымдыц жерлер бвлігіп берілді. Учаскелері бар бірнеіие іиаруа цожалыцтары поселкелерге, ал бірнеіие поселкелер уездерге біріктірілді.

Цоныс аударутиыларды жабдыцтау бвлімі цоныс аударутиыларга несие беруді реттеп отыру жумысымен айналысты. Несие уй цурылысына, іиаруа цожалыцтарын аягынан тік тургызуга цажетті іиаруавіылыц жабдьщтарды сатып алуга бвлінді. Бу бвлім міндетіне вііркеулік мектептер, вііркеулер, дуга ому уйлері, медпункттер щрылысын жургізу цызметтері де кірді.

Жогарыда міндеттері баяндалган барлыц бвлімдер 1906-1907 жылдар аралыгында біртіндеп цурылып, вз жумыстарын атцара бастады. Тек малдарігерлік квмек бвлімі гана кевіірек 1911 жылы

імдастырлды.

Жалпы алганда, М.Цойгелдиев взініц «Алаіи цозгалысы» деп аталатын енбегінде дал айтып кврсеткендей, «цоныс аудару мекемелері акімвіілік цурылымы тургысынан гана емес, мыс жасау адісі, атцарган міндеті жагынан да таза отарвіылдыц мазмундагы мекемелер болды». Уездік, облыстыц децгейдегі бу мекемелердіц негізгі міндеті, жергілікті халыцтьщ пайдалануындагы жердіц «артыгын» тауып, цоныс аударутиыларга учаскелер даярлау, осы мацсатта цурылган жер межелеу топтары цызметін імдастыру, цоныс аударутиыларга тиесілі мемлекеттік турлі квмектердіц уацытында берілуін цамтамасыз ету, цоныс аударутиыларды орналастыру барысында пайда болатын арцилы маселелерді, солардьщ івіінде жергілікті халыц пен келімсектер арасында туатын дау-дамайды реттеп отьгру еді. Ал, акімтиілік орындары болса, бу мекемелердіц басында империялыц мудделерді жацсы тусінетін, соган цызмет етуге даяр адамдарды гана тагайындауга тырысты /4, 35 б/.

1. 
   
   
   жүктеу/скачать 30,12 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: