Ўзбекистон республикаси
қувондим . (А.Отабоев). 2. Энди хонадон келажакда ушалажак
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
- Бұл бет үшін навигация:
- Ўзлик нисбати. Ўзлик нисбати асосан -н, баъзан -л
| қувондим
. (А.Отабоев). 2. Энди хонадон келажакда ушалажак умид билан яшай бошлайди . (Т.Малик) 3. Бу умид баъзан тилга кўчади . (Т.Малик) 4. “Фарзандимиз фалон-фалон мартабага эришсин ...” каби ният айтилиб , дуо қилинади. (Т.Малик) 5. Фарзанда улғая борган сари қалбдаги умид қанотини кенг ёяверади. (Т.Малик). Субъект-объект кенгайтирувчидан биргина субъект (1. Уфқ қизарди . 2. Дара гумбурлайди . 3. Бола соғлом ўсяпти . 4. Ҳаво совиди . 5. Нидо келади .), субъект ва бир объект (1. Арчазор эрталабки шабадада шовуллайди . 2. Ғўза сувга қонди . 3. Мен трамавйга қараб югурдим .4. Ой тепага келган . (С.Аҳмад)), субъект ва икки объект (1. Йигит, вақтинча тоғдан пастга тушма . (С.Нуров). 2. Ҳамиша сенга бир нарса дейишга чўчийман . (С.Нуров), 3. Сурув тоғда мўл озиқ билан қишлайди (Н.Эшонқул) бўлиши мумкин. Аниқ нисбат ўтимли феъл билан келганда ўтимсиз феълдагидан бир кенгайтирувчи - воситасиз тўлдирувчиcнинг мавжудлиги билан фарқланади. Шу боисдан фаниқ нисбатдаги феълнинг кенгайишида субъектли ва бир воситасиз объектли (1. Тутун ҳамма ёқни буркади . Гуландом ҳикоясини бошлади . (Ойбек). 2. Тоғу тошни сел бузар , Эл орасини сўз бузар . (Мақ.). 3. Нури деразани оҳиста ёпди . (Ойбек), субъектли ва бир воситали, бир воситасиз объектли (1. Чанг ҳамма нарсани бир хил рангдаги оқиш, жонсиз рангга бўяди . (А.Мухтор). 2. Мен сизни фақат яхши пахтакор деб билар эдим . (А.Қаҳ.). 3. Аччиқ гапни биз фақат Сиздан эшитамиз (Н.Эшонқул), бир субъектли ва бир воситасиз, икки воситали объектли (1. У хатни дафтар варақларига қалам билан тез-тез ёзарди . Назокат юз-қўлини илиқ сувда хушбўй атир совун билан ювди . Ҳовуз четидаги тошдан ишланган арслон оғизидан гулзорга сувни шиддат билан пуркайди . (С.Аҳмад). Кўринадики, ўтимли феълли қурилмада иш- ҳаракат бажарувчидан тшақаридаги объектга йўналтирилган фаол ҳаракат сифатида намоён бўлади. Бош нисбат ўтимсиз феълни шакллантирганда ҳаракатнинг алоҳида объекти йўқлиги маълум бўлади. 297 Ўзлик нисбати. Ўзлик нисбати асосан -н, баъзан -л кўрсаткичи ёрдамида ўтимли феълдан ҳосил бўлади. Айрим тилшунос томонидан ўзлик нисбат шакли ясовчи -ш аффикси ўзлик нисбати ҳосил қилишда каммаҳсул: керишди, жойлашди, қоришди каби сўзшаклдагина буни кузатиш мумкин. Феъл ўзлик нисбат шаклига ўтгач унинг табиатида рўй берадиган семантик-синтактик ўзгаришни, асос ва ўзлик нисбати орасидаги фарқни изоҳлаш мушкуллиги тилшунос томонидан эътироф этилган. 1 Масалан, тилшунос А.Ҳожиев аниқ ва ўзлик нисбатининг ўзаро муносабатини объектли феълни объектсиз феълга айлантириш деб лўнда ифода этади. 2 М.Миртожиев «Ўзбек тили ва адабиёти» журналида эълон қилинган “Ўтимсизлик ва ўзлик нисбати” мавзусидаги Мақ.асида қуйидагини баён этади: Ўтимли туб ва ясама феълда ўтимсизликни ифодалаш эҳтиёжи ўзлик нисбат формантини юзага келтирди. Ўтимсиз феълда англашилган ҳаракат ёки ҳолат объекти унинг агенси эканлиги каби ўзлик нисбат феълида ҳам ҳаракат ёки ҳолат объекти унинг агенси бўлади.” 3 Аниқ нисбатдаги ўтимсизлик ва ўзлик нисбат феъли ҳосил қилган ўтимсизлик орасидаги фарқ ва ўхшашлик диққатга сазовор. Аниқ нисбатдаги ўтимсиз феълда воситасиз объект бўлмайди. Бироқ ўтимли феъл ўзлик нисбат воситасида ўтимсиз феълга айланганда, воситали объект йўқолиб, субъект ва ҳаракат муносабати қолади, объектнинг туширилиши эса субъектнинг мавқеини кўтаради –мустаҳкамлайди. Бунда чиқиб кетаётган воситасиз объект субъект билан бирлашмайди ва тўлдирувчи эга билан қовушмайди – балки у гап семантикаси ва синтактик тузумидан бутунлай чиқиб кетади: 1. Ғуломжон апил-тапил кийимини жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|