Ўзбекистон республикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| кўчирди
(Н.Эшонқул) гапидаги орттирма нисбат шаклидаги феълни аниқ нисбатга “қайтарсак” ( Чўпонлар тоққа кўчди ) воситасиз объект субъектга айланади. Шу боисдан бунда орттирма нисбатни қидириш маъқул. Бироқ айрим ҳолда бундай “қайтариш” операциясини амалга ошириб бўлмайди: Замира хатни оққа кўчирди . Яъни б унда Хат оққа кўчди шаклидаги қурилмани шакллантириб бўлмайди. Демак, кўринадики, хатга нисбатан ишлатилган кўчирмоқ феълини орттирма нисбатдаги феъл сифатида баҳолаш мумкин эмас ва у луғатда лексема сифатида алоҳида изоҳланади. Қайд қилинганидек, ўзбек тилида бир шаклнинг бир неча кўриниши, варианти ва муқобили бўлиши табиий ҳол сифатида қаралади. Бундан орттирма нисбат ҳам мустасно эмас. Аммо бу тилнинг тарихий тадрижий тараққиёти, айрим грамматик шаклдаги сўзнинг лексемалашуви билан характерланади. Маълум бир шакл сўз билан яхлитланиб борар экан, янги бир кўрсаткичга эҳтиёж туғилади ёки қўшимчанинг янги-янги фузион шакли пайдо бўла боради: кўч+ир+тир, қўп+ар+тир, туна+т+тир каби. Орттирма нисбатдаги лексик ва грамматик жиҳатнинг қоришиб кетиши ҳозирги айрим сўзнинг орттирма нисбат шаклида бўлиб, аниқ нисбатга қайта олмаслигидир: ўргат, тиргуз (тирилтир), уйғот, ютқиз, айт, сурт каби. Демак, орттирма нисбат шакли орттирма нисбатни ҳам, ўз моҳиятидан узоқлашиб, аниқ нисбатни ҳам кўрсатадиган бўлиб қолиши мумкин. Орттирма нисбатнинг умумий грамматик маъноси «ҳаракат бажарувчисини орттириш, жараёнга «ортиқча» бажарувчини киритиш ва ўтимсиз феълни ўтимли феълга айлантириш». Орттирма нисбатда иш- ҳаракатнинг субъекти ортиб, у бевосита субъект ва билвосита субъектга ажралади. Салим ўқиди. Салим укасини ўқитди. Биринчи гапда субъект битта. Иккинчи гапда у иккита бўлиб, Салим билвосита, укаси бевосита бажарувчи. Бевосита субъект, гарчи у ҳаракатнинг фаол бажарувчиси бўлса-да, унчалик аҳамиятли бўлмайди, шунинг учун у кўп ҳолда ифодаланмай қолаверади. 303 Хулоса сифатида айтиш мумкинки, орттирма нисбат шакли феълга бирдан ортиқ қўшилиши мумкин. Бунда аввалги бевосита субъект билвосита субъектга айланиб кетаверади: жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|