Ўзбекистон республикаси
умумийлик-махсуслик-алоҳидалик
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| умумийлик-махсуслик-алоҳидалик
категориясига методология сифатида таяниш лозим бўлади. Тилшуносликда грамматик маънога нисбатан бу умумий грамматик маъно – оралиқ грамматик маъно (қисқ.ОГМ) – хусусий грамматик маъно тарзида татбиқ этилган. Мисол сифатида тушум келишиги шакли маъносини олайлик. Келишик категориясининг «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга боғлаш» , тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» ва тушум келишигининг муайян нутқ парчаси бўлмиш китобни ўқимоқ бирикувида воқеланган « китоб сўзини ўқимоқ сўзига воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» нутқий маъноси яхлитликда олинганда умумий грамматик маъно – оралиқ грамматик маъно – хусусий грамматик маъно муносабатида. Келишик категориясининг «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга боғлаш» маъноси тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъносига нисбатан умумий грамматик маъно мақомида бўлиб, тушум келишигининг муайян нутқ парчаси бўлмиш китобни ўқимоқ бирикувида воқеланган « китоб сўзини ўқимоқ сўзига воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» нутқий маъноси хусусий грамматик маъно. Тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъноси эса умумий грамматик маъно ва хусусий грамматик маъно орасида турганлиги ҳамда уни боғловчи бўғин бўлганлиги учун оралиқ грамматик маъно мақомида. Оралиқ грамматик маънонинг мавқеи нисбий. Масалан, келишик категориясининг умумий грамматик маъноси эътибордан соқит қилинса ва фикр фақат тушум келишиги ва унинг қуйи маъноси ҳақида кетса, мазкур оралиқ грамматик маъно умумий грамматик маъно сифатида қаралади. Тушум келишигининг зикр этилган хусусий грамматик маъноси эътибордан соқит қилиниб, сўз келишик категорияси ва тушум келишиги муносабати хусусида кетса, бунда оралиқ грамматик маъно ушбу умумий грамматик маънога нисбатан хусусий грамматик маъно сифатида ҳам қаралиши ҳам мумкин. 397 Демак, борлиқ ҳодисаси умумийлик-махсуслик-хусусийлик (алоҳидалик) муносабатида бўлганлиги каби грамматик маъно ҳам умумий грамматик маъно-оралиқ грамматик маъно-хусусий грамматик маъно кўринишига эга. Келишик категорияси (қисқ. КК) морфологик категория сирасида устувор синтактик табиати билан ажралиб туради. У эгалик категорияси билан биргаликда синтактик шаклнинг сўз бирикмасига хос гуруҳини ташкил этиб, гапга хос кесимлик категориясидан фарқланади. Келишик категориясининг умумий грамматик маъноси «синтактик қурилмада олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш». Бу билан у эгалик категориясига қарама-қарши турса, кўмакчи, феълнинг ўзгаловчи категорияси, боғловчи ва кўмакчига яқин туради. Аммо ундан фарқли жиҳатга эга. Кўмакчидан морфологик кўрсаткич (қўшимча) эканлиги билан фарқланади. Кўмакчи грамматик маъно ифодалаш, сўзни бир-бирига боғлаш вазифасини бажарса-да, у лексик бирлик ҳисобланади. Ўзгаловчи категория шаклидан барча мустақил сўзни синтактик алоқага киритиш, сўзнинг луғавий маъносига таъсир этмаслиги билан ажралади. Ҳолбуки, ўзгаловчи категорияси фақат феълга хос ва феълнинг луғавий маъносига таъсир этиши билан луғавий-синтактик моҳиятга эга. Шунинг учун у «феъл келишиги» деб ҳам юритилади. Боғловчидан эса тобе алоқа учун хизмат қилиб, сўз бирикмасига хослиги ҳамда грамматик кўрсаткич (қўшимча) эканлиги билан фарқланади. Келишик категорияси олти шаклли система бўлиб, унинг ҳар бири ўзига хос маъновий ва синтактик хусусият яхлитлигидан иборат. Келишик категорияси шакли системаси қуйидаги жадвалда акс этган: жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|