[қум, тош, ўт + -лоқ = асосдан англашилган

458 
айшгоҳ, манзилгоҳ
),
[от + -дон = асосдан англашилган нарса/предмет 
сақланадиган предметни ифодаловчи от]
(
қаламдон, туздон, кулдон
),
 
[от + -хона = асосдан англашилган иш-ҳаракатга мўлжалланган жой 
оти]
(
ишхона, қабулхона, чойхона, ошхона
),
[от + -обод = асосдан 
англашилган нарса/предмет обод қилган жой оти]
(
Деҳқонобод, 
Меҳнатобод
),
[от + -нома= асосдан англашилган нарса/предметни 
ифодаловчи от]
(
арзнома, таклифнома, саёҳатнома
).
-к
(
-ик/-ак
), 
-қ
(
-иқ, -уқ, -оқ
) (
кекир
ик
, кўр
ик
, оғри
қ
, қави
қ
, буйр
уқ
, 
қийно
қ
, 
ўр
оқ
), 
-
к
/
қ
(
-иқ,
-ик
) (
тўша
к
, қайро
қ
,, эла
к
), -
ги 
(
ки/ғи/қи/ғу
) (
сев
ги
, кул
ги
, супур
ги
, 
чоп
қи
, ачит
қи
, ёнил
ғи
, томиз
ғи
), 
-м
(
-им/-ум
) (
чида
м
, тўпла
м
, ун
ум
, 
туз
ум
, чиқ
им
, қўн
им
, кечир
им
), 
-ма
(
уюш
ма
, бирлаш
ма
, димла
ма
), 
-
қин/ғин
(
тош
қин
, тўл
қин
, бос
қин
, тут
қун
, қоч
қин
, ён
ғин
),

-ин/-ун
(
эк
ин
, ёғ
ин
, йиғ
ин
, бўғ
ин
, туг
ун
), 
-(и)нди 
(
чўк
инди
, юв
инди
, 
чир
инди
, супур
инди
, сирқ
инди
, йиғ
инди
),
-гич 
(
ғич/кич/қич
) (
ўлча
гич
, 
пурка
гич
, ўчир
гич
, қашла
гич
, эрит
кич
, сава
ғич
), -
ч, -инч
(
қувон
ч
, ўкин
ч
, 
қўрқ
инч
, сев
инч
), 
-мачоқ
(
бекин
мачоқ
, тортиш
мачоқ
, қувлаш
мачоқ
),
-
ак/оқ
(
шаршар
ак
, бизбиз
ак
, пирпир
ак
, ғурр
ак
, тартар
ак
), 
-илдоқ
(шақилдоқ, ҳиқилдоқ, чирилдоқ, пирилдоқ), 
-а
(
шаршара, ғарғара
), 
-ос
(
чувв
ос
, шарр
ос
, гулдур
ос
) қўшимчаси иштирок этувчи деривацион қолипи 
кам унум бўлиб, у бугунги кунда ҳосила бермайди. Шу боисдан қолипнинг
мазмуний томонини унинг ҳосиласидан умумлаштириб бўлмайди.
-иш
, -
ув/ов
, -
увчи/овчи 
аффиксли 
қурилиш, кириш, чиқиш, учрашув, 
кечув, мақтов, чанқов, учувчи, ҳайдовчи, тингловчи, сотувчи 
сўзини ҳам 
ясама сўз сифатида қараш ҳоли учраб туради. Бунда у аслида сўзшаклнинг 
лексемалашуви ҳодисаси эканлигини эсда тутиш лозим.
Композиция усули
билан қўшма ва жуфт от от ҳосил қилинади: 
тошкўмир, туяқуш, карнайгул, ойболта, кўккарға, қорақурт, мингоёқ, 
қўзиқорин, ота-она, қозон-товоқ, қизилиштон
. 
Қўшма от: 
1.
От+от: 
аждаргул, айиқтовон, атиргул, кинолента, хонтахта, 
хўрозқанд, тошбўрон, сочпопук, шакарқамиш, қўйпечак, қўларрра, темир 
йўл, пиёздоғ, Ўрта Чирчиқ. 

459 
2.
Сифат+от:
калтакесак, Марказий Осиё, Шўркўл, кўксултон, 
кўрсичқон, сассиқпопишак, қорадори.
3.
От+феъл: 
эчкиэмар, 
кўзбойлоғич, 
каллакесар, 
ҳуснбузар, 
бешиктерватар, сочўсар, дунёқараш
. 
4.
Сон+от:
бешбармоқ, бешқарсак, Еттисув, Олтиариқ, учбурчак, 
мингоёқ, қирқоғайни
. 
5.
Сон+феъл: 
бешотар, бирқоқар
. 
6.
От+сифат: 
устабузармон, гулбеор, ошкўк
. 
7.
Феъл+феъл: 
искабтопар, ишлаб чиқариш
. 
8.
Феъл+от: 
савачўп
.
Жуфт от. 
Жуфт от [от+от], [сифат+от] каби қолип, шунингдек, бошқа 
туркумга оид жуфт сўзнинг отга кўчишидан вужудга келади. Жуфт от 
таркибига кўра қуйидаги кўринишга эга. 
I.
 
Ҳар икки қисми мустақил ҳолда ҳам ишлатиладиган жуфт от: 
1.
Қисми ўзаро синоним: 
азоб-уқубат, айш-ишрат, дори-дармон, 
бахт-саодат, зеб-зийнат, иззат-икром, иззат-ҳурмат, кайф-сафо, макр-
ҳийла, насл-насаб, панд-ўгит
. 
2.
Қисми ўзаро антоним: 
авра-астар, авлод-аждод, аччиқ-чучук, 
борди-келди, бош-оёқ, эр-хотин, ўғил-қиз, савол-жавоб, салом-алик, қулф-
калит
. 
3.
Қисмининг маъноси яқин: 
ариқ-зовур, бахт-тахт, бақир-чақир, 
бож-хирож, бош-кўз, дев-пари, совға-салом, ўқ-дори, қовоқ-тумшуқ, 
ҳисоб-китоб, ҳол-жон, қўй-қўзи.
II.
 
Қисмидан бири мустақил ҳолда ишлатилмайдиган жуфт от: 
алдам-қулдам, бозор-ўчар, бола-бақра, қўни-қўшни, латта-путта, йиғи-
сиғи,маза-матра, меҳмон-излом, ирим-сирим.
 
III.
 
Ҳар икки қисми ҳам мустақил ишлатилмайдиган жуфт от
: 
ади-бади, ашқол-дашқол, зер-забар, шикаст-рехт, икир-чикир, лаш-луш, 
қаланғи-қасанғи, мирқинбой-ширқинбой, яъжуж-маъжуж. 
 
5-§. Сифат, унинг грамматик ва луғавий маъно гуруҳи 
 

460 
Сифат ва унинг умумий грамматик маъноси
. Асосан предметнинг, 
қисман ҳаракатнинг белгисини билдирувчи сўз сифат дейилади: 
қизил 
қалам, оқ кабутар, яхши гапирмоқ
. 
Бошқа сўз туркуми ҳам белги ифодалайди. Аммо сифат барқарор ва 
турғун белги ифодалаши жиҳатидан ундан ажралиб туради. Масалан, 
Гул 
қизил 
деганда турғун (статик) белги, 
Гул қизарди
деганда эса ўзгарувчи 
(динамик) белги намоён бўлган. Сифат англатадиган белги бошқа туркум 
англатадиган белгидан даражаланиш хусусияти билан фарқланади. 
Масалан, 
қизғиш-қизил-қип-қизил.
Бошқа туркум англатувчи белгида эса 
бундай хусусият йўқ. Сифат гапда асосан сифатловчи аниқловчи, қисман 
кесим, ҳол вазифасида келади. 
Шу асосда сифатнинг умумий грамматик маъносини «асосан 
предметнинг, қисман ҳаракатнинг белгисини билдириб, гапда асосан 
сифатловчи аниқловчи, баъзан кесим, айрим ҳолда ҳол вазифасида келиш» 
кўринишида тиклаш мумкин. 
Белги тушунчаси ўз ичига ранг-тус, ҳажм-шакл, характер, вазн, маза 
кабини қамраб олади. Белгининг хусусиятига кўра сифат иккига бўлинади: 
аслий сифат
ва 
нисбий сифат
. 
Аслий 
сифат 
предметнинг 
турғун, 
нисбатланмайдиган 
ва 
даражаланадиган белгисини ифодалайди:
 қизил, сариқ, катта, кўп, оз
. 
Нисбий сифат белгини қандайдир бир предмет, белги, миқдор, ўрин ва 
ҳаракатга нисбатан ифодалайди: 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: