Ўзбекистон республикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
- Бұл бет үшін навигация:
- Ўзлик нисбати.
| verbа operiеndi
типидаги феъл бўлиб, объектни физик ўзгартириш (шакл хусусиятини ўзгартириш) ҳаракатини ифодалайди: ёз, буз ,ёр, бўя каби. Бу феълнинг фарқли воқеланиши учун қуйидаги кенгайган лисоний синтактик қолипга эхтиёж сезилади: [Бажарувчи + Феъл +От т.к. + От ж.к. ] Ўтимли натижасиз феълга объектни ўзгартиришга қодир бўлмаган ҳаракатни ифодаловчи ва [Бажарувчи + Феъл + От адресат ж.к. + О т.к ] кенгайган лисоний синтактик қолипида воқеланадиган бор, сот, узат типидаги феъл киради. Ўтимсиз феъл ҳам ўз ўрнида иккига бўлинади. Ўтимсиз фаол феъл бажарувчи томонидан ҳис қилинувчи ҳаракат, шунингдек, руҳий ҳолат феъли. У, асосан, икки кенгайтирувчили бўлиб( кишна, гужурла, югур, йўрғала ), [Бажарувчи+ Феъл] ва ( ёт, тур, кет, қоч, яша, ранжи, кул, йиғла, ишон, сиғин ) [Бажарувчи + Феъл + Oт макон келишиги ] лисоний синтактик қолипида воқеланади. 1 Ўтимсиз нофаол феъл бирор ташқи куч таъсирисиз бажарувчида юз берувчи ва унда қандайдир ўзгариш ҳосил қилиш ҳаракатини ифодаловчи феъл бўлиб ( қури,иви,қизар, оз, қайна), [Бажарувчи + Феъл] лисоний синтактик қолипида воқеланади. Бу феъл, асосан, бир кенгайтирувчи. Шу асосда бош нисбатдан ташқари (унинг хусусияти ҳақида фикр юритилди) нисбатнинг оралиқ грамматик маъноси фарқланиши ва воқеланиши ҳақида алоҳида-алоҳида тўхталамиз. 1 Булыгина Т.В. Грамматические и семантические категории и их связи // Аспекты семантических исследований. –М., 1980, с. 15–62. 174 Ўзлик нисбати. Бу нисбатнинг бир нечта оралиқ грамматик маъноси фарқланади ва шу асосда умумий хоссаси тавсифланади. Тадқиқотчиларнинг қарашларидан келиб чиққан ҳолда, нисбат шаклининг икки оралиқ грамматик маъносини фарқлашни маъқул деб биламиз: а) «соф ўзлик» оралиқ грамматик маъноси; б) «адресатли ўзлик» оралиқ грамматик маъноси. Шаклнинг «соф ўзлик» оралиқ грамматик маъноси унинг умумий грамматик маъносини «ўзини-ўзи» типида хусусийлаштиради. умумий грамматик маъно «адресатли ўзлик» оралиқ грамматик маъно сида «ўзини- ўзига» тарзида намоён бўлади. Биринчи оралиқ грамматик маънода воситасиз объект, иккинчи оралиқ грамматик маънода у билан бирга адресатли объект мантиқан уқилади. Демак, ўзлик нисбат шакли «соф ўзлик оралиқ грамматик маъносини воқелантирадиган феъл ( қаши, юв, беза, ўйла, ос, ил, ифлосла, ёз, бур, оч, ёп, яшир, бошла, пара, чўз, ташла, ёр) а ниқ нисбатда икки кенгайтирувчили бўлиб, у субъект ва воситасиз объектдир: Бу қуршовни қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: [Бажарувчи+ Феъл + Oт т.к ] «Адресатли ўзлик» оралиқ грамматик маъноси аниқ нисбатда уч кенгайтирувчили феълдан ( сўзла, мақта, такрорла, яхшила, тила, сот) бўлиб, унинг қуршови қуйидаги шаклга эга бўлади: [Бажарувчи + Феъл + От т.к. + От ж.к. ] Демак, ўзлик нисбат шакли оралиқ грамматик маъноси фарқланиши феълнинг маълум бир луғавий-маъновий типи билан белгиланмаган. Бунда унинг бирикувчанлик имконияти - семантик-синтактик омил етакчилик қилади. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|