Зерттеуші
жүктеу/скачать 4,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Сыңсу. Ұзатылатын қыздың тойында жасалған ойын-сауықтың біразы аяқталған кезде, қыздың аттанар мезгілі таянған шақта сыңсу айтылады. Бұл – ұзатылатын қыздың аттанар алдында ел-жұртымен, ағайын-туыс құрдасымен, туып- өскен жерімен, жастық-балалық өмірімен қоштасу ретінде айтылатын өлеңі. Жұбату. Сыңсу аяқталғаннан кейін, ұзатылып бара жатқан қызға ақыл-өсиет айтылған. Мұны жұбату деп атайды. Жұбатуды, әдетте, ауыл ағасы, беделді адамдар айтқан. Жұбату өлеңдері, бір жағынан, ұзатылып бара жатқан қыздың көңіліндегі қайғы-зарды жуып-шаю мақсатын көздесе; екіншіден, қыздың жаңа жерге барғанда атқаратын міндеті, мінез-құлқы қандай болу керектігін насихаттаған, жол-жоба көрсеткен. Мәселен, жұбату өлеңінің бір түрі: Жылама, бикем, жылама, Көзіңнің жасын бұлама. Ұл боп тусаң әуелден, Сені мұндай қыла ма! Көзді жаспен бояма, Біз бермейік десек те, Мал бергенін қоя ма? Тұрмыс-салтқа байланысты туған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің бәрін де халықтың арман-тілегі, ой пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті көрініс беріп отырады. Олар өлең-жыр түрінде, шілдехана мен баланы бесікке салу, тұсауын кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу немесе қыз ұзату, келін түсіру тойларында, жиындарда айтылады. Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 39 СЕЙТБЕКОВА Анара Болатбекқызы, Ахмет Байтұрсынов атындағы №50 мектеп-гимназиясы «Қазақ тілі және әдебиеті» пәнінің жоғары санатты, ілгері деңгейлі мұғалімі, Абай ауданы, Шымкент қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК * Автор сөздік жайында өз пікірлерін айтып, кемшіліктерін көрсетіп, талап- тілектер білдіретін әріптестерге алғыс айтады. Электрондық почта: anara.seytbekova@mail.ru Аңдатпа Бұл грамматикалық анықтағыш – морфологиялық талдау жұмысына арналған көмекші құрал. Оқушының талдау жұмысын қиындықсыз өзі ізденіп, оңай талдап көрсетуіне көмектеседі. Сол арқылы оқулықтан қазақ тілінің барлық салаларын, өткен тақырыпты жадында жаңғыртып, өз бетінше тереңірек ізденуге жетелейді. Талдау жұмысы – оқушының ойын үнемі жетелеп, тілін дамытып, сауатты жазуға дағдыландырады. Морфологиялық сөздік -А- -а1-а, -аң Зат есімнің рең мәнін білдіреді Ақаң, Мұқ-а -а2 Көсемше (етістікке жалғанса) бар-а -а3 Барыс септік жалғауы тойым-а -а4 Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ ақшаны сан-а -ар1 Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ жас-ар -ай Еліктеу сөзден етістік жасайтын жұрнақ жалп-ай -айын Жіктік жалғауы бар-айын -айық Жіктік жалғауы бар-айық -ақ1 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ қон-ақ -ақ2 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ қорқ-ақ -аған Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ қаб-аған -аң Сын есімнің шырайын жасайтын жұрнақ боз-аң -ар Есімшенің жұрнағы бар-ар -атын Есімшенің жұрнағы бар-атын -ау Жинақтау сан есімнің жұрнағы алты,алт-ау -аң, -алаң Туынды еліктеу томп-аң, -алаң -ал Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ оң-ал -Б- -бақ, -бек Есімшенің жұрнағы қон-бақ -бен, -бенен Көметес септігінің жалғауы көз-бен -ба,-бе1 Болымсыз етістіктің жұрнағы көрін-бе -ба, -бе2 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ сүз-бе -ба,-бе3 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ қыз-ба -бақ, -бек Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ жұм-бақ -балы, -белі Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ соз-балы Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 40 -байынша Үстеу тудыратын жұрнақ жаз-байынша -бейінше Үстеу тудыратын жұрнақ сез-бейінше -быз, -біз Жіктік жалғауы келген-біз -Г- -ген Есімше (бұрынғы өткен шақ) біл-ген -ге Барыс септік жалғауы үй-ге -гер Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ сауда-гер -гі1, -гіш 1 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ сүз-гі,-гіш -гек Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ іл-гек -гі2 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ күз-гі -гі3, -гей Қалау райдың жұрнағы кел-гі-сі -гі4 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ күлдір-гі -гіш 2 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ біл -гіш -гір1 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ біл-гір -гір2 Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ дүң-гір -гілікті Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ жер-гілікті -гер Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ тең-гер -гіле Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ кер-гіле -гіз Өзгелік етістің жұрнағы әкел-гіз -гелі Көсемшенің жұрнағы бер-гелі -гөй Зат есімнен сын есім тудыратын жұрнақ ақыл-гөй -гем Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ сен-гем,сенгенмін -Ғ- -ға Барыс септік жалғауы тау-ға -ған Есімшенің жұрнағы жу-ған -ғар Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ оң-ғар -ғалы Көсемшенің жұрнағы бар-ғалы -ғыз Өзгелік етістің жұрнағы ал-ғыз -ғы1 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ бұр-ғы -ғы2,-ғай Қалау райдың жұрнағы бар-ғы-сы -ғы3,- Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ жаз-ғы -ғыш1 Салыстырмалы шырай сар-ғыш -ғыш2 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ сыз-ғыш -ғыш3 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ жаз-ғыш -ғақ Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ тай-ғақ -ғыр Еліктеу сөзден зат есім тудыратын даң-ғыр -ғыр Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ ал-ғыр -ғылықты Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ тұр-ғылықты -ғылтым Салыстырмалы шырайдың жұрнағы сұр-ғылтым -ғылт Салыстырмалы шырай боз-ғылт -ғыл Салыстырмалы шырай боз-ғыл -ғыла Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ бұр-ғыла -Д- -дар, -дер Көптік жалғауы гүл-дер -дар2 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ білім-дар -да, -де1 Жатыс септік жалғауы жер-де -да, -де2 Еліктеу сөзден етістік ербең-де Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 41 -да, -де3 Есімдерден етістік етті тұз-да -дат, -дет Есімдерден етістік ән-дет -дан, -ден Есімдерден етістік көңіл-ден -дан, -ден2 Шығыс септік жалғауы шет ел-ден -дан, -ден3 Топтау сан есімнің жұрнағы жүз-ден -дай, -дей Үстеу жасайтын жұрнақ күз-дей -дай, -дей1 Болжалдық сан есім 40-30-дай -дай, -дей2 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ ай-дай, күн-дей -дап, -деп Болжалдық сан есім он-дап, жүз-деп -дың, -дің Ілік септігінің жалғауы той-дың, үй-дің -дыр, -дір Өзгелік етіс жұрнағы ал-дыр, біл-дір -ды, -ді1 Табыс септік жалғауы (зат есімге жалғанса) су-ды, жер-ді -ды, -ді2 Жедел өткен шақ (етістікке тікелей жалғанса) бар-ды, кел-ді -ды, -ді3 Жіктік жалғауы (көсемше арқылы жалғанса) Бар-а-ды -ды, -ді4 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ құм-ды жер, білім-ді -дық, -дік1 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ жаз-дық, күз-дік -дық, -дік1 Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ бел-дік -дас, -дес1 Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ жол –дас -дас, -дес2 Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ ұйым-дас -дау, -деу1 Сын есімнің шырайы үлкен-деу -дау, -деу2 Үстеу жасайтын жұрнақ тез-деу -даған, -деген3 Болжалдық сан есім мың-даған жүз-деген -дайын, - дейін1 Үстеу жасайтын жұрнақ тоты-дайын, -дейін -дікі Меншік мәнді жұрнақ біз-дікі -дақ, -дек Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ қуыр-дақ, жүр-дек -ди Еліктеуден етістік қаз-ди -дама Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ мазмұн-дама -Е- -е1 Көсемше (етістікке жалғанса) сен-е-мін -е2 Барыс септік (зат есімге жалғанса) үйім-е -е3 Зат есімнен етістік жасайтын жұрнақ өрт-е -е4 Зат есімннің рең мәнін білдіреді Тәк-е -еке, -ек Зат есімннің рең мәнін білдіреді Әб-еке -ейін Жіктік жалғауы (І жақ жекеше) бер-ейін -ейік Жіктік жалғауы (І жақ көпше, бұйрық рай) күл-ейік -ек Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ жүр-ек -ек3 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ бөл-ек -еген Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ сүз-еген -ер Есімшенің жұрнағы кел-ер -ей Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ үңір-ей -ей1 Үстеуден етістік жасайтын жұрнақ көб-ей -етін Есімшенің жұрнағы көр-етін -еу Жинақтау сан есім бес-еу -ең Еліктеу сөз жасайтын жұрнақ елп-ең -ел Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ тең-ел Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 42 -Ж- -жан Зат есімнің рең мәнін білдіреді Абай-жан -И- -й1 Зат есімнің рең мәнін білдіреді жеңге-й -й2 Көсемшенің жұрнағы сөйле-й -и3 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ тарих-и -й4 Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ қара-й -и5 Еліктеуден етістік қылт-и -йтын Есімшенің жұрнағы сұра-йтын -йтін Есімшенің жұрнағы кей-итін -йын, -йін Жіктік жалғауы ойна-йын -йық, -йік Жіктік жалғауы жина-йық -К- -ке Барыс септігінің жалғауы шет-ке -кен Есімшенің жұрнағы күт-кен -кі, -кей Қалау райдың жұрнағы іш-кі-сі -кі, -кіш1 Етістіктен зат есім кес-кі, кес-кіш -кі, -кіш 2 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ іш-кі бөлме, іш-кіш -кі3 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ түс-кі ас -кір Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ өт-кір -кілікті Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ жет-кілікті -кек Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ керіс-кек -к Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ сире-к -к1 Жіктік жалғауы жеткізсе-к -к2 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ күре-к -кер1 Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ ес-кер -кер2 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ табыс-кер -кер3 Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ талап-кер -кей Зат есімнің рең мәнін білдіреді шеше-кей -кеш Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ арба-кеш -кек Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ үр-кек -кіле Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ кес-кіле -кіз Өзгелік етістің жұрнағы жет-кіз -Қ- -қыз Өзгелік етістің жұрнағы айт-қыз -қа Барыс септігінің жалғауы шығыс-қа -қан Есімшенің жұрнағы қайт-қан -қалы Көсемше айт-қалы -қар Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ бас-қар -қылтым Сын есім шырай жасайтын жұрнақ қыш-қылтым -қылт Сын есім шырай жасайтын жұрнақ қыш-қылт -қыл Сын есім шырай жасайтын жұрнақ қыш-қыл -қай Сын есім шырай жасайтын жұрнақ тосыр-қай -қыр Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ тап-қыр -қақ Сын есім шырай жасайтын жұрнақ ұрыс-қақ -қылықты Сын есім шырай жасайтын жұрнақ -қылықты -қ1 Жіктік жалғау барса-қ Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 43 -қ2 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ ақса-қ -қ3 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ тара-қ -қы Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ бұрал-қы ит -қы1 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ шап-қы -қы2 Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ жұл-қы -қы3 Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ қыс-қы киім -қы4, қай Қалау райдың жұрнағы бас-қы-сы келеді -қын, -қыш1 Етістіктен зат есім қаш-қын, қыс-қыш -қыш2 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ айт-қыш -қор, -қой Есімдерде сын есім тудыратын жұрнақ бәле-қор, сән-қой -қыла Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ ат-қыла -Л- -лар, -лер Көптік жалғауы бала-лар -лап, -леп Болжалдық сан есім жиырма-лап -даған, - деген Болжалдық сан есім он-даған -лаған, - леген Болжалдық сан есім елу-леген -ларда, - лерде Болжалдық сан есім жиырма-ларда -лық, -лік Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ бала-лық, қате-лік -лық, -лік Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ өлке-лік, қала-лық -лы, -лі Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ дене-лі -лы, -лі Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ жинау-лы -ла, -ле Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ сыр-ла, би-ле -лат, -лет Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ түнде-лет -лап, -леп Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ үшеу-леп -лас, -лес Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ сауда-лас -лан, -лен Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ пайда-лан -л Ырықсыз етістің жұрнағы тара-л -лау, -леу Сын есімнің шырайы шикі-леу -лау, -леу Туынды үстеу ілгері-леу -лай, -лей Етістіктен туынды үстеу атқы-лай бастады -М- -мыз, -міз Жіктік жалғау айта-мыз -мыз, -міз Тәуелдік жалғауы қыз-ы-мыз -м1 Жіктік жалғау келісе-м -м2 Тәуелдік жалғауы І ж. ана-м -м3 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ сөйле-м -мақ, -мек Есімшенің жұрнағы бар-мақпыз -малы, -мелі Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ бүр-мелі -ма, -ме2 Бөлек жазылса шылау бара ма? -ма, -ме3 Болымсыз етістіктің жұрнағы жүр-ме -ма, -ме2 Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ қына-ма -ма, -ме3 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ суыр-ма, бөл-ме -ман, -мен Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ көрер-мен -мен, - менен Көмектес септігінің жалғауы балам-мен -мын, -мін Жіктік жалғау І жақ сұрай-мын Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher ISSN 2307-0153 №№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ______________________________________________________________ 44 -мды, -мді Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ жара-мды -майынша Туынды үстеу ал-майынша -мейінше Туынды үстеу біл-мейінше -Н- -ның, -нің Ілік септігінің жалғауы күн-нің -ны, -ні Табыс септігінің жалғауы қала-ны -н1 Табыс септігінің жалғауы (зат есімге жалғанса) інісі-н -н2 Өздік етістің жұрнағы (етістікке жалғанса) тара-н -н3 Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ бора-н -н4 Ырықсыз етіс (құрамында «л» дыбысы болса) тазала-н -на, -не Барыс септігінің жалғауы үйі-не -на, -не Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ жи-на -нан, -нен Шығыс септігінің жалғауы елім-нен -нан, -нен Топтау сан есімнің жұрнағы он-он-нан -нда, -нді Жатыс септігінің жалғауы оқу-ы-нда -ншы, -нші Реттік сан есімнің жұрнағы жеті-нші -нікі Меншік мәнді ме-нікі (ме-нің-кі) -Ң- -ң1 Тәуелдік жалғау ІІ жақ бала-ң -ң2 Етістіктен еліктеу сөз жасайтын жұрнақ сыла-ң -ң3 Жіктік жалғауы ІІ жақ жекізсең-ң -ңыз, ңіз1 Жіктік жалғауы ІІ жақ сөйле-ңіз -ңыз, ңіз1- Тәуелдік жалғау ІІ жақ ана-ңыз -ңдар, -ңдер Жіктік жалғауы сөйле-ңдар -ңқы, -ңкі Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ салбыра-ңқы -ңқыра, -ңкіре Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ айт-ңқыра сөйле-ңкіре -П- -п Көсемшенің жұрнағы биле-п -па, -пе Етістіктен сын есім бөс-пе -па, -пе2 Болымсыз етістік айт-па -па, -пе3 Етістіктен зат есім кес-пе көже -палы, -пелі Етістіктен сын есім ас-палы -пақ, -пек Есімшенің жұрнағы кет-пек -паз Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ өнер-паз жүктеу/скачать 4,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|