1. Аксиология және адамгершілік

Аксилогия ілімі аясында адамгершілік ұғымы да қарастырылады. Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. "Кісілік", ізгілік", "имандылық" тәрізді ұғымдармен мәндес. Адамгершілік - адамшылық, каталдықпен салыстырғанда жаксылық тілеу қарым-қатынастары болып табылады, яғни ол адам үшін басты құндылық болып табылады.

Құндылық мәселесі ежелгі заманнан бері қарастырылып келе жатқан күрделі ұғым. Адамзаттың әр дамуы кезеңінде бұл ілімдер әр түрлі мағынада қолданылды. Құндылық ұғымын алғаш рет қолдану сонау антика заманынан басталған. Ежелгі кезеңде бұл ұғым эстетикалық идеялармен бірлесе Пифагор, Гераклит, Демокрит және Аристотель сияқты философтардың еңбектерінде кездеседі. Олар құндылықты игілік деп көрсетті. Философия тарихында «игілік деген не?» деген сұрақты алғаш қойғандардың бірі Платон. Платон "Мемлекет" деген еңбегінде әділеттілік, демократия, игілік, пайда, бақыт, ақыл, ізгілік сияқты ұғымдарды құндылық ретінде көрсетеді.

Аксиология (гр axia - құндылық және logos- ілім) - құндылықты зерттеу ілімі және олардың нақты әлеммен қатынасы. Құндылық түсінігі алғашқы рет Канттың философиясында пайда болды. Ол үшін құндылық өзінше болмыс болмайды, құндылықтың алғышартты болмыс пен міндеттенуді ажырату болады. ХІХ–ХХ ғасыр философиясындағы ағымдар адамның жоғарғы рухани қабілетін ерік деп, құндылық мәселесін әлеуметтен тыс феномен ретінде қарайды. Объективті-идеалистік философия ағымдары, неотомизм, интуитивизм құндылықты кеңістік пен уақыттан тыс тұрған о дүниелік нәрсе ретінде түсіндіреді. Логикалық позитивизм құндылықты сананың құбылысы, адамның бағалайтын объектіге субъективтік қатынасы деп санайды. Құндылықтың натуралистік теориясында адамның табиғи қажеттіліктерінің немесе жалпы табиғат заңдарының көрінісі ретінде таниды.

Құндылықтардың болмыстық жалпы мәнін ашуға бағытталған Аксиологияның философиялық қырынан, оның мәдениеттанулық өлшемі өзгеше болып келеді. Аксиология әртүрлі өркениеттердің жетістіктерін, мәдени құндылықтардың қалыптасуын, нақтылы даму тектерін және бағдарларын айқындайтын білімдердің нақтылы-тарихи жүйесі ретінде көрініс тапты. Бұл әсіресе тарихи мөдениеттануда анық байқалды. Мәдениет — адамдық қарым-қатынастарды реттеудің маңызды тұлғалық әлеуметтік тетігі, ал құндылық — норма, үлгі, мұраттармен қатар осындай реттеу жүйесінің шешуші элементі екендігі белгілі. Сол себепті Аксиология әлеуметтік-мәдени талдаудың маңызды құралына жатады. Қазіргі мәдениеттануда құндылықтардың тарихтан тыс әмбебапты жүйелерінен бас тартып, тарихи әдістеме арқылы тең құқықты құндылықтар жүйелерінің молдығына негізделген мәдени-тарихи релятивизм мектебі (Дильтей, Шпенглер, Тойнби, Сорокин, т.б.) қалыптасты. Салыстырмалы мәдени зерттеулердің дамуы нәтижесінде кез келген мәдениет құрылымының, басымдылықтарының және мазмұнының салыстырмалылығы туралы идеялар (Боас, Риверс, Бенедикт) өрістеді. Сонымен қоса, Аксиологиялық плюрализм концепцияларының тарауы бұрынғы жалпы құндылықтар ілімінің негіздерін шайқалтып, олардың құрамына нақтылы тарихи-мәдени контекст енгізді. Қалыптар мен құндылықтар әрбір мәдениетке өзіңдік сипатымен айқындалғандықтан, бүкіл адамзатқа бірдей тұжырымдалған мәдениет кодексін ұсыну мүмкін емес. Алайда жалпы қоғамдық ынтымақтастық, үйлесімдік пен келісімді де бекерге шығаруға болмайды, яғни тұлға үшін ортақ мақсаттар да қажет (Клахкон). Аксиологиялық зерттеудің маңызды жақтарына психоанализ (Әсіре-Мен, Құндылық архетиптерін талдау — К.Юнг), құндылықтар сұхбаты (М.Бахтин), т.б. жатады.

2. Этикалық ілімдердің тарихи типтері.

Аристотель " этика "терминін бірінші қолданды. Оның пікірінше, басты мақсат – бақытқа қол жеткізу. Ол негізгі қайырымдылықты, ақыл-парасаттылықты және барлығында алтын орта ұстай білуді санады. Осылайша ол батылдық пен адалдық сияқты игі істер сияқты адами қасиеттерге ерекше көңіл бөледі және оларға дианетикалық және интеллектуалдық игі істерден өзгеше қарайды.Сондықтан, әдептілікті адамгершілікке жатқызды. Этика философиялық ағым ретінде кейінірек пайда болды. Этикалық көзқарастарға жатқызуға болатын алғашқы қорытындылар пифагорейлерде кездеседі. Олар жақсылықтың басты ұстанымдары үйлесім, тәртіп және шара деп санады. Ол зұлымдық, яғни шаралардың болмауы, және ақаулар – үйлесім мен Симметрияның бұзылуы қарсы болды. Гераклит пен Ксенофан (пифагореяшылар емес) жалғыз этикалық құндылықты жалпы игілік деп санады. Олардың көзқарастары жалпыға ортақ адалдыққа, азаматтық бейбітшілікті дамытуға қосқан үлеске қарсы тұрды. Софистер сияқты отвергали этикалық принциптері мен құндылықтарын қарастыра отырып, имандылыққа тек қалай қол жеткізудің жолын желательных мақсаттары. Келесі, Этика философиясын қарастырған адам Сократ болды. Ол адамгершілік тұрғыда әрекет ету үшін игіліктің бар екенін және оған қалай қол жеткізу керектігін нақты түсіну керек деп әділ ойлады. Ол үшін белгілі бір даналық қажет. Оның көзқарасы бойынша, оған ие болған адам зұлымдық жасай алмайды, және тек жаман қылықтардың себебі болып табылады. Бұл ретте философ мемлекет және адамгершілік заңдарын нақты бөліп берді. Платон, Гераклит және Ксенофан сияқты, негізгі құндылықты жалпы игілікте көрді. Алайда, ол бұл ұғымды әлдеқайда кең түсінді: барлық идеялардың бастапқы көзі және жалпы өмірдің мәні. Оның бұл көзқарасы жалпы этиканың одан әрі дамуына әсер етті. Этика тұжырымдамасының тарихы ежелгі Римнен басталады деп саналады. Римдіктер мораль ұғымын Этос сөзінен алған. Басқаша айтқанда, олар екі түрлі сөз болды, бірақ мағынасы бірдей болды. Бұл тұрғыдан алғанда, этика ғылымның жеке бір саласына айналып, мораль оның пәндерінің біріне айналды. Осыдан этика мораль туралы ғылым деп тұжырым жасауға болады. Этика - бұл, бір жағынан, жеке адамның моральдық сипаты мен ізгіліктерінің жиынтығын, екінші жағынан, адами қатынастар нормаларының жиынтығын зерттеу. Теорияның формальды аппаратын құрайтын нәрсе сонымен бірге қоғамның өздігінен қалыптасатын санасында бар. Мәселен, мазмұнын Аристотель түсіндірген әділеттілік категориясы әр адамның санасында, кез-келген қоғамның, әлеуметтік топтың санасында бар.

3. Адамгершілік ережелері және құқық ережелері. Адамгершіліктің бастауларын түсінудің негізгі тәсілдері.

Адамгершілік ережелері және құқық ережелері.Адамгершіліктің бастауларын түсінудің негізгі тәсілдері. Мораль - гуманитарлық құндылық және моральдық ұғым. Ол «мінез», «ізгілік» және «aдамгepшiлік » сөздерінің синонимі. Адaмкершілік - адaмгeршiлік пeн қатыгездікке қарағанда ізгіліктің байланысы. Танымал нанымға сәйкес мінез-құлықтың әp түpлi жaғымды жaқтapы ocы ұғымнaн шыққан. Адамның мiнeз-құлқы мен іс-әрекетінде келесі сипаттамаларды көруге болады: құрмет, қадір-қасиет, сенім, сана, кешірім, намыс пен кішіпейілділік, әділеттілік, қанағаттану. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізгі ережелерін адами қатынастардың нормаларына аудару адами құндылықтарды құрметтеу шарттарының бірі болып табылады. Құқық философиясы заңдылықтың табиғатын, мәні мен түсінігін, оның әлемдегі орнын, құндылықтары мен маңызын, адам, қоғам және мемлекет өміріндегі рөлін, адамдар мен адамзат тағдырын зерттеумен айналысады барлық адамдар тең,азаматтығына, нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, шығу тегіне, дініне, нанымына, меншігіне немесе лауазымына қарамастан заң бойынша тең құқықты; Өмір сүру құқығы, адамның бостандығы және жеке өмірге қол сұғу құқығы қымбат.

Адамгершілік принциптері - бұл әлеуметтік және мәдени дамудың нәтижесі. Адамзат жақсы мен жаманнан туылмайды. Жыныстық қатынастарды реттеу, кісі өлтіруге тыйым салу, әлсіздерге қамқорлық жасау, әлеуметтік еңбек бөлінісі және адамдар арасындағы ынтымақтастық адамгершілік құндылықтарын құруға айтарлықтай әсер еткен кейбір факторлар. Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру үшін жүйелі (қоғамдық) және жеке мүшелер арасындағы тепе-теңдікті дұрыс анықтау қажет. Жеке тұлға әлеуметтік. Мұны қарым-қатынастың жемісі ретінде көру - бұл адамды бағаламау. Тоталитарлық қоғамда «Ортақ мүдделер жеке мүдделерден басым» деген ұран моральдық қағидаларды бұзады. Моральдың алтын ережесі - атақты ежелгі ұстаздар мен ойшылдар жасаған моральдық ереже, бірақ бүгінгі күннің өзектілігін жоғалтпады. Ереже кез-келген практикалық жағдайда басқаларға деген жалпыадамзаттық моральдық принципті бекітеді. Алғашқы «Алтын ережені» Конфуций айтқан: «... Өзгелер үшін өзіңе керек емес нәрсені жасама». Мәсіх тауындағы уағызда да дәл осындай ой естіледі: “Адамдардың бәрін қалай істесеңіз, соны істей беріңіз”. Осы принциптің терең дамуы мен теориялық негіздемесін И.Кант өзінің «Тәжірибелік себептер сыниты» 3 еңбегінде келтірген. Кант ережесіне сәйкес, алтын ереже әр адамды басқаларға қатысты өзіне ұнайтындай әрекет етуге міндеттейді. Кант бұл қағиданы моральдық заң ретінде түсінеді, ол императивті әр адамға міндетті (яғни, мәжбүрлеу ретінде әрекет етеді, оның міндеті ішкі парыз сезімі болып табылады). Алтын ереже адами қатынастардың барлық салаларына, соның ішінде кәсіби өмірге де қолданылады. «Алтын ереже» әдептілік, байсалдылық, ұжымдағы өзара көмек, жұмыста коллегия сияқты кәсіби моральдық қасиеттерді анықтайды.

9
1. Философия тарихындағы еркіндік ұғымы.

Адамның еркіндігі – ол дүниенің іргетасын құрайтын әр зат пен құбылыстың өз тәуелсіздігіне деген «ұмтылысының» саналы көрінісі ретінде қаралуы керек. Әрине, адамды зорлап-зомбылауға, аяқ-қолын шынжырлауға т.с.с. болады. Бірақ оның ішкі рухани бостандығын, соған жетуге деген ынтасын еш диктатор, патша, жауыз ешқашанда жоя алмайды. Сонымен қатар бұл дүниеде өз тәуелсіздігін толығынан іске асырып, өзімен-өзі өмір сүріп жатқан да бір нәрсе жоқ. Олай болса, абсолюттік еріктік те, дүние де жоқ. Бұл мәселені ерекше талдап, арнайы жазған кітабын Э.Фромм «Еркіндіктен қашу» деп атаған. Расында да, ойлап қарайықшы: абсолютті, шексіз еркіндікке жеткен адам шексіз жалғыздықтың ащы зардабын тартар еді. Өйткені ол барлық тәуелділіктен құтылды, өз «өзіндігімен» ғана қалып қойды.

Еркіндік философиясы– табиғат пен қоғамның даму заңдылықтарын жүзеге асыра отырып, өз еркін жүзеге асыру қабілеті. Әр түрлі тарихи дәуірлерде бұл термин әртүрлі мағынаға ие болды.

Философтардың бұл бағытта айналысатын негізгі сұрақтары: «Еркіндік деген не?», «Шексіз бостандық бар ма?», «Толық еркіндікке не кедергі?». Сондай-ақ философияда адам әрқашан өз еркін көрсете бермейді деп есептеледі.

Эрих Фромм қазіргі қоғам жағдайында адам «еркіндіктен қашады» деп жазды, өйткені онымен ол үлкен жауапкершілікті алады деп есептейді. Тағдырымызды өзіміз шешетін заманда біз одан саналы түрде бас тартамыз. Өйткені біз шешім қабылдағаннан кейін оның салдары болады деп қорқамыз.

Шопенгауэр адамның еркіндікке жетуіне кедергі болатын кедергілерді көрсеткенде ғана бұл терминді анықтауға болатынын айтты. Әр адамның өмірінде тарихи дәуірге байланысты түрлі кедергілер болады. Құл иеленушілікке жол берілген феодализм дәуіріндегі кедергілер қазіргі заманның кедергілерінен өзгеше. Сонда крепостнойлық құқық адамдардың еркін болуына кедергі жасады. Олар тәуелді болды, ал басқалары олардың бостандығын басқарды.

Н.А.Бердяевтiңфилософиясының негiзгi санаты – еркіндік. Оның ешқандай өлшемi, шегi, түбi жоқ, оны ештеңемен теңеуге болмайды. Оның оқшаулығын түсiну – оның болмысқа дейiн өмiр сүргенiн мойындаумен тең. Бұл арада Н.А.Бердяев Ортағасырда өмiр сүрген Я.Беменiң: «Құдайдың өзi түбi жоқ тұңғиықтан пайда болды», – деген пiкiрiн қолдап, сол алғашқы «түбi жоқты» ерiкпен теңейдi. Сол алғашқы тұңғиықтан шыққан Құдай дүниенi жаратады.

Экзистенциалистік философияның көрнекті өкілі Ж-П.Сартр айтқандай, «еркіндік дегеніміз – адамның арқалайтын жауапкершілік жүгі». Яғни сен еріктісің, бірақ өз ісіңе толығынан басқалардың алдында жауап бер дейді.

Сөйтіп, еркіндік пен жауапкершілік – күміс ақшаның екі жағындай, бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Еркіндік бар, жауапкершілік жоқ жерде әділетті дұрыс қоғам орнату мүмкін емес.

2. Еркіндік, әділдік, адамның өмірі мен намысы – адамгершілік- құқықтық құндылықтар.

Адамгершілік - құқықтық құндылықтар – бұл әділеттілікті, бостандық пен теңдікті қамтамасыз ететін құқықтың өмір сүруінің өзара байланысты элементтері.Олардың алдында барлық құқықтық құндылықтар тең. Кең мағынада құқықтық құндылықтар ұғымдары құқықтың оң әлеуетін, оның қоғамдық прогрестің қажеттіліктерін қанағаттандыратын әлеуметтік реттеуді қамтамасыз етуге «үлесін» білдіретін реттеу мәдениетінің осындай жетістіктері болып табылады.

«Әділет» ұғымы латын тілінде «дұрыс» (дұрыс, ақиқат) шыққан. Өзінің шығу тегі бойынша Ведалар мен Упанишадтардан, Гесиод пен Гомерденәділеттілік «бар әлемдік тәртіп», тарихтың рухани негізі ретінде түсіндірілді. Бұл жағдайда әділеттілік табиғи процестер мен адам жетістіктерінің өзіндік матрицасы ретінде түсіндірілетінін ескеріңіз. Дүниетанымында қабылданған әділеттілік концепциясында былайша тұжырымдалғандай сұрақ туындайды: дүние мен қоғам кемел бола ала ма, оларда тиісті пропорция, пропорционалдық және тәртіп болуы мүмкін бе? Бұрынғылар алдында әділдік өлшем, заң, принцип қызметін атқарған. Дайк құдайы заңның, шындықтың және әділеттің бастаушысы және жеткізушісі болуы керек.

Әділдікке қарама-қарсы нәрсе – әділетсіздік, тәртіпті бұзу, қылмыс, барды жою.Құқық – бостандықты жүзеге асырудың өлшемі және сонымен бірге саяси әділеттіліктің нормасы. Басқаша айтқанда, құқық нормативтік бекітілген әділеттілік.

Ежелгі философтар әділдікті адамның жоғары адамгершілік қасиеттеріне жатқызған. Платонөзінің «Мемлекет» атты еңбегінде әділдікті жақсылық идеясымен байланыстырады. Платонның ойынша, әділдік үш қасиеттің бірлігі: даналық, батылдық және байсалдылық.

Заң шеңберінде белгілі бір әрекеттерді жасау еркіндігі, т.б. сыртқы (әлеуметтік) мінез-құлықтың сол немесе басқа нұсқасын өз бетінше таңдай алу және сол арқылы өзінің күшін, дербестігін және өзіндік белсенділігін (билігін) көрсете отырып, басқалардың мінез-құлқын анықтай алу қабілеті құқықтық құндылық болып табылады. Яғни, заң – еркіндік. Құқықтық еркіндік субъективті құқықтың құндылық мәні болып табылады.

Еркіндіктің құқықтық нысаны теңдіктің, әмбебаптық пен еркіндіктің формальды сипатын көрсете отырып, құқықтық формальдылықтың, әмбебаптылықтың, теңдік пен еркіндіктің ішкі маңызды және мағыналық бірлігін болжайды және білдіреді.

Құқықтық тәртіптің мазмұны әртүрлі болуы мүмкін, ал бостандық жеке тұлға ретінде де, топ ретінде де немесе, мысалы, келісімдік деп түсінуге болады; жеке тұлғаның бостандығы ретінде және қоғамдық адамның (мемлекеттің) бостандығы ретінде қарастыра аламыз.

3. Еркіндік және жауапкершілік. (Ж-П. Сартр)

Еркіндік– жауапкершілік шарттарының бірі. Сонымен бірге жауапкершілік – еркіндіктің бір көрінісі. Адам өз таңдауында еркін. Дегенмен, ол өз таңдауына жауапты. Еркіндік көпшілікке өзінен-өзі түсінікті нәрсе сияқты көрінеді. Тағдырын ойлаған әрбір адам қандай жағдайда да өзінен де, жағдайдан да биік тұра алатынына күмәнданбайды. Барлығы оның рухани күш, ерік-жігеріне байланысты.

Құқық пен жауапкершілік. Субъективтік құқықтың өзі жауапкершілік ретінде әрекет ететін заңды міндеттемемен белгіленеді, т.б. жауап беру қабілеті, субъектінің іс-әрекетінің әлеуметтік күтуге сәйкес тиісті нәрсені жүзеге асыруға саналы түрде бағытталуы. Демек, жауапкершілік адамның мінез-құлқындағы еркіндікпен байланысты. Субъектінің жауапкершілігі қоғамның оған қоятын сол сыртқы талаптарын орындаудың құқықтық жағдайы ретінде қалыптасады. Сыртқы факторларды қабылдағаннан кейін оның жауапты мінез-құлқының мотивациясына негіз болатын ішкі реттеушілер пайда болады, оның терең реттеушісі ар-ұждан болып табылады. Мұндай жауапкершіліктің заңдық мәні бар, бірақ ол құқық бұзушылық жасау фактісінен туындайтын заңды жауапкершілікпен бір деңгейде емес.

Ж-П. Сартр философиясындағы еркіндік пен жауапкершілік.Сартр үшін еркіндік сіздің еркіндік жауапкершілікпен тығыз байланысты. Әрбір адам үшін барлық адам баласының көзі өзіне қарағандай және бәрі оның іс-әрекетіне сәйкес болып жатқандай болады. Барлығы оған қарап, оның әрекетіне баға береді, ал ол өз кезегінде басқаларға қарап, оларды бағалайды. Осылайша, әркім әркім үшін және барлығы үшін жауапты. Сәйкестендіру еркіндігі – әрқайсысының жеке жауапкершілігімен өз бетінше құруға ұмтылу.

Оның пікірінше: «Еркін адам бүкіл әлемнің ауыртпалығын иығына жүктейді: ол әлем үшін және өзі үшін жауапты. Өз таңдауы барлығының таңдауымен тең. Адам өзінің даралығы үшін ғана емес, ол барлық адамдар үшін жауапты. Адам өзін өзі таңдайды десек, біз әрқайсымыз өзімізді таңдаймыз, бірақ бұл арқылы біз өзімізді таңдау арқылы барлық адамдарды таңдаймыз дегіміз келеді.» Адам өзін-өзі құру арқылы адамды тұтас етіп жасайды. Осылайша, біздің жауапкершілігіміз біз ойлағаннан әлдеқайда жоғары, өйткені ол бүкіл адамзатқа таралады. Адам өзі үшін және әркім үшін жауапты және таңдаушы адамның белгілі бір бейнесін жасайды; өзін таңдай отырып, ол адамды тұтастай таңдайды. Жауапкершілік дүниенің өздігінен әрекет ету нәтижесінде, үнемі еркін таңдау нәтижесінде пайда болу фактісінен туындайды. Адам әлемі - әркім үшін тұрақты таңдау.

Бір нәрсеге шешім қабылдаған адам өзінің болмысын ғана емес, бүкіл адамзатты таңдайтынын түсінеді. Жауапкершілік бүкіл адамзатқа таралады, соны түсінген адам толық әрі терең жауапкершілікті сезінуден қашпайды. Адам өз іс-әрекетінің дұрыстығына үнемі күмәнданады. Әр қадам сайын өзгелерге үлгі болатын істерді істеуге мәжбүр. Сондықтан алаңдаушылық сезімі басқалар үшін, өзі үшін және жалпы адамзат үшін жауапкершілікті сезінумен туындайды. Бұл қобалжу кез келген жауапкершілікті мойнына алғандардың барлығына белгілі. Детерминизмге сілтемелер арқылы өзінің толық еркіндігінен және өз болмысының толық себепсіздігінен жасырынып, бұл жауапкершіліктен аулақ болуға деген ұмтылыс пайда болады.

Адам өз таңдауын жасайды. Адам таңдаудан жалтарса да, сол арқылы ол бәрібір таңдайды. Қандай да бір жағдайда бола отырып, ол қандай да бір позицияны таңдауға мәжбүр болады және бұл таңдау үшін жауап береді. Болған нәрсенің бәрі менікі, осы таңдаудың бейнесі, өмірде апат болмайды. Ешқандай зорлық таңдауға әсер ете алмайды, зорлық еркіндікті жеңе алмайды.

Жауапкершілік – таңдау үшін жауапкершілік. Қалай болғанда да, адам не істесе де, бәріне толық жауап береді. Сартр адамға жүктелетін жауапкершіліктің ерекше түрін белгілейді. Адам еркіндік пен жауапкершілікке сотталған. Дүниеге лақтырылған, ол жалғыз және тірексіз, және оның жауапкершіліктен, яғни таңдаудан, оның уайымынан, мәні жоқ болмыстың белгісінен, өзінен мән іздеу қажеттілігінен барар жері жоқ.

4. Еркіндік және абсурд (А.Камю)

Альбер Камюшығармашылығы– 20 ғасырдағы уақыт пен тарихтың қасіретті үзілістерінің құрбаны, куәгері және сыбайласы болып шыққан адам үшін құмарлық тәжірибесі мақсатты түрде бағытталған үздіксіз философиялық ізденістердің көрініс. Камю өзінің «Сизиф туралы миф» атты тамаша шығармасында сұраққа жауап іздейді: діни үміт жойылған әлемде позитивті өмір сүруге үмітті қалай, қайдан табуға болады? Адамның бастапқы қатынасын абсурдтық деп есептей отырып, ол оны адамның «әлемдегі болмыстың» бөтен және негізсіз қасиеті ретінде зерттейді. Сонымен бірге ол абсурдты болмысты танудың және түсінудің шегі ретінде сипаттайды.

Абсурд - бұл өзіндік сананың (ойлаудың) көрнекі шарықтау шегі немесе бағдары, адамға оның жеке құзыретінің шекараларының жақындағаны туралы сигнал. Абсурд адамға өз үкімдерінің әрі қарай жалған болатынын сездіреді: «Абайлаңыз, сіздің шекараңыздан тыс жерде сіздің үкімдеріңіз бен тұжырымдарыңыз сөзсіз жалған болады. Ақылыңның шындығы таусылды».

Камю антиабсурд адамды абсурдқа қарсы қою үшін, қазіргі жағдаймен және осы дүниедегі өзінің рөлімен келіспейтін абсурд ұғымын енгізді. «Абсурд адам» өзінің бостандығы, ар-намысы, міндеті, «осы жерде және қазір» болу және сол күйінде қалу құқығы үшін күреседі, өткенде емес, тіпті одан да көп, ешқашан орындалмайтын болашақта емес. Ол қазір нағыз толыққанды және еркін өмір сүруі керек және ол өзінің осы парызын мұқият орындайды. «Мен абсурдтан үш нәтиже шығарамын: менің бүлігім, еркіндігім және құмарлығым» деп айтқан.

Абсурдтық сезім, оның ойынша, ең алдымен адам мен оны қоршаған дүние арасындағы немесе Камюдің сөзімен айтқанда, «актер мен декорация арасындағы» қайшылық негізінде туындайды. Ол анау-мынау ұстанымда мағынасы жоқ екенін дәлелдеудің, ондай ұстанымды анықтаудың және сол арқылы оны теріске шығарудың гносеологиялық құралы ретінде бос сөзді (абсурдты) қолдануға тырысады. Камюден көп бұрын бұл көне әдісті софистер, Сократ және эристиктер («даулаушылар») қолданған, олар дауды өнер деп санап, шындықты табуды емес, жауды қалай жеңуге болатынын ойлады.

«Абсурдтың» еркіндігі мен өмірі абсурд. Абсурдтың санасы бүлікке, ал бүлік санасы бостандыққа жетелейді.» деп Альбер Камю есептеген.

Еркіндік – адам өмірінің мәні, өйткені өмір еркіндіксіз ойға келмейтін және жүзеге асырылмайтын үздіксіз шығармашылық. Бостандық болмаса, жеке және қоғамдық болмыс мәнін жоғалтады.

Бүлікшіл ғана адам, жаратушы. Бүлікшіл адам өзін және әлемді шығармашылықпен өзгертеді, оларды жасайды, сұлулығын қалпына келтіреді. Камю бойынша, «сұлулық ешбір партияға қызмет ете алмайды; бұл қызметте, ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді, тек азап немесе еркіндік. Осылайша түсінілген сұлулық ешқашан бір адамды құлдыққа айналдырған емес.

«Бүлікшіл дегенді қалай түсінуге болады»? –деген сұраққа Камю – Бұл «жоқ» дейтін адам деп жауап береді. Бірақ жоққа шығаруда ол бас тартпайды: ол өзінің алғашқы әрекетімен «иә» деп айтатын адам.

Әрбір қоғам өз даму деңгейіне сәйкес еріктік пен теңдіктің белгілі бір мөлшерін анықтап, өмірге енгізеді. Тұрпайы қарапайым сана деңгейінде еріктікті «ойыма не келсе, соны істеймін» дегенге теңестіреді де, теңдікті «барын тең бөліп берумен» шатыстырады. Ал шынайы өмірде ондай еріктік пен теңдік ешқашанда тарихта болмаған және болашақта да болмайды. Абсолютті (шегіне жеткен) еріктік адамның басқаларға тәуелділігін жойып, оны жалғыздықтың тұңғиығына әкелген болар еді. Ондай еркіндік абсолютті теңдікпен ұласып, бір-бірін жойып (аннигиляция) жіберер еді. Сондықтан француз ойшылы А.Камю ондай еркіндікті «құзға бара жатқанын байқамайтын соқыр» адамға ұқсатты.

Әрине, еркіндік – адамның тектік қасиеті, адам еріктікке жаратылған пенде. Еркіндіктің негізінде ғана адам шығармашылық дәрежеге көтеріліп, өз бойындағы қабілеттерін, талантын іске асыра алады.

№ 10 практикалық сабақ тақырыбы: Философия тарихындағы эстетика мәселелерін талқылау

1. Эстетика пәні философиялық білім саласы ретінде.

Эстетика – адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Ғылымның бұл саласы әсемдікті, көркем шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, адамның болмысқа сезімдік қатынасын зерттейді.Эстетика — философиялық ғылым. Ендеше, ол да этика сияқты нақты ғылымдар өлшеміне сай келмейді. "Эстетика" ұғымын ғылыми қолданысқа XVIII ғасырдың орта шенінде неміс философы Александр Баумгартен енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі "айстетикос" сөзінен құрас- тырып шықты. Этимологиялық тұрғыдан алғанда "айстетикос" — сезім, сезіммен қабылданатын деген мағынаға ие. Этимологиялық түбір өлі күнге дейін "анестезия" сезінде кездеседі. А.Баумгартен сезім арқылы қабылдауға мүмкін кемелділікті әсемдік деп білген, әсемдіктің бірден-бір керініс табатын саласы өнер деп қарастырған.

Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеруге деген талпынысы А.Баумгартен эстетика ұғымын енгізбей тұрып-ақ белгілі болған. Эстетиканың тікелей өнермен байланыстығын есте ұстасақ, өнер тарихы — адамзат тарихы екендігін де мойындаймыз. Адамзат есін білгелі өнермен бірге жасасып келеді.

Эстетиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі оның әлемдік көркем мәдениеттің теориясымен және даму тәжірибесімен байланысты, ол адамның рухани қызметінің түрлі аспектілерін талдау үшін идеялармен, ойлармен, сондай-ақ маңызды нақты материалмен эстетиканы қоректендіретін қуатты қайнар көзі болып табылады. Бұл ретте Эстетика көркемдік шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, өнердің рухани тұтас ретінде дамуын анықтауға және зерттеуге ұмтылады, оның адамдардың өмірімен, Әлеуметтік және жеке практикасымен байланысын белгілейді, өнердің қандай да бір түрлерінің шегінде қалып, оны түсіну өте қиын, көркем қызметтің өзіндік ерекшелігін анықтайды. Эстетиканың психологиямен байланысы өте тығыз болып табылады, ол адамның сұлулықты түсінуі негізінде жатқан эмоциялардың пайда болу, қызмет ету, трансформациясы механизмдерін зерттейді және ашады. Бұл проблематиканы зерттеудегі психологияның рөлі өте маңызды, кейбір ғалымдар бұл екі ғылымды бір-біріне ұқсамайды, қалай болғанда да, эксперименталды эстетика ретінде эстетикалық жағынан байланысты оның бөлігінде психологияны түсіндіруге дайын. Мұндай сенімнің негізінде Сұлулық рахаттану — коммуникативтік процесс деген ой жатыр.

2. Антикалық философиядағы эстетикалық ойлар.

Ежелгі Греция мен Рим эстетикасы, әрине, еуропалық эстетикалық ойдың қалыптасуына үлкен әсер етті. Антикалық эстетика арнасында философиялық ілімдер ресімделгені белгілі, тарихи ғылым, ең бастысы — әдебиет теориясы пайда болды. Сол кезде ол негізінен грек авторларының шығармаларында құрылып, әдеби жанрлар туралы ілімді өзіне қосты.Антикалық әдебиет үшін жанр антикалық дәуірдің тән сипаты болып табылатын кейбір идеалды әдеби норма ретінде әрекет етеді. Жанр ұғымы кейбір сабақтастықты білдіреді.Эстетика тарихында жанр жеке тақырып және оның пайда болған басынан бастап таластар тақырыбына айналады. Ежелгі грек философы Аристотельдің драмаға арналған «поэтикасы».Жалпы алғанда, антикалық эстетика эстетикалық тұжырымдамалардың циклдік дамуы ретінде сипаттауға болады: Пифагор , ол ғарыштың түсінігін ретке келтірілген бірлік ретінде енгізеді(Б. Д. Д. 6 ғасыр), Платонның атропологиялық эстетикасы мен идеалистік ілімін жасайтын софистер.Дәл осы антикалық жағдайда барлық эстетикалық категориялар, яғни ең жалпы белгілер басталады. Олардың көмегімен көркем шығармашылық үдерістері, өнер туындыларының құрылымы, табиғат және көркемдік қабылдау механизмдері сипатталады. «Эстетикалы жетілген құбылысты сипаттау үшін антикалық «калокагатия» жеке категориясын ойлап тапты. Эстетикалық әдемі, осылайша, өз негізінде эстетикалық-адамгершілік, шынайы, әділ немесе өзге де тамаша ипостасиаларды қоса алғанда, барлық жетілдірілген қасиеттердің тоғысуы ретінде түсінілді. Мұндай түсінік, сөзсіз, әдемі объектілердің Сезімтал, Дене компоненті жоғары рухани, символдық мазмұнмен үйлескен антикалық адамның қабылдауына тән тұтастықты анықтайды.»Антикалық эстетикада өнердің мәні, эстетикалық тәрбиенің құралдары мен мақсаттары, эстетиканың негізгі санаттарының мазмұны туралы бірқатар мәселелер қойылды. «Б. Р. Виппер өзінің «Ежелгі Греция өнері» кітабында антикалық өнерге тән келесі үш ерекшелікті көрсетеді. Бұл, біріншіден, грек өнерінің туындыларына тән логика, шара сезімі, қаражатты үнемдеуге ұмтылу. Екіншіден, агоналды үрдістер, жарысқа, қарама-қарсы бағыттарға қарсы күресте, жеке тәсілдеуде үнемі қажеттілік. Үшіншіден, бұл көрнекі, бейнелі, пластикалық өрнектің үрдісі.»Антикалық эстетика пластикалық және дене сипатында болғандықтан, оның басқа ерекшелігін атап өту қажет — антикалық эстетика өлшемділік және өлшемдік принципін бекітеді. Бұл қағида өнер, үйлесім және ғарыш туралы барлық түсініктерді қамтиды.

3. Араб-мұсылмандық эстетика

Араб-мұсылман эстетикасы — мұсылман әлемі ойшылдарының орта ғасырлардағы араб тілінде жазған еңбектері арқылы қалыптасқан эстетикалық талғамдар мен талаптар жүйесі, адамзат өркениеті тарихындағы Ислам Ренессансы деп аталатын мәдени өрлеу кезеңінің жемісі.Бұл құбылыстың ілімдік негіздерін жасаушылар қатарында Шығыс перипатетикасының (қ. Перипатеттер мектебі) өкілдері (әл-Фараби, 870 — 950, ибн Сина, 980 — 1037, ибн Рушд, 1126 — 98) тұр. Олар Аристотельдің “Поэтикасына” сүйене отырып, поэтикалық тілді, оның ақиқаттығы не жалғандығына қарамастан, эмоциялық оң және теріс әсерлер туғызатын құрал ретінде қарастырды. Бұл ғұламалар көркем шығармашылықты көне грек тіліндегі “мимесис” (еліктеу) ұғымы арқылы түсіндірді. Көркем шығарма жасаушы табиғатқа еліктеу арқылы қабылдаған бейнесін қиял дүниесімен ұштастырады деп білді. Сопылық бағыт ықпалындағы ойшылдар поэтикалық құбылтулар мен жасампаздық бағытын ұстанды.

Араб-мұсылман эстетикасының өкілдері формалар мен әуендер сұлулығынан ләззат алу — сол формалар мен әуендердің адам табиғатына жақындығынан деп түсіндіреді. Бұл ағымның көрнекті өкілдері — ибн Хазм (994 — 1064) және ибн әл-Хайсам (965 — 1039). Философтар, ақындар әлем сұлулығы мен үйлесімділігі туралы жазды (әл-Фараби, ибн Сина, Омар һайям, ибн Рушд). Сұлулық кейде Пифагор рухында түсіндіріліп, ғарыштың, пластикалық формалардың, түстердің және дыбыстардың жарасымдылығы тұрғысынан қаралды. “Риясыз ағайындылар” энциклопедиясының авторлары, сопылық бағыттағы ойшылдар мен ақындар (ибн әл-Араби, 1165 — 1240, Руми, 1207 — 73) болмысқа ұқсатылып жаратылған бүкіл әсемдік пен көркем құбылыстардың ұштастырылуын эстетик. тұрғыдан баға беру өлшеміне айналдырды. Олар зиялылық пен имандылықты біріктіре білген сұлулықты дәріптеді.Әдебиеттануда өлеңдердің мазмұн, пішіні, дәстүр мен жаңашылдық, көркемдік талғамдар мен нормалардың өзгеруі, эстетик. таным проблемалары үлкен орын алды. Исламдағы бейнелеу өнеріне қойылған шектеулер көркем шығармашылықтың бұл саласын теориялық тұрғыдан жеткілікті зерттеуге мүмкіндік бермеді. Суретші шығармасындағы бояудың тазалығы мен қанықтығы, нәзіктік, үйлесімділік, жеңілдік — шеберлік үлгісі ретінде танылды. Махаббатты, гүлдерді, бақтарды бейнелеген әсем суреттер музыка сияқты көңіл-күйді қанаттандырып, қайғы-мұңды сейілте алады, рухани күш беріп, қажыр-қайратыңды шыңдай түседі деп ойлады. Хұснихат өнері жоғары бағаланды. Орта ғасырлардағы мұсылмандардың эстетикалық идеялары әлемдік эстетикаға үлкен ықпал етті.

4. Қайта Өрлеу дәуірінің эстетикасы.

Қайта өрлеу эстетикасы бұл дәуірде қоғамдық өмірдің барлық салаларында: экономикада, идеологияда, мәдениетте, ғылым мен философияда жасалатын орасан зор төңкеріспен байланысты. Осы уақытқа қала мәдениетінің өркендеуі, Ұлы географиялық ашылулар, адамның ой-өрісін кеңейтіп, Қолөнерден мануфактураға көшу жатады.Өндірістік күштердің революциялық дамуы, өндірісті тартып алған феодалдық сословиелік және цехтық қатынастардың ыдырауы жеке тұлғаның босауына алып келеді, оның еркін және әмбебап дамуына жағдай жасайды. Мұның бәрі дүниетанымның сипатына әсер етпейтіні сөзсіз.Қайта өрлеу дәуірінде Орта ғасырлық көзқарастар жүйесінің түбегейлі сыну процесі және жаңа, гуманистік идеологияның қалыптасуы орын алады.Гуманистік ой адамды ғаламның орталығына қояды, адам тұлғасының шектелмеген даму мүмкіндіктері туралы айтады. Ренессанстың философиялық және эстетикалық санасына терең зерттелген адам тұлғасының қадір-қасиетінің идеясы. Сол уақыттың көрнекті суретшілері оның оптимизмін және ынтасын шатастырды.Осыдан, Қайта өрлеу қайраткерлерінің жан-жақты және жан-жақты мінез-құлқын бейнелейтін тұлғаның толық дамуы. «Бұл болды, – деп жазды Ф. Энгельс, — сол уақытқа дейін адамзат өмір сүрген барлық дәуірден ең озық төңкеріс, Титандарға мұқтаж және титандарды ой күші, құмарлығы мен сипаты, көпжақты және ғылым бойынша тудырған дәуір».Бұл кезеңде реалистік дүниетанымның қалыптасуының күрделі процесі жүріп жатыр, антикалық әлемнің табиғатына, дініне, көркем мұрасына жаңа көзқарас қалыптасады. Әрине, Қайта өрлеу мәдениеті діни дүниетанымды түбегейлі еңсереді және дінмен бұзады деп санауға қате болар еді: дінге теріс көзқарас дінге деген қызығушылықты қайта жандандырумен және әртүрлі мистикалық идеялармен жиі ұштасады. Сонымен қатар, Ренессанс дәуірінде мәдениет пен өнерде зайырлы бастаудың күшеюі, секуляризация және тіпті дінді эстетизациялау жүріп жатыр.

Қайта өрлеу мәдениеті мен өнерін зерттеушілер дүниенің ортағасырлық суретінің күрделі сынуы өнерде орын алатынын айқын көрсетті. «Готикалық натурализмнен» бас тарту, соның негізінде канондар мен геометриялық схемалар жатқан ортағасырлық шығармашылық әдіс тірі табиғаттың дәл қайта жаңғыруына, сезімдік тәжірибе мен адам қабылдауына сенімнің қалпына келуіне, көзқарас пен түсініктің бірігуіне негізделген жаңа көркем әдісті жасауға әкеледі.

№ 10 практикалық сабақ тақырыбы: Философия тарихындағы эстетика мәселелерін талқылау

1. Эстетика пәні философиялық білім саласы ретінде.

Эстетика – адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Ғылымның бұл саласы әсемдікті, көркем шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, адамның болмысқа сезімдік қатынасын зерттейді.Эстетика — философиялық ғылым. Ендеше, ол да этика сияқты нақты ғылымдар өлшеміне сай келмейді. "Эстетика" ұғымын ғылыми қолданысқа XVIII ғасырдың орта шенінде неміс философы Александр Баумгартен енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі "айстетикос" сөзінен құрас- тырып шықты. Этимологиялық тұрғыдан алғанда "айстетикос" — сезім, сезіммен қабылданатын деген мағынаға ие. Этимологиялық түбір өлі күнге дейін "анестезия" сезінде кездеседі. А.Баумгартен сезім арқылы қабылдауға мүмкін кемелділікті әсемдік деп білген, әсемдіктің бірден-бір керініс табатын саласы өнер деп қарастырған.

Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеруге деген талпынысы А.Баумгартен эстетика ұғымын енгізбей тұрып-ақ белгілі болған. Эстетиканың тікелей өнермен байланыстығын есте ұстасақ, өнер тарихы — адамзат тарихы екендігін де мойындаймыз. Адамзат есін білгелі өнермен бірге жасасып келеді.

Эстетиканың маңызды ерекшеліктерінің бірі оның әлемдік көркем мәдениеттің теориясымен және даму тәжірибесімен байланысты, ол адамның рухани қызметінің түрлі аспектілерін талдау үшін идеялармен, ойлармен, сондай-ақ маңызды нақты материалмен эстетиканы қоректендіретін қуатты қайнар көзі болып табылады. Бұл ретте Эстетика көркемдік шығармашылықтың жалпы заңдылықтарын, өнердің рухани тұтас ретінде дамуын анықтауға және зерттеуге ұмтылады, оның адамдардың өмірімен, Әлеуметтік және жеке практикасымен байланысын белгілейді, өнердің қандай да бір түрлерінің шегінде қалып, оны түсіну өте қиын, көркем қызметтің өзіндік ерекшелігін анықтайды. Эстетиканың психологиямен байланысы өте тығыз болып табылады, ол адамның сұлулықты түсінуі негізінде жатқан эмоциялардың пайда болу, қызмет ету, трансформациясы механизмдерін зерттейді және ашады. Бұл проблематиканы зерттеудегі психологияның рөлі өте маңызды, кейбір ғалымдар бұл екі ғылымды бір-біріне ұқсамайды, қалай болғанда да, эксперименталды эстетика ретінде эстетикалық жағынан байланысты оның бөлігінде психологияны түсіндіруге дайын. Мұндай сенімнің негізінде Сұлулық рахаттану — коммуникативтік процесс деген ой жатыр.

2. Антикалық философиядағы эстетикалық ойлар.

Ежелгі Греция мен Рим эстетикасы, әрине, еуропалық эстетикалық ойдың қалыптасуына үлкен әсер етті. Антикалық эстетика арнасында философиялық ілімдер ресімделгені белгілі, тарихи ғылым, ең бастысы — әдебиет теориясы пайда болды. Сол кезде ол негізінен грек авторларының шығармаларында құрылып, әдеби жанрлар туралы ілімді өзіне қосты.Антикалық әдебиет үшін жанр антикалық дәуірдің тән сипаты болып табылатын кейбір идеалды әдеби норма ретінде әрекет етеді. Жанр ұғымы кейбір сабақтастықты білдіреді.Эстетика тарихында жанр жеке тақырып және оның пайда болған басынан бастап таластар тақырыбына айналады. Ежелгі грек философы Аристотельдің драмаға арналған «поэтикасы».Жалпы алғанда, антикалық эстетика эстетикалық тұжырымдамалардың циклдік дамуы ретінде сипаттауға болады: Пифагор , ол ғарыштың түсінігін ретке келтірілген бірлік ретінде енгізеді(Б. Д. Д. 6 ғасыр), Платонның атропологиялық эстетикасы мен идеалистік ілімін жасайтын софистер.Дәл осы антикалық жағдайда барлық эстетикалық категориялар, яғни ең жалпы белгілер басталады. Олардың көмегімен көркем шығармашылық үдерістері, өнер туындыларының құрылымы, табиғат және көркемдік қабылдау механизмдері сипатталады. «Эстетикалы жетілген құбылысты сипаттау үшін антикалық «калокагатия» жеке категориясын ойлап тапты. Эстетикалық әдемі, осылайша, өз негізінде эстетикалық-адамгершілік, шынайы, әділ немесе өзге де тамаша ипостасиаларды қоса алғанда, барлық жетілдірілген қасиеттердің тоғысуы ретінде түсінілді. Мұндай түсінік, сөзсіз, әдемі объектілердің Сезімтал, Дене компоненті жоғары рухани, символдық мазмұнмен үйлескен антикалық адамның қабылдауына тән тұтастықты анықтайды.»Антикалық эстетикада өнердің мәні, эстетикалық тәрбиенің құралдары мен мақсаттары, эстетиканың негізгі санаттарының мазмұны туралы бірқатар мәселелер қойылды. «Б. Р. Виппер өзінің «Ежелгі Греция өнері» кітабында антикалық өнерге тән келесі үш ерекшелікті көрсетеді. Бұл, біріншіден, грек өнерінің туындыларына тән логика, шара сезімі, қаражатты үнемдеуге ұмтылу. Екіншіден, агоналды үрдістер, жарысқа, қарама-қарсы бағыттарға қарсы күресте, жеке тәсілдеуде үнемі қажеттілік. Үшіншіден, бұл көрнекі, бейнелі, пластикалық өрнектің үрдісі.»Антикалық эстетика пластикалық және дене сипатында болғандықтан, оның басқа ерекшелігін атап өту қажет — антикалық эстетика өлшемділік және өлшемдік принципін бекітеді. Бұл қағида өнер, үйлесім және ғарыш туралы барлық түсініктерді қамтиды.

3. Араб-мұсылмандық эстетика

Араб-мұсылман эстетикасы — мұсылман әлемі ойшылдарының орта ғасырлардағы араб тілінде жазған еңбектері арқылы қалыптасқан эстетикалық талғамдар мен талаптар жүйесі, адамзат өркениеті тарихындағы Ислам Ренессансы деп аталатын мәдени өрлеу кезеңінің жемісі.Бұл құбылыстың ілімдік негіздерін жасаушылар қатарында Шығыс перипатетикасының (қ. Перипатеттер мектебі) өкілдері (әл-Фараби, 870 — 950, ибн Сина, 980 — 1037, ибн Рушд, 1126 — 98) тұр. Олар Аристотельдің “Поэтикасына” сүйене отырып, поэтикалық тілді, оның ақиқаттығы не жалғандығына қарамастан, эмоциялық оң және теріс әсерлер туғызатын құрал ретінде қарастырды. Бұл ғұламалар көркем шығармашылықты көне грек тіліндегі “мимесис” (еліктеу) ұғымы арқылы түсіндірді. Көркем шығарма жасаушы табиғатқа еліктеу арқылы қабылдаған бейнесін қиял дүниесімен ұштастырады деп білді. Сопылық бағыт ықпалындағы ойшылдар поэтикалық құбылтулар мен жасампаздық бағытын ұстанды.

Араб-мұсылман эстетикасының өкілдері формалар мен әуендер сұлулығынан ләззат алу — сол формалар мен әуендердің адам табиғатына жақындығынан деп түсіндіреді. Бұл ағымның көрнекті өкілдері — ибн Хазм (994 — 1064) және ибн әл-Хайсам (965 — 1039). Философтар, ақындар әлем сұлулығы мен үйлесімділігі туралы жазды (әл-Фараби, ибн Сина, Омар һайям, ибн Рушд). Сұлулық кейде Пифагор рухында түсіндіріліп, ғарыштың, пластикалық формалардың, түстердің және дыбыстардың жарасымдылығы тұрғысынан қаралды. “Риясыз ағайындылар” энциклопедиясының авторлары, сопылық бағыттағы ойшылдар мен ақындар (ибн әл-Араби, 1165 — 1240, Руми, 1207 — 73) болмысқа ұқсатылып жаратылған бүкіл әсемдік пен көркем құбылыстардың ұштастырылуын эстетик. тұрғыдан баға беру өлшеміне айналдырды. Олар зиялылық пен имандылықты біріктіре білген сұлулықты дәріптеді.Әдебиеттануда өлеңдердің мазмұн, пішіні, дәстүр мен жаңашылдық, көркемдік талғамдар мен нормалардың өзгеруі, эстетик. таным проблемалары үлкен орын алды. Исламдағы бейнелеу өнеріне қойылған шектеулер көркем шығармашылықтың бұл саласын теориялық тұрғыдан жеткілікті зерттеуге мүмкіндік бермеді. Суретші шығармасындағы бояудың тазалығы мен қанықтығы, нәзіктік, үйлесімділік, жеңілдік — шеберлік үлгісі ретінде танылды. Махаббатты, гүлдерді, бақтарды бейнелеген әсем суреттер музыка сияқты көңіл-күйді қанаттандырып, қайғы-мұңды сейілте алады, рухани күш беріп, қажыр-қайратыңды шыңдай түседі деп ойлады. Хұснихат өнері жоғары бағаланды. Орта ғасырлардағы мұсылмандардың эстетикалық идеялары әлемдік эстетикаға үлкен ықпал етті.

4. Қайта Өрлеу дәуірінің эстетикасы.