Адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы болашақта бастапқы маңызын жоғалтпай, одан сайын өткірленеді. Халық шаруашылығының тағам саласының дамуы бірнеше факторларға байланысты
жүктеу/скачать 24,65 Kb.
|
|
Кіріспе Адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы болашақта бастапқы маңызын жоғалтпай, одан сайын өткірленеді. Халық шаруашылығының тағам саласының дамуы бірнеше факторларға байланысты. Бірінші ретте тағам саласы халық шаруашылығының басқа салаларымен тығыз байланысты. Тағам өнеркәсібі үшін шикізат болып табылатын ауыл шаруашылығы мен технологиялық жабдықтар мен қамтамасыз ететін машина жасаумен, тағам өнеркәсібінің картон, ағаш, қағаз, фанер және тағы басқа лармен қамтамасыз ететін орман және целлюлоза-қағаз өнеркәсібі мен полимерлі және шыны таралар, бояулар, лакар химия өнеркәсібімен, металлургия және басқа қнеркәсіптермен. Тамақ өнеркәсібінің негізгі мақсаты жоғары сапалы азық-түліктің кең ассортиментіне деген тең тұтынушының өсіп келе жатқан сұранысын үнемі қанағаттандыру және тамақтанудың балансты рационын қамтамасыз ету болып табылады. Қойылған мақсат өндіріске барлық басқа ғылымдардың жетістіктерін қолдануға негізделген, жетілген технологияларды енгізуді талап етеді. Өйткені шикізатты азық-түлік өніміне өңдеу процестері физика, жылу физикасы, химия, биохимия, микробиология, механика және т.б заңдарына негізделген. Технология ғылыми пән болып табылады, өйткені қолданбалы және бірегейлі ғылымдар жетістіктерінің негізінде пайда болады. Алға қойған мақсаттарға жету үшін барлық тағам өндірісінің сәйкес технологиялары болу керек. Еуропада технология ұғымының пайда болуы 1770-1772 жж. Периодымен байланыстырылады. Ресейде 1807ж. Химия бойынша ғылыми әдебиеттер шықты. Оның көптеген анықтамалары бар, соның ішінде: Технология адамзатқа керек шикізатты өңдеудің прогрессивті әдістерін қолдану және еңбек өнімдерінің өсуіне байланысты бір өнімге шаққанда қуат шикізат пен еңбектің ең аз шығынымен өндіру туралы ғылым. Технология ғылым ретінде алып өнеркәсіптің дамуымен жетілдіріліп пайда болды. Ауыл шаруашылығы — шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы — неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүниежүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді. Жеке елдер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны үлкен айырма жасайды. Мысалы, Батыс Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш — 8%, АҚШ- та — 3%, Канадада — 4%, Ресейде — 14%, Қазақстанда 40%-ға жуық болса, ал дамушы елдерде ол өте жоғары (44-сызбанұсқаға қараңдар). Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді. Мысалы, Сауд Арабиясы көпшілік бөлігін шөлдер алып жатқанына қарамастан, соңғы жылдары бидаймен өзін толық қамтамасыз етіп, тіпті оны экспортқа шығара бастады. Асбұршақ – бұршақтар тұқымдасына жататын бір жылдық немесе көп жылдық өсімдіктер. Шыққан жері – Ауғанстан, Эфиопия, Үндістан. Асбұршақ көкөніс дақыл ретінде 18 ғ-дан кеңінен белгілі. Қазір дүние жүзінде 6 – 7 түрі бар. Қазақстанда егістік және далалық Асбұршақ өсіріледі. Асбұршақ суыққа төзімді, сабағы шөптесін, төрт қырлы, жайылмалынемесетік бұтақты болыпкеледі, биікт. 15 – 250 см. Жапырағы күрделі, қос тілімді. Тамыр жүйесі – тік шашақты. Өздігінен тозаңданады, гүлдері ақ немесе күлгін түсті, жапырақ қолтықшасында орналасады. Тұқымы ірі, өнгіштігін 5 – 6 жылға дейін сақтайды. Жемісі – бұршақ. Жемісінің құрамында 20% құрғақ зат (белок, клетчатка, көмір қышқылы, күл, т.б.) бар. Сондай-ақ В1, В2, Р, С, витаминдері, фоли қышқылы, биотин және токоферол да кездеседі. Жемісі көктей, өңделген (консервіленген, мұздатылған) түрде пайдаланылады. Қазақстанның Жамбыл облысы, Қызылорда, Қостанай, Атыраоблыстарында Асбұршақтың аудандастырылған сорттары (Қарағанды-1053, Өзбектік-71, мал азықтық-24, т.б.) өсіріледі. 1-бөлім Климаты тым континентті. Қысы солтүстігінде суық, оңтүстігінде біршама жылы. Жазы ыстық, қуаң, аңызақты. Қаңтар айының орташа жылдық температурасы -7-12°С, шілдеде 24-27°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150-250 мм. Қаратаудан Үшбас, Үштөбе, Торлан, Балдысу, Жылыбұлақ, тағы басқа шағын өзендер басын алады. Батыс жағындағы Көктөбе елді мекенінің жанынан Суындық өзенінің мүлдем тартылып қалуына байланысты, "Суындық" су қоймасы салынуы қолға алынады. Қызылкөл, Ақжайқын, Айдын, т.б. көлдері бар. Ауданда уран кентасы, таскөмір өндіріледі. Жерінің басым бөлігі сұр топырақты, сор, сортаңды, құмды. Өсімдіктерден жусан, бұйырғын, көкпек, жыңғыл, сексеуіл; таулы өңірде киік оты, тобылғы, қызылқайың өседі. Жануарлардан қасқыр, қарсақ, түлкі, қоян, жабайы шошқа, киік, күзен, борсық, бауырымен жорғалаушылар мекендейді. 2-бөлім Асбұршақ – Қазақстанда өсетін негізгі дәнді бұршақ дақылы, оның көлемі 130 мың.га. Ол бағалы азық-түліктілік және малшаруашылығы үшін жоғары ақуызды мал азығы болыпесептелінеді. Асбұршақ азық-түліктік бағдарламада жармаесебінде кеңінен танымалы және одан ұн жасау үшін де пайдаланады. Асбұршақтың ұнын, бидай және күздік қара бидай ұндерының қоректіліктігін жоғарылату және дәмділігін жақсарту үшін 10% көлемінде қосып отырады. Асбұршақтың дәні ақуызға бай (26-30%, крахмалдың көлемі 48%, көптеген минералдық тұздар, витаминдер) бар. Асбұршақтың мал азықтылық маңызы зор. Оның дәні жақсы құрама жем. Асбұршақ жемін басқа жемшөптермен араластырғанда, олардың қоректіліктерін өте жақсартады. Асбұршақтың көк балаусасын жүгеріге, күнбағысқа қосқанда дайындалған сүрлемнің қоректілігі артады. Асбұршақ пәлегі және шөбі мал азықтылық сапасыбойынша бидайық және беде дақылдарының шөптерінен кем емес, ал көк балаусасы және шөптерінің өнімділіктері далалық шөптердің өнімдерінен көп есе артық болады. Жайлы жағдайларда асбұршақ дақылы өзінің өсу-даму кезеңінде топырақта, 1 га жерде 40-50 кг азоттыжинайалады, сондықтан ол жақсы алғыегіс болыпсаналанады. Бұл дақыл ылғалдылығы жеткіліктіаудандарда – республикамыздың солтүстік және шығыс облыстарындакелешегі бар дақыл есебінде қолданыланады. Оңтүстік Қазақстан облысы топырақ -климаттық жағдайы асқабақ өсіру үшін қолайлы. Асқабақ дақылын шеберлікпен өсірсе жоғары өнім береді. Алайда, ұсақ шаруашылық жағдайларында оларды өсіру технологиясының бүзылуына байланысты өнімнің өнімділігі мен сапасы төмендеді. Кіші шаруашылықтарда жэне агроқүрылымның әртүрлі формаларында асқабақты өсіру технологиясыньщ бүзылуымен бакша дақылдарының егістігінің фитосанитарлык жағдайы нашарлады. Бүл жағдай өнімнің тауарлық сапасын нашарлатып, нарық жағдайында бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Мал азығына асқабақтың мал азықтық сорттарының жаңа жиналған жемістері пайдаланылады. Олар бағалы сүт қуғыш азық болып есептеледі. Малазықтық асқабақтың 100 кг-да 10 малазықтық өлшем мен 70г қорытылмалы протеин, ал малазықтық қарбыздың құрамында 9 малазықтық өлшем жэне 40г қорытылмалы протеин болады. Мал азықтык бақша дақылдары жасыл конвейерлер қүрамына жеке буын ретінде кіреді. Бақша дақылдарының түқымдастарынан, әсіресе асқабақ түқымынан тағамдық май алынады. ТМД елдерінде өндірістік бақша шаруашылығы 19-ғасырдың ортасында пайда болуына байланысты, бақша дақылдары Ресейде, Украинада жэне Орталық Азияда өсіріле бастады. Қазіргі кезде ТМД мемлекеттерінде бақша дақылдары 1 млн гектарға жуық жерлерде өсіріледі. Асқабақ 300-600 ц/га өнім қалыптастырады. Оңтүстік Қазақстан облысында республикадағы негізгі бақша дақылдарын өсіруші аймак болып табылатындығы белгілі және елдің Солтүстік аймақтарын бақша дақылдармен және асқабақбен қамтамасыз етеді. Еліміз бүкіл әлемдік сауда үйымына кірудің алдында түрғанда патенттік тауар өндірушілермен бэсекелестікке түсе білу үшін тауарлық жэне дэмдік сапасы жоғары бақша дақылдарын өндіруіміз керек. Сондықтан жаңа үлгідегі гербицидтерді алқаптарда сынау арқылы бақша дақылдарын өсірудің агротехнологиялық тэсілдер кешенін эзірлеу ағрарлы ғылымның өзекті мэселесі болып табылады. Бақша дақылдар егістігінің фитосанитарлық жағдайын жақсартумен ғылымдар мен практиктердің көбісі айналысты. Асқабақ халық тұрғындарының арасында кең сүранысқа ие, сондықтан себу кезеңіне дейін және шығуы кезеңінде арамшөптермен күресудің кешендік шараларын эзірлеу эсіресе, қүмаймен, мысықкұйрықпен күресу ғылыми қызығушылық тудырады. Арамшөптердің құрамын асқабақ егістігінде күресу шараларын жетІлдіре отырып зияндылықты анықтау ғылыми қызығушылық тудырады. Арамшөптер өсімдіктердің қүнарлық элементтерін өзіне алып, топырақтың тығыздығын нашарлатып, топырақтағы ылғалды пайдаланып асқабақды ығыстырып, күн энергиясының түсуін қысқыртып, ауқымды зиян келтіреді. Сондықтан аталған асқабақды себуде арамшөптермен күресудің ғылыми негізделген шараларын әзірлеу Сайрам ауданы үшін аса маңызы ғылыми мәнге ие Бастыпияз –шыққан жері Орта Азия мен Ауғанстан. Ол суыққа төзімді. Пияздың басқа бірқатар түрлерінде жабық жапырақшаларына қарағанда ашық жапырақшаларының саны басымкеледі. Жапырақтары іші қуыс, тікелей жуашықтан таралады. Екіншіжылы гүлді сағақтары көтеріліп, 1,5 м дейінжетеді де шар тәрізді жайшатырланыпбітеді, жаскезінде қап кигендейболып көрінеді. Кейде шоқ гүлдерде гүлден басқа ұсақ үлпілдек жуашықтар өседі. Мәуесі – құрғақ үш қырлы, үш ұялы қауашақ. Дәндері екі-екіден ұяда орналасқан, пияздың барлық басқа түрлері сияқты, хитин қабығымен қапталған, сондықтан суда өте баяу бөртеді. Тұқым арқылы өсіргенде, суды нашар өткізетіндіктен оны себералдында суға салыпжібітеді, мұның өзі пияздың көктеуін 3-4 тәулікке тездетеді. Себілгенненкейін 2-3 аптада көктей бастайды. Оңтүстік аудандардабір жылдық дақыл кең тараған. Тұқымды топыраққа себеді не 50-60 тәулікте көшет өсіреді, сөйтіп сол жылы-ақ ірі жуашықтар алады. Көк жапырақты пиязалу үшін оны көктемде және жазда ашық топыраққа, ал қыста және ерте көктемде – парниктер мен жылыжайларда өсіреді. Пияздыерте көктемде отырғызады. Сондай-ақ аяз түскенше жуашықтың тамыр жүйесі 10-15 см өсіп, ал жапырақтары өспеуі үшін, пиязды қыркүйекте-қазан айында қысқа қарай отырғызады. Өнімді тез алу үшін ерте көктемде пиязды полимер пленкасымен бүркейді. 3-Бөлім Түркісан облысындағы ауыл шаруашылығы мақсатына қолданылған жерлер көлемі 4 209,6 мың гектар құрайды. Оның ішінде: егістік жер 857,2 мың га; тыңайған жер 107,8 мың га; жайылымдық жер 3030,2 мың га; шабындық 69,3 мың га; көп жылдық екпелер 28,0 мың га. Түркістан облысы жер көлемі-11 609,5 мың гектар. Ауданда 4 209,5 мың гектар жерді жалпы саны 87 663 жер пайдаланушы әр түрлі ауқымда ауыл шаруашылық мақсатында падаланылып отыр. Оның ішінде: -Шаруа қожалықтары -2 261,3 мың гектар (79 987 шаруа қожалығы бар). -Мемлекеттік емес ауылшаруашылық заңды тұлғалары-1 870,7 мың гектар (3 762 тұлғалар). -Шаруашылық серіктестіктер, аукционерлік қоғамдар1 170,1 мың гектар (2 586). -Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер-695,4 мың гектар(1 138). -Басқа да мемлекеттік емес кәсіпорындар-5,3 мың гектар(38). -Мемлекеттік ауыл шаруашылығы заңды тұлғалары-76,9мың гектар(165). -Ауыл шаруашылық қосалқы кәсіпорындары-1,4мың гектар (9). -Басқа да мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіп орындары-70,7 мың гектар (69). жүктеу/скачать 24,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|