Арал бойының ономастикасы

(Т. Айбергенов мийрастары негизинде)

1. Арал теңизинің бай табияты, тарихый қалалары, дыққатқа сәзуар, мұхаддас жайлары хәр заманда, хәр қашанда жахан саяхатшылары, ғалым-изертлеушилерди, ақынлардың нәзеринде болды. Бүгүнгі Арал экологиясына дүньия зыялылары, жаңа ғасыр ақындардың « кеуил айтыуы» да өзгеше?!

2. Арал бойы этно поэзиясының пайда болуы және қәлиптесуинде өткен ғасырларда ғалым-ұламалар рууханий – пирлер, жырау- жыршылар, аңыздардың дөреткен мирастары бар тобе, олар интеллектуаль таланты менен « Арал поэзиясына» үлес қосқан?!

3. Түстик Арал бойының ономастикасы – бұл сол этногеографиялық аймақта мәкен басқан төрт ел, төрт халыхтың бары- Қазақ және Қарақалпақтар болды. Арал аймағының титуль этносы Қазақ- Қарақалпақ елинен шыққан ғалым және коркем өнер, мәдиният және әдебият тарауының үлкен уәкилдери: жырау ақындары: Лепес, Аман турлі, Тлеумағамбет, Жақсылық, Төлеген, Мақатай, Ер Қожа және басқалар өздери мәкән басқан, балалық және жаслық, жигитлик дәуирдеги қуанышты өмир мәуритлерин, руухият туйғыларын этнопоэзияда мәнгилестирді, олардың мирасларында Арал, Мойнақ, Тоқпақ ата, Хәким ата, Қоңырат, Талдық, Мардан, Ақ қала, Қара қала, Ақ дарья, Қара дарья, Майпос атамалары сақталған.

4. Арал теңизиниң асау толқынында илахий йош, өзгеше поэзия дөретуге мәуритлерге ерискен Т. Айбергенов өз сөзи менен айтқанда: « мың бұлбұл таңдайына ұя салған» ын бүгүнги күнде жахан зыялылары, дүнья ақындары тән алмақта?!

5.2 Арал бойының ақыны Т. Айбергеновтың этнопоэзияда өзгешелиги, Ана- жұрттың бай тәбиятын аңсаттырады, тууған жер, балалықта өскен, жаслықта қанат болған, орталықта, қәдем басқан киели жерлерди жаныменен суйиеп, сол мәкандағы бауырластарын ардақтайды. Т. Айбергенов мирастарында, басқа ақындар қатары түстик Арал бойы топонимдер, этногеографиялық мәкән жайлар орын алған.

5.1 «Арал» атамасы бир неше ғасырдан бери хәр қыйлы өзгерислерде ұшырасады. Ерте орта ғасырда «Кердер» коли деп те аталған.

« Кердер» атамасы Түстик Аралдың Әмиударияның тәрепинде сақталған. Кердер арна, Кердер қала, Ал- Кардалия жұрты, Ал-кердери исимли бес данышпан-теолог мұсылман дүньясында мәшхур. Арал бойында Кердери Құдайберген ақын-термеши мирастары қазақ фольклорында да орны өзгеше.
«Мойнақ» атамасы хәр қыйлы фонетикалық өзгешеликте сақланған. Минах, буйнақ, Мойнақ, деректерде « Мойнақ» исиминде Қазақ бий, ақсақал және батыр жасағаны белгили. Түстик Арал бойында «Мойнақ» атамасында әскери поселка тақыр жерден пайда болған. « Мойнақ» шылардың қоңсыласларынан өзгешилиги Европа мәдинияты, орыс тили, билимине жетик болған. Аралдың сары сазанын, бекире, ылақасынан нәр алған Айбергеновтың өзгешелигиде сондықтан ғой?!
« Аққала» және «Қара ( Арқа ) қала», Түстик Арал бойындағы жаңа дәуирдеги балықшылар мәкәны, Т. Айбергенов кәдем басқан-Мухаддес жайлар. Сол жерде Қарақалпақ ақыны Бердақ туылған, ф.и.у ғалым, жазыушы Азия Нұрмұхамметова туылған, т.и.д ғалым-этнолог У. Шалекепов тууылған, ақындар: М. Мақатаев, Т. Айбергенов руухият тапқан, кеуил бостанына « 1001 бұлбұл» ғашық болған, илахий, киели макан?!
« Хәким ата» - мұхаддес орын. Орта ғасырдағы үлкен ғалым-ұлама, қазақ және қарақалпақтар ұшын ұран және пир болған. Қазақ ақындары, жыраулары, « Хәким ата» махбарасына хәр заманда зыяратлаған қәстерлеп келмекте.
« Қоңырат» атамасы Арал бойы ақындары мирастарында орын алған. « Қоңырат» сөзиниң этимологиялық мәнисі; « Қоңыр+ат» Жийрен ат мәнисте, шаруашылық хожалықтан пайда болған деген пикир бар. Негизинде, « Хун+ғурт+т» сөзи; Бори-хундар, бориге сыйыныушы ел, Бори халық мәнисти бередә.( - Вестнек кк обдения Ан РУЗБ. 1985, №2)
« Кегейли» атамасының мәниси Ко кой, Қа Қой, Ге Гей мәнисте, жалғыз ( одинокий); Узын ( хменний) мәнис береди. Кегейли арнасы сууы « Қара Кемир» көлге құяды, «Кемир» атамасы Уралда, Батыс Сибирде сақталған.
« Барса келмес» атамасы ақындар поэзиясында көп орын алған. Ақындар арманы метофизикалық шарлау, космосқа жети қат аспанға ұшыу, « барса келмести» көруге құштар, арманды халық ғой?!

Бүгинги кунде « барсакелмес» тен дуз кәни өндирилмекте.

6,1 Антик дәуир хәм ернте орта ғасырда Батыс Сибир, ұллы дала, Урал-Эмьба бойларының биринде этнослар Арал аймағында хәр хыйлы « симбиз» ларда келип қалған.: олардан Ас, Ас-алан, Вичр, Кэтэн, Кердер, Канх, Кимх, Кемир, Кәкәй, Крн, Терсяк, Санд, Сас, Сәк, Самат, Кете, остяк, Мипак, Хивак, хипск, Пснақ, чел-чик, дарсан, Гуд, Маздақ, және басқада жузден аслам ономастикалық атамалар сақланған.