Аралық бақылау тапсырмасы 6В01717 – «Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдерін дайындау»

1
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 
Байменова Д.М. 
Аралық бақылау тапсырмасы 
6В01717 – «Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдерін дайындау» 
мамандығы бойынша
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Астана, 2023 ж. 

2
КІРІСПЕ

Қазақ 
терминологиясының 

қалыптасу, 
даму 
тарихы 
термин 
шығармашылығының барлық уақытта қалыпты жүріп жататын үдеріс емес 
екендігін көрсетеді. Түрлі себептермен термин қатары өсіп, терминологиялық 
лексиканың ауқымы көбейіп, келесі бір уақытта тарылып отыратының 
байқаймыз.
Қазақ тіл білімі терминологиясында терминдердің қалыптасуы мен дамуы 
туралы сөз қозғағанда ұлтымыздың ең ардақты ұстазы - Ахмет Байтұрсынұлынан 
бастап, Алаш зиялыларын атамай өту мүмкін емес. Оның себебі - 
терминологияның ғылыми түрде зерттелуі Алаш зиялыларының еңбектерінен 
бастау алады. Бұл еңбекте Алаш зиялыларының еңбектерінен бастап, Шерубай 
Құрманбайұлы, 
Өмірзақ Айтбай сынды 
ғалымдардың 
терминология 
саласындағы алғашқы докторлық диссертациялары, терминге қойылатын 
талаптар, қағидаттар, шартты белгілер, бірліктерді талқыға алатын боламыз.

3
1.
 
ТЕРМИНОЛОГИЯНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ 
 
1.1
 
Термин, терминология туралы түсінік 
 
Термин туралы нақты бір анықтама жоқ. Әр ғалым әр түрлі анықтама, әр 
түрлі атау береді.
Термин дегеніміз — белгілі бір ғылым, білім, техника саласының заттары 
мен құбылыстарының атауы. 
ерминдер бір ғана тура мағыналы сөз болып келеді. 
Терминдегі сөздердің басты қасиеті мынадай: а) ғылым мен техниканың әр 
саласына тән болуы керек; ә) термин сөздер дара бір мағыналы болуы керек; б) 
термин сөздердің көпшілігі дүние жүзі тілдерінің бәріне ортақ болуы керек.
Термин сөздерді кейде арнаулы сөздер деп те атайды. Термин сөздер ғылымның 
барлық саласында кездеседі: 
Өнер мен әдебиетке байланысты терминдер: 
роман, театр, филармония, актер, 
образ, дирижер, режиссер.
Лингвистикаға байланысты терминдер: 
лексика, фонетика, морфология, 
синтаксис, омоним, орфография, архаизм, бастауыш, баяндауыш т.б.
Спортқа байланысты терминдер: 
футбол, баскетбол, волейбол, хоккей, щахмат, 
бокс, акробат т.б.
Ғылымға байланысты терминдер: 
математика, синус, биссиктриса, көбейту, 
косинус, химия, азот, хлор, азон т.б.
Терминнің өзіндік белгілері:
1.
Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады. 
2.
Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық таңба 
түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес 
салмағы термин сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен). 
3.
Термин – белгілі бір терминологияның мүшесі (А.А.Реформатский). 
4.
Термин деген – ұғым аты. 
5.
Терминнің міндетті түрде анықтамасы (дефинициясы) болады. 
6.
Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы 
жағынан зат есімдер болады. 

4
7.
Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы 
сала шеңберінде қолданылады. 
Терминология – 1) Терминдер туралы ғылым; 2) Терминдер жиынтығы 
деген екі мағынаны білдіреді. «оның құрамды бөлігі болып табылатын терминдер 
арқылы ғылыми теориялар, заңдар, принциптер, ережелер жасалынады», яғни 
«терминдерде әлеуметтік ұйымдасқан шындық бейнеленеді, сондықтан міндетті 
түрде терминдерде әлеуметтік сипат болады». (А. А. Реформатский)