Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы

Асан қайғы
Орындаған: Турдали Ж
Қабылдаған: Турсуманова Ф

Асан қайғы Сәбитұлы
Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы (14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың
басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз 
Жәнібек ханның ақылшысы болған. Әкесі 
Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда 
облысы, Шиелі ауданы, «Жеті әулие» қорымындағы Асан ата 
кесенесі - Асан Қайғы мазары делінеді.
Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу 
кезеңіне сай келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын 
алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен 
философиялық-нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер 
болып табылады.

сан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда ғұмыр кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан
ақылгөй жырауы, өз дәуірінің абызы, бас биі, Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", 
осындай ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" 
сөзі қосылып аңыздалып кеткен. Шежіре-аңыздардың айтуынша Асанның әкесі
Сәбит ұзақ жасаған, он сегіз мың ғаламның, құстың, жан-жануардың тілін
білетін, өзі көріпкел әулие, атақты саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес
білгеннен осындай қасиеттерге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, 
ұлағатты тәрбие көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның
келешекте ірі де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол
жас болса да хан, сұлтан, би, бектермен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-
пікір жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-
жыраулық, шешендік, тапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, 
әдет-ғұрып мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді
билік сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді. Әз Жәнібек (туған
жылы 1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз
Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз
Жәнібек өлген соң Асан би Дешті Қыпшаққа қайта оралады. Алайда ордадан
бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын
арасы тату болуы жолында күреседі. Асанқайғы ең алдымен хандық үкіметті
күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды. "Әз Жәнібек
ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының, Алтын Орда 
болашағын жете ойламайсың деп сөгеді".

Жыраудың бір алуан толғаулары Әз
Жәнібек ханға
арналған. Ол ең әуелі
ханның айналасына көз салмай, шабылып жатқан халқының жағдайын
ойламай бейғам отыруына наразылық тұрғысында айтылады
(«
Қымыз
ішіп қызарып, мастанып неге терлейсің, өзіңнен басқа хан 
жоқтай елеуреп неге сөйлейсің?»). Ертеңгі халық болашағын Жәнібек
ханның ақыл-айла, көрегендігімен тығыз байланыста алып қарайды. Осы 
арнауында жырау күншығысқа көз алмай қарайтын көрші патшалықтан
сақтанудың қажеттігін арнайы ескертеді («Қилы-қилы заман болмай ма, 
Суда жүрген ақ шортан,
Қарағай
басын шалмай ма?»). Асан Қайғы осы 
«ақ шортан» мен «қарағай» бейнесін келесі бір толғауында кеңірек
ашып, орыс патшасы отарлауының мән-жайын алдын ала айтып, 
көрегенділік танытады. Халық басына төнген бұл қауіптің зардабын, оның
немен тынатынын да дәл болжайды («Ол күнде қарындастан қайыр
кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер, Ұлы, қызың орысқа бодан
болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?»). Асан Қайғы
Қаласының
жыр
, толғаулары негізінен үлгі-өсиет, мақал-мәтел іспеттес
болып құрылады. Жырау ру-тайпалық одақтардың
генеалогиясын
, 
халықтық әдет-ғұрып, дәстүрлерді дәріптеп, өмір сүрудің мәні туралы, 
жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, үлкенді сыйлап-
қастерлеу, олардың ақылын алу, бір-бірімен босқа қырқыспау, бейбіт
өмір кешуге, ізгі ниетті, қарапайым, адал, шыншыл, иманды болуға
шақырады («өле-тұғын
тай
үшін, қонатұғын сай үшін, желке терің
құрысып, бір-біріңмен ұрыспа»).

Асан Қайғы Қаласының философия дүниетанымы үш бағытқа бөлінеді:
•
этикалық дүниетаным – ұлы жыраудың философия ойларының өзегін құрайы. Адам, адамшылықтың басты қасиеттері, олардың
мәні мен сипаты жоғары имандылық деңгейінде қарастырылған. Поэтикалық формамен берілген этикалық ұғымдар, түсініктер, 
қағидалар Шығыс өркениетіне тән ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы болмысын
айқындайды.
[5]
•
Поэтикалық зерде және философияның қазақ дүниетанымында егіз ұғым екенін жырау өз толғаулары арқылы толық дәлелдеп
берді. Адам өмірінің мәні, мақсаты, өлімнің растығы, қоршаған дүниені тану мәселелері Асан Қайғы философиясының басты
бағыттары.
•
Асан Қайғы гуманизмі, адамға деген сүйіс пеншілігі тарихи сана арқылы түркі халықтарының жадында сақталған. Ноғай, өзбек, 
түрікмен, қырғыз, қарақалпақ халықтары арасында Асан Қайғы есімі ілтипатпен аталып, құрмет тұтылады. Оның ақындық ойы
мен жыраулық философиясы өзінің танымдық құдіреттілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқы ғасырлар бойы тарихи сатыларында
Асан Қайғы есімін үстемдікке, озбырлыққа, әділетсіздікке қарсы ұстанған ізгілік символына айналдырды. Асан Қайғы Оқшы
ата қорымына жерленіп, басына кесене тұрғызылған.
•
Асанқайғының нақ жерленген жері белгісіз. Екі дерек бар: біріншісі бойынша, Жезқазған облысының Ұлытау ауданында, ал 
екіншісі бойынша, Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шиелі ауылынан 16 шақырым жерде жерленген екен. 
Асанқайғыға арнап жасалған ескерткіш Асан ата кесенесі "Жеті әулие" қорымында.