Қазақ фольклорындағы кенесары бейнесі
жүктеу/скачать 193,1 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер
- «Тарихи жырлар»
- «Historical epic
| ӘОЖ 94(574) ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІ Ерменбаева Г.К. – тарих ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрыснов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті . Әлімов Қ.А. – А.Байтұрыснов атындағы Қостанаймемлекеттік университеті , Қазақстан тарихы кафедрасының 2 курс магистранты .
тарихын зерттеу кезінде аса маңызды дерек ретінде фольклордың маңызы айрықша зор. Мұның бұлай болатын себебі, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін қазақ халқының жазба әдебиеті болмады. Сондықтан тарихи ірі оқиғалар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған халықтың ауызша шығармашылығы: дастан, өлең, қисса, батырлар жыры, ертегі, аңыз және т.б. арқылы қазақ халқының есінде сақталған. Осы фольклорлық материалдарда қазақтардың қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, тұрмысы мен әдет - ғұрпы, халықтың өміріндегі аса маңызды тарихи оқиғалар айқын бейнесін тапқан. Фольклорлық материалдың маңызы сонда, ол тарихи оқиғалар мен жеке адамдарға дәл және көбінесе дұрыс бағасын береді, себебі тарихты жасаушы және суреттеліп отырған оқиғалардың тікелей қатысушылары халықтың өзі болып табылады. Аталған мақалада Кенесары Қасымовтың бейнесі фольклор материалдары арқылы, яғни халық аузынан тараған өлең жолдары, аңыздар, дастандар арқылы ашылып, тарқалады.Нысанбайдың «Кенесары туралы жыры», Досқожаның «Қоштасу жыры», «Наурызбай – Ханшайым» поэмасының негізінде, сонымен қатар Ж. Көпеев, О. Шипин және басқа да ғалымдардың жинаған материалдары арқылы XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының ұлт - азаттық қозғалысының себептері, Кенесары Қасымовтың серіктері кеңінен ашылады. Кілттік сөздер: Кенесары Қасымов, тарих, фольклор, жыр - дастандар . ОБРАЗ КЕНЕСАРЫ В КАЗАХСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ Ерменбаева Г.К.– кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Казахстана Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова. Алимов К.А. – магистрант 2 курса кафедры историй Казахстана, Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова .
Значение фольклора, как важнейшего источника при изучении национально - освободительного движения велико. Крупные исторические события в памяти казахского народа сохранялись через устное народное творчество: поэмы, песни, былины, сказки, легенды и др., передававшиеся из поколения в поколение. В этих фольклорных материалах яркое отражение нашли общественный и социальный строй казахов, быт и нравы и, наконец, важнейшие исторические события, связанные с национально - освободительным движением. Эти материалы содержат меткую и, зачастую, верную оценку историческим событиям и личностям, поскольку сам народ являлся творцом истории и непосредственным участником описываемых событий. В данной статье раскрывается противоречивый образ Кенесары Касымова через материалы фольклора – песни, былины, легенды. На основе «Песни о Кенесары» Нысанбая, «Прощальной песни» Досхожи, поэмы «Наурызбай – Ханшаим», материалов, собранных Ж.Копеевым, О.Шипиным и другими, раскрываются причины массового освободительного движения казахов в первой половине XIX века, соратники Кенесары Касымова. Ключевые слова: Кенесары Касымов, история, фольклор, поэмы. IMAGE OF KENESARY IN THE KAZAKH FOLKLORE Yermenbayeva G.K. – candidate of historical sciences, а ssociate professor of the department of history of Kazakhstan Kostanai State University named after A. Baitursynov. Alimov K.A. – 2nd year undergraduate of the department of Kazakhstan history, Kostanay State University named after A. Baitursynov. The value of folklore, as the most important source in the study of the national liberation movement is great. Major historical events in memory of the Kazakh people saved through folklore: poems, songs, epics, tales, legends, etc., passed on from generation to generation. In these folklore materials found vivid reflection of the public and social order of the Kazakhs, life and customs, and, finally, the most important historical events associated with the national liberation movement. These materials contain a label and, often, the correct assessment of the historical events and personalities, because he was the creator of the history of the people and a direct participant in the events described. This article reveals the contradictory image Kenesary Kasymov through folklore material - songs, epics, legends. Based on the "Song of Kenesary" Nysanbaya, "Farewell Song" Doskhozhi, the poem "Nauryzbai and Hanshaim" materials collected Zh.Kopeevym, O.Shipinym and others, the reasons of the mass liberation movement of Kazakhs in the first half of the XIX century, associates Kenesary Kasymov. Key words: Kenesary Kasymov, history, folklore, poems. Қазақстан
тарихын зерттеу кезінде аса маңызды дерек ретінде фольклордың маңызы айрықша зор. Мұның бұлай болатын себебі, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін қазақ халқының жазба әдебиеті болмады. Сондықтан тарихи ірі оқиғалар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған халықтың ауызша шығармашылығы: дастан, ӛлең, қисса, батырлар жыры, ертегі, аңыз және т.б. арқылы қазақ халқының есінде сақталған. Осы фольклорлық материалдарда қазақтардың қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, тұрмысы мен әдет - ғұрпы, халықтың ӛміріндегі аса маңызды тарихи оқиғалар айқын бейнесін тапқан. Фольклорлық материалдың маңызы сонда, ол тарихи оқиғалар мен жеке адамдарға дәл және кӛбінесе дұрыс бағасын береді, себебі тарихты жасаушы және суреттеліп отырған оқиғалардың тікелей қатысушылары халықтың ӛзі болып табылады.
Қазақ фольклорын егжей - тегжейлі сипаттап жатпай - ақ айта кететін бір жайт: сан алуан оқиғалардың бірін қалдырмай баяндайтындықтан, талайлардың атын атап, түсін түстеп беретіндіктен, іші не қилы деректерге толы
болатындықтан бұл фольклор дегеніңіз тарихшы үшін, әсіресе қоғамдық қатынастар саласын зерттейтіндер үшін шын мәнінде баға жетпес қазына.
Фольклордың ӛзіне тән негізгі ерекшелігі –
оның сапа және таптық жағынан біркелкі болып келмейтінін, онда тарихи шындық пен поэтикалық қиял және аудармашының жорамалы болатынын, әсіресе бірнеше ғасыр бұрын айтылып, талай рет ауыздан - ауызға кӛшкен болса әр түрлі жыраулар мен жыршылар ӛз жандарынан қосатын қосымшалардың да мұндай фольклордан орын алатынын бір сәтке де естен шығармау керек.
Қазақтарихындағы, халық тағдырындағы
орны
мен
рӛлі
ерекше
тұлға
–
Кенесары
Қасымұлы . XIX ғасырдың
30-40 жылдары
Еуропаны
коммунизмнің
елесі
шарлап
жүрсе, Ресейде
дворяндық қозғалыс
бітіп, әр
шенділермен революцияшыл
демократтар аренаға
шығып
самодержавиеден
қалай
құтылудың
амалын
іздеп
жүрген
шақта, сайын
қазақ
даласында
отаршылдыққа қарсы
кӛтеріліс
бірінен
соң
бірі
лапылдап
жанып
жатты. Батысымызда
Исатай
- Махамбет, оңтүстігімізде
Жанқожа
мен
Досан,
Сарыарқада
Кенесары бастаған
ұлы
шайқастар
жүріп
жатты. Азаттық
үшін
болған
осы
күрестер
жайлы
алуан
түрлі
ӛлең
- жырлар, аңыз - әңгімелер, дастандар туып, асыл
ерлердің
ерен
ерлігін
дәріптеп, ел
санасына, қоғамдық пікірге
ерекше
ықпал
жасалды.
Он жылға
созылған
Кенесары
қозғалысы
халық
жадында
ұмтылмастай
із
қалдырды. Кенесарының
ӛзі, оның сарбаздары
мен
батырлары
жӛнінде
кӛптеген
фольклорлық
және
әдеби
туындылар
сол
заманның
ӛзінде
- ақ
пайда
болды. Кӛтерілістің ішінде
болған
Нысанбай
жырау
мен
хан
ордасында
жүрген
Досқожа
ақындардың
ӛлеңдері
мен
толғаулары –
тарихи
оқиғалардың
шежіресі
іспетті. Кӛтерілістің
тұсында, одан кейін
де
әр
түрлі әңгімелер, аңыздар, дастандар
туды. Олардың біразы–авторлық
шығармалар болса, енді
біреуі
–
фольклорлық, авторсыз
дүниелер. Бұл екі
топтағы
туындылардың
ұқсастығы мен
қатар
айырмашылықтары
да
бар. Авторлық
шығармалар –
әдебиетке
жатады, оларда автордың
даралық
ерекшеліктері
бой
кӛрсетеді
де, бейнеленіп отырған
оқиғамен
кейіпкердің
іс
әрекеті
автордың ой
елегінен
ӛтеді . Яғни
автор
объектісін
ӛзінің
мақсатына, талап - талғамына сәйкес
суреттейді. Сол
кӛтеріліс
туралы
ертедегі, сондай - ақ
кейінгі
замандағы әдеби
шығармаларда
Кенесарымен оның
серіктестері
туралы, олардың атқарған
қызметтері
жайлы
жеке
автордың
ой - ӛрісі, түсінік - пайымы кӛрініс
табады.
Кенесары туралы
фольклорлық
шығарма
аз
емес. Шынын
айтқанда, хатқа түскенінен
гӛрі
ел
аузында
айтылып, әлі жиналмағаны
кӛп. Дегенмен, қолда бар
мәтіндердің
ӛзі–біршама және
олар
жанрлық
жағынан
да, мазмұны
жағынан
да
алуан
түрлі. Әзірше мәлім
болып
отырған
шығармалардың
дені
–
шағын
ӛлеңдер, аңыздар мен
әңгімелер. Арасында
эпикалық
туындылар
да
бар. Мысалы, «Абылай, Кенесары»
сияқты
қомақты
жыр. Ал, «Наурызбай - Ханшайым» атты
шығарма
дастаннан
гӛрі
халық
балладасына
жақын.
Бір ғажабы, Кенесары
образы
біздің
түсінігіміздегі
эпикалық
жоспарда
кӛрінбейді. Ол
ежелгі
батырларша
қалың
жауға
жалғыз
ӛзі
шаппайды, мыңдаған
қолды
жайратпайды, қамалды
бұзып
ойран
салмайды. Рас, кейбір
шығармаларда фольклордың
шежірелік тұтастану
заңдылығы байқалады. Әдетте, ескі
жырында
қаһарманның
ерекше
болып
туатындығы
туралы
пролог
болады. Онда
болашақ
батырдың
ата
- анасы, бабасы
жайында
әңгімеленеді. Осы
дәстүр
Кенесарыға
байланысты да
аңғарылады. Мысалы
«Наурызбай - Ханшайым»
атты
эпикалық
туындыда
Кенесарының
ерекше
екенін
айту
үшін
оның
бабалары
туралы
баяндалады. Онда
былай
делінеді: «Абылай
бүкіл
мұсылманға
хан
болған, қалмақ
Қалданнның қызын
алған. Одан
Қасым
туған. Қарныңда
анасының
қан
шеңгелдеп, қызартып
екі кӛзін
ашып
туған»,
- деп
Кенесарының
әкесі
Қасым
ерекше
адам
болғанын
айтады. Ал, одан
туған
Кенесары да
–
тегін емес
деген
ұғым
жатыр
мұнда. «Қасымның
тӛрт
ұлының
ішінде
бӛлек
туған
Кенесары, сол
себепті
хан
болды»,
- дейді
халық
жыршысы.
Қазақтардың XIX ғасырдың 20 –
40 жылдардағы кӛтерілісінің себебін анықтау үшін ақындар Досқожа мен Күдерінің сол кӛтерілістер кезінде қиыстырған жырларының маңызы зор. Оның қазақтардың ӛздері бауыр басқан мекені Сарыарқадан кетуі кезінде қиыстырған «Қоштасу жыры» әр түрлі нұсқада осы күнге жетті. Бұл жыр Кенесары ұлт - азаттық қозғалысының орталығын елдің түкпіріне, Орта жүз аймағына кӛшіруге мәжбүр болған кезеңде туған. «Қоштасу жырының» нұсқасын Қазалы уезінің Райым болысының адамы Есберген Ӛтепбергеновтың аузынан 1895 жылы А. Нестеров жазып алған. Досқожаның қоштасу жырының тарихи құндылығы сонда: XIX ғасырдың 20 –
30 жылдардағы жаппай кӛтерілген азаттық қозғалысының себептері айқын ашып кӛрсетіледі, сонымен бірге туған жерімен
қоштасқан қазақтардың қайғысы мейлінше, шебер берілген.
«Жасауыл қырған» дастанында Наурызбайдың 90 жасауылының 1844 жылы жаппастықтардан зекет жинау кзінде қырылып қалғанын жырлауға арналған. Ӛлтірілген жасауылдар жерленген орын «Жасауыл қырған» деп аталып кеткен. Жаппас руының ру басы зауряд - хорунжий Тӛлегеновтың зекет жинаушыларды бір түнде қалай қырып салғаны суреттеледі. Бұдан басқа, Омар Шипиннің «Жеті батырдың қысқаша тарихында» да бұл оқиғаны кӛзі кӛргендердің сұраққа жауаптары келтірілген.
XIX ғасырдың 20 –
30 жылдардағы қазақтардың кӛтерілісіне
басшылақ жасаған Саржанға арналған. Дастанда Саржанмен бірге Кенесары мен Наурызбайдың да ерліктері жырланады.
Жүсіп Кӛпеевтің сипаттап жазуынан біз Кенесарының соғыс тактикасы жӛнінде тұңғыш рет білеміз. Мысалы, сол оқиғаны кӛзімен кӛрген Жәдігер Смайыловтың аузынан жазып алып, Ақтау қамалына 1838 жылы жасалған батыл шабуылды суреттейді және Кенесарының осы батыл шабуылға қатысқан жекелеген батырларын, атап айтқанда, кӛрсеткен ерен ерлігі үшін Кенесарыға «Жеке батыр» деп ат қойған Тӛлебай батырды сипаттап жазады.
Ж. Кӛпеев Кенесарының Ұлы жүз аймағына ауысқанын және оның жасауыл Нюхалов отряды соңына түсіп ӛкшелеп отырғанын егжей - тегжейлі баяндайды. Ол жасауыл Нюхаловтың қырғыз манаптарына –
Бӛгу руынан Бұрымбай Баймұратовқа, Сарыбағыз руынан Ормон Ниязбековке, Солты руынан Жаңғараш Есынкеевке және басқаларға жазған хаттарының қысқаша мазмұнын береді, ақырында, патша отрядтарына қосылған әрі Кенесарының соңына түсуге қатысқан сұлтандардың фамилиялары аталған.
Кӛпеев шайқасқан болған орындарды ӛзгелерге қарағанда егжей - тегжейлі суреттейді және жекелеген мекендердің атауларын атап кӛрсетіп отырады, ал мұны басқа шығармалардан кездестіру қиын. Жау жағынан шығып кеткен сұлтандар Сыпатай мен Рүстемнің сатқындық рӛлі кӛрсетілген.
адам –
Қазақстанның халық ақыны, Қостанай облысының Обаған ауданында ӛмір сүрген Омар Шипин. Осы материалдың негізінде О. Шипин «Жеті батырдың қысқаша тарихын» жазды. Омар Шипин жазып алған әңгімелер мен жырлардың авторларының кӛбі оқиғаға тікелей қатысқандар. Мәселен, Шұбар Наурызбаев пен Жамантайдан Шипин Құсмұрын приказының құрылу тарихын, Кенесарының Орталық Қазақстан даласынан кету жағдайын және Кенесарының 1847 жылы қырғыз манаптарымен соңғы шайқасын жазып алған.
Ӛзге материалдарды О. Шипин әкелері не туыстары оқиғаларға қатысқан немесе соны кӛздері кӛрген адамдардың айтуымен жазып алады; кӛп оқиғалар қариялардың аузынан жазып алынған. Шипин шығармасының
ӛте маңызды болатын бір себебі, ол Кенесары кезінен бері сақталған материалдық ескерткіштердің тізімін береді және Кенесары есімімен байланысты орындардың тарихи тұрақтарын суреттеп жазады.
О. Шипиннің жазбасы бірқатар бӛлімнен тұрады: бірінші бӛлімінде Кенесары отрядтарының 1838 жылы Ақмолаға шабуыл жасағаны баяндалады;
бұл бӛлімде Кенесарының ӛз батырларына берген мінездемесі келтіріледі, сонымен қатар Кенесары батыр шайқасқан жер және оның қаза табуы баяндалады.
Келесі бӛлімінде Наурызбайдың 90 жасауылының қаза табуы айтылады; Соңғы бӛлім Кенесарының Торғай мен Ырғыз аймағынан
(Кіші жүз) кетуіне және қырғыз манаптарымен келіссӛз жүргізу үшін ӛкілдер жіберуіне арналған.Бұл бӛлімде Нысанбайдың бізге жетпеген хаттарынан үзінділер келтіріледі, атап айтқанда,
Нысанбайдың туысқан қырғыз халқының жеріне кӛшіп баруды ӛтініп Кенесарыға айтқан үндеуі (1847 ж.) ӛлең
түрінде берілген.
Түлік Титақовтың 1900 жылы Кенесарының батырлары Мыңбай Шынбаев пен Бектемірдің ӛз ауыздарынан жазып алған естеліктері айрықша құнды.
Титақов бұл естеліктерді ӛзі олардың ауылы Сарыбұлақта болған кезінде жазып алған. Титақов ӛз жазбасының алғашқы жартысын Абылаев Қасымға арнайды, оның ӛз балалары Есенкелді мен Саржанды ӛлтіргендері үшін ташкенттіктерден қалай кек алғанын баяндайды [1, 41-
56 бб.].
Ендігі кезекте, Кенесары бейнесін жүйелеп кӛрсетсек;
«Абылай, Кенесары» атты
жырда
мынадай пролог
бар. Мұнда Абылайдың
қалмақ
ханы
Қалданның
қызын
алуы, одан
қан
шеңгелдеп, екі
кӛзін
қызартып
Қасымның
тууы, оның 14 жаста
хан
болуы,
Қасымнан
тӛрт ұл
туғаны
айтылады да:
Кенесары
–
хан
болады, Үлкен
ұлы Қасымның
, Шұғаның
қиқымы
,
Сынығындай
асылдың. Ғылымның
білді
жасынан
Неше
түрлі
пасылдың!
–
деп
суреттеледі Кенесары
аталмыш
жырда
[2, 171- 175 бб.]
.
Жалпы, қолда бар
мәтіндерде
Кенесары
бейнесі
айтарлықтай
эпикалық
әсірелеуге
ұшырамаған . Оның
іс - әрекетінде
ешбір гиперболалық
белгі
жоқ. Демек
Кенесары
туралы
аңыз
- әңгімелер
классикалық фольклордың
поэтикасын бойына
түгел
дарытпаған. Мұның
ӛзі
Кенесары
бейнесін
фольклорлық
кейіпкерге толық
айналдырмаған. Ол
халық
түсінігіндегі
шындыққа
жақын
бейнеленген, бірақ
соған
қарамастан
Кенесары
–
идеалды
кейіпкер, мінсіз адам, әділ
хан
ретінде
суреттеледі. Ол
бірнеше
сипатта
кӛрінеді. Егер
жүйелеп
айтатын
болсақ:
1. Кенесары –
идеалды
қаһарман, билік тізгінін
мықтап
ұстаған
әмірші, күллі
қазақты
ӛзіне
қаратқан
хан. Оның
қоластына атақты
батырлар
жиналған. Олар
ханның
ордасын
–мемлекет
орталығына айналдырған. Жыршыны
тыңдасақ
: Хан
болды
Кенесары
Орта
жүзге, Жайылды
ӛзге
жүзге.
Хакім
боп, жеті
жұрт
таниығыасты, Жарамас
салуға
басқан
ізге
[2 , 106 б.].
–
жай
ғана хан
емес. Ол
–
ел
қамын жеген
хан. Қазақ
елінің
еркіндігін, елдігін
сақтауға
күш
салған
әмірші. Жұртқа
ӛз
ойын
ашық айтып, бостандыққа
шақыратын кӛшбасшы. Міне, Кенесарының
халыққа
айтқан
сӛзі:
"Біздің
бұл
Сарыарқадағы
қазаққа: "Бізге бағын, қара", - деп, Ресей патшалығынан
келді... Екінші жағынан
Қытайдан
да
елші
келіпті". Сонда Кенесары: "Қарама, ӛзіміз
ел
болып
тұралық. Қазақ
хандығын құралық
", - депті
[2 , 215 б.].
замандағы
қазақ
батырлары
жасақтарымен Кенесарының
қасында
болып, оның
бұйрықтарын екі
етпей
орындап, жеңіске
жетіп
жүреді. Бір
аңызда
былай
делінеді:
"Кене
ханның
қоластына
қазақтың
батырлары
бастаған
14 мың
қол
жиналды, ат
жақсысын
мінді, сауыт
жақсысын
киді. Бұлар
ӛздерінің ордасын
Алтай
- Қарпықтың
ортасы –
Құланӛтпеске
тікті. Кіші жүз, ұлы
жүзден
де
қайраты
бойына сыймай
келген
атақты
батырлар
да
Кененің
қоластына қосылып
жатты"
[3 , 151 б.] .
Тағы
бір мәтінде:
Қайраты
қара бастан
қайтпаған
алып
ер
Тамадан
Жолдыаяқ батыр, Ӛмірзая
Тоғалақ
батыр, Құшақ
Бәйтелі
батыр, Тарақты
Құлжан
батыр
бастаған
батырлар
10 мың
әскермен
Кененің
Кӛкшетаудағы
бекініс
қамалына
қосылды. Әскері
кӛбейіп, күші артып, енді
Николайға ойран
салуға
ойланды" [3 , 159 б.] .
Келтірілген
мысалдардан Кенесары –
ұлы
күрестің
ұйымдастырушысы, басшысы
екенін
кӛреміз. Біраз
Кенесары
жауынгерлерінің
Ресей
әскерімен
ұрысы
баяндалып, ханның
ақылды
да
айлалы
қолбасшы болғаны
кӛрсетіледі. Осы
ұрыстарда да, басқа
да
қиын
жағдайларда Кенесары
алды
- артын
терең
ойлап, кең
пішетін
басшы
ретінде
кӛрінеді.
–
ақылшы, батагӛй
абыз, тапқыр шешен, бекзат болып
бейнеленеді. Әрбір
жауапты, қиын
іс Кенесары
бата
бермей
істелмейді. Жорыққа
шығарда, шайқасқа енерде
ол
бата
беріп, ақжол айтып
кіріседі. Оның
батасы
фольклор
дәстүрінде
болып
келеді. Мысалы, қайын
жұртына
кетіп
бара
жатқан
Наурызбайға
берген
батасы
мынадай:
Оң
сегіз
мың әлемге
,
Патша
болған
Құдайым
,
Кӛз
жасымды
қабылет
,
Мінажат
етіп
жылайын, - деп
бастап
, 124 мың
пайғамбарға, 33 мың
т.б. әулиелерге
жалынады. Абылайхан аруағынан
кӛмек
сұрайды. Кӛріп
отырмыз, бұл бата
халық
ұғымына
сәйкес. Жыршы
Кенесарының аузына
әдеттегі
батаны
салып
отыр.
Оның
ойынша Кенесары
халықтан
алшақ
емес.
Кенесары әділ
би, шешен
ретінде
әр
түрлі
ережелер мен
шарттарды
да
заңдастырып, жүзеге
асырып отырады. Сӛзіміз
дәлелді
болу
үшін
мына
бір
аңызға
кӛңіл
бӛлу
қажет
.
Кенесары, Наурызбай, Балаби, Басығара жиналып
отырғанда
Ағыбай
ханнан
сұрайды:
- Егер
бір қарақшы
екіншіні
қарақшаны
ӛлтірсе
не
болады ? – дегенде
хан:
- Ердің
құны 30 түйе
болсын
! - депті.
- Тӛренің
құны не
болады ? – депті
Ағыбай.
- Тӛренің
құны – 100 түйе
һәм таңдамалы
қыз, қара кілем, қара
нар
болсын! –
депті
Кенесары.
Ұрғашының
құны қандай
? –
депті
Ағыбай.
- Қалың
малы қандай
болса, құны
сондай
және
20-30, 5-10 түйе
үстіне
артық
тӛлейді, - депті
хан
[3 , 147 б.].
Міне, бұл мәтін
–
кәдімгі
шешендік сӛздің
үлгісі. Фольклорда
жиі
кездесетін "сұрақ - жауап" түрінде құрылған
тапқырлық
сӛздерді
айтқызу
арқылы
Кенесарыны
ақылгӛй, білгір шешен
етіп
кӛрсетеді
аңыз.
Бұлда
Кенесарыны дәріптеу.
бекзаттықты, хандық
жолды
бәрінен
жоғары
қояды
және
ӛзі
кісілікті, жомарттықты
қатты
ұстанады. Бір
ғана
мысал
келтірейік. Наурызбай
мен
Ағыбай
Тілеуқабақтың
жылқысын
барымталайды. Оларды
қуып
жетіп, ӛзінің
тапқырлығымен, ержүректігімен Науанды
тәнті
етеді. Науан
айдап
келе
жатқан жылқыны
Ханшайымға
сауғаға
таста
пкетеді. Ордаға
келіп, Кене ханға
болған
жағдайды
айтады. Риза
болған
Кенесары:
- деп,
- қарағым, хандық
жолында
Жылқы алғаннан
бұл
ісі
он
есе
артық!» - дейді
де, елді
шақырып, ұлан - асыр
той
жасайды.
Кенесары ханның
байлығы, сән - салтанаты кәдуілгі
Шығыс
елдерінің
падишаларынан кем
емес.
Оның
жомарттығы, кеңпейілдігі хандық
затына
сай. Жыршылар
Кененің
мырзалығын
кӛтермелей айтып,
оның
пайым - түсінігінің, ақсүйекке
лайық
заттылығын
барынша
дәріптейді. Мысалы, қалыңдығына
кетіп
бара
жатқан
Наурызбайға
берген
сыйы
мынадай:
Қазына
- жабдық
артты
тоғыз
нарға,
Барсын
деп салтанатпен
мәхбур
жарға.
Қос
берді падишалық
алтын
шатыр,
Дүние
мұқтаж емес
еш
оларға...
Не асыл
інжу
- маржан
алды
тастан,
Жабдығын
тамамды аянбастан.
Кене
хан
аттандырып, амандасып,
Айтады
ақыл
- хайла
бір
- бір
бастан
[2 , 126 б.].
Бұдан
да артық
сый
- сияпатты
Кенесары
хан
Наурызбайдың
қайын
ағасы
Мұсаға, онымен
бірге
келген
жолдастарына
жасап, қазақтың "тоғызсыйлау" салтын толық
орындайды.
Келтірілген аңыздардан
кӛретініміз - халықтың "хан
қандай
болуы
керек" –
деген
түсінігі. Ӛмірде
Кенесары
осындай
кең, осындай
жомарт
болды
ма
- белгісіз. Бірақ
фольклор
оны
осындай
етіп
бейнелеп
отыр.
4.
Фольклордағы
Кенесары –
кӛріпкел, сәуегей, келешекті
болжаушы. Үйде, Орда да
отырып, түзде
болып жатқан
оқиғаны
сезіп, біліп
отырады. Наурызбайды, Ағыбайды, басқа батырларды
сынап,
олардың
қасиеттерін, ерекшеліктерімен кемшіліктерін
жіті
аңғара
біледі.
Кенесарының тағы
бір
қасиеті
–
түс
жорып, алдағыны болжауы. Бірде
ол
Ағыбайға
ӛз атасы
Абылайдың
түсін
еске
алып: "Менің
Сыздығымнан кейін
солай
боламыз
ғой
!" - дейді.
Кенесары ӛзінің
кӛрген
түсін
Ағыбайға
жорып, былай
депті: "Біздің бағымыз
алдымызда, артымызда
қалатын бақ
жоқ, ӛзімізбен
бірге
кетеді, ал
сенің
бағың
артында
қалады
" [3 , 165 б.].
аңызының
айтпағы
–
Кенесары
ӛз тағдырын, әулетінің
болашағын алдын
- ала
болжап, біліп
кетті. Ӛзінен кейінгі
ұрпағы
кӛптің
арасына
сіңіп
кететініне, бүкіл
ата
- бабасынан
келе
жатқан
бақ
пен
даңқтың
ӛзімен
бірге
ӛшетініне
кӛзі
жетіп
кетті.
5. Кенесары
–
идеалды
кейіпкер болғандықтан
оның
бойында
тағы
бір
ерекше
қасиет
бар. Ол
– оның кереметтігі, кӛзінің
магиясы. Ол сұқтанып, қатты
мән
бере
қараса, кӛзі
тиеді, сӛйтіп оның
назарына
ұшыраған
адам
жарық
дүниемен
қоштасады. Осындай
халге
Ханшайым
сұлу
ұшырайды
.
Наурызбай қалындығы
Ханшайымды Ордаға
әкеліп
той
ӛткізеді. Елдің
бәрі
келіннің
сұлулығына
қайран
қалады
. Жұрт
мақтаған
соң
кӛрейін
деп
Кенесары
Ордаға
келеді. Ағыбайға
жабықты
ашқызып
қараса, Наурызбаймен
Ханшайым
әзілдесіп
отыр
екен. Кенесары
қыздың
сұлулығына
таң
қалып, оның
нұрлы
жүзіне
назарын
салады. "Әйел
затының
сұлуы
екен",
- деп, іштей
риза
болып, үйге
қайтады, бірақ ӛзінің
сұқтанғанынан
секем
алып
қалады. Кӛп
ұзамай
Ханшайым
да
ауырып, қайтыс
болады. Ештеңеге түсінбей, аңтаң
болып, шулап жатқан
жұртқа
Кенесары
келіп: "Жарандар, шешіндіріп
қараңдаршы, ғаріпті ӛз
назарым
ұрды ", - дейді. Айтқанындай, шешіндіріп
қараса, екі ӛкпесі
қарайып
кетіпті.
Халық түсінігіндегі
Кенесары
–
тек
ақылды хан
емес. Сонымен
бірге
ол
ерекше
адамға даритын
керемет
қасиеттердің
иесі. Ол іспен, сӛзбен
ғана
емес, кӛзбен
де, ниетпен де
нәтижеге
жете алады.
Ендеше
Кенесары жай
адам
емес, Құдайдың
таңдап
алған
құдыретті
адамы, сол себепті
оның
ӛзі
де, ісі
де
айрықша. Фольклордағы
Кенесары - халықтың "әділ
де, міңсіз патша" туралы
идеалды
образы. Оның
бойында
ханда
болуға
тиісті
ізгіліктің
бәрі
жинақталған, халық
қиялындағы, ел арманындағы
ханның
бейнесі
кӛрініс
тапқан.
: 1.
Бекмаханов , Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20 - 40 жылдарында. [ Текст
] –
Алматы, 1994. –
416 б. 2.
«Тарихи жырлар», 3-
том. [ Текст ] - Алматы
, 1996. 3.
Ақжолтай Ағыбайбатыр . [
Текст ] -
Алматы , 2002. References:
1. Bekmahanov, E. Kazakhstan in the 20-40 years of the 19th century. [Text] – Almaty.1994. - 416 р .
«Historical epic» .3-how. [Text] А., 1996.
3. Akzholtai Agybai heros. [Text] А., 2002.
Авторлар жайлы мәлімет: Ерменбаева Гүлжан Кәкімбекқызы – тарих ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті , Наурыз шағын ауданы 7- үй ,117- пәтер, 8(777) 278 -74-25, e-mail: gulshan23@bk.ru. Әлімов Қайрат Аманұлы – А.Байтұрыснов атындағы Қостанай мемелекеттік университеті , Қазақстан тарихы кафедрасының 2 курс магистранты, Пушкин көшесі138 -107, 8 (702) 717-40-93, e- mail: alimovkera@mail.ru. Ерменбаева Гульжан Какимбековна – кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Казахстана Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова, микрорайон Наурыз, 7 - дом, кв. 117, 8(777) 278-74-25, e-mail: gulshan23@bk.ru. Алимов Кайрат Аманулы – магистрант 2 курса кафедры историй Казахстана , Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова, улица Пушкина 138 -107, 8 (702) 717-40-93, e-mail: alimovkera@mail.ru. Yermenbayeva Gulzhan Kakimbekovna – candidate of historical sciences, а
department of history of Kazakhstan Kostanai State University named after A. Baitursynov, Nauryz districts, 7th house, sq. 117, 8 (777) 278-74-25, e-mail: gulshan23@bk.ru. Alimov K.A. – 2nd year undergraduate of the department of Kazakhstan history, Kostanay State University named after A. Baitursynov, Pushkin Street, 138-107,8 (702) 717-40-93, e-mail: alimovkera@mail.ru . жүктеу/скачать 193,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|