Қазақстан республикасы экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі «Қазақстан республикасының демографиялық болжамы: неггізгі трендтер, сын-қатерлер, практикалық Ұсыныстар»
жүктеу/скачать 2,08 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ МИНИСТРЛІГІ
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ БОЛЖАМЫ: НЕГГІЗГІ ТРЕНДТЕР, СЫН-ҚАТЕРЛЕР, ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР» тақырыбына аналитикалық баяндама Астана, 2014 ж. 2
1. 1. Қазақстан Республикасының қазіргі демографиялық дамуы 3 1.1
Халық саны және жас құрамы өзгеруінің үрдістері мен болашағы 3 1.2
1.3
Халықтың көші-қон ағымдарын талдау
18 1.4
айқындау
26 2. Демографиялық болжам 33 2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық дамудың болжамы 33 2.2 Халықтың экономикалық белсенділігін болжау
47
демографиялық фактордың ролі (қорытындылар мен ұсынымдар) 52
1-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының болжамды саны
56 2-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР еркектерінің болжамды саны
57 3-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР әйелдерінің болжамды саны 58 4-қосымша. Қалалық елді мекен бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының болжамды саны
59 5-қосымша. Ауылдық елді мекен бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының болжамды саны
60 6-қосымша. Өңірлер бойынша 2030 жылға дейінгі ЭБХ болжамды саны 61 7-қосымша Демографиялық болжамды құру әдістемесі
3
БОЛЖАМЫ: НЕГГІЗГІ ТРЕНДТЕР, СЫН-ҚАТЕРЛЕР, ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР 1. Қазақстан Республикасының қазіргі демографиялық дамуы 1.1 Халық саны және жас құрамы өзгеруінің үрдістері мен болашағы Қазақстан Республикасы халқының саны 1991 жылдың басында 16,4 млн. адамды құрады, ал 2000 жылдың басында 14,9 млн. адамға дейін кеміді (1-сурет). 2002 жылдан бастап аталған көрсеткіш тұрақты өсіп, 2012 жылдың басында 16,9 млн. адамды құрады, ал 2013 жылға қарай 17 млн. адамға жетті. 1990-жылдардағы халық санының елеулі төмендеуі этнос өкілдері бөлігінің тарихи отанына тұрақты тұруға кетуімен және бала туу деңгейінің төмендеуімен байланысты. 2003 жылдан бастап мемлекетімізде халық санының өсуі басталды. Өсудің негізгі көзі табиғи өсім болып табылады.
2013 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан халқының саны 16909,6 мың адамды құрады, оның ішінде қалалықтар - 9277,4 мың адам немесе 54,9%, ауылдықтар саны – 7632,2 мың адам немесе 45,1%. Өткен кезеңмен салыстырғанда халықтың саны 1,4% өсті, қалалықтар – 1,61%, ауылдықтар саны –1,1%; 2009 жылғы 01.01 салыстырғанда елдің халқының саны 5,8%-ға өскен, қалалықтар және ауылдықтардікі сәйкесінше 7,1% және 4,3% (нақтыланған деректер бойынша). Халықтың санының көпшілігі келесі өңірлерде шоғырланған: Оңтүстік Қазақстан – 2678,9 мың адам (15,8%), Алматы – 1946,7 мың адам (11,5%), Шығыс Қазақстан – 1393,6 мың адам (8,2%), Қарағанды облыстарында – 1362,7 мың адам (8,1%) және Алматы
4
қаласында – 1475,4 мың адам немесе 8,7%. Барлығы осы өңірлерде Қазақстан халқының 50%-нан астамы тұрады. Қалалық халық негізінен Қарағанды (78,4%), Павлодар (69,2%), Ақтөбе (61,6%), Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан (58,5%) (1-кесте).
1-кесте. 2009 жылғы 1.01 және 2013 жылғы 1.01 Қазақстан Республикасы халқының өңірлер бойынша саны адам
Барлық халық Қала халқы Ауыл халқы 2009 2013
2009 2013
2009 2013
Казақстан 15982370 16909776 8662919
9277529 7319451
7632247 Ақмола
738827 732719
342188 344237
396639 388482
Ақтөбе 756782
795817 460251
490590 296531
305227 Алматы
1804005 1946718
424687 451914
1379318 1494804
Атырау 509123
555217 239034
268192 270089
287025 Батыс Қазақстан 598342 617640
277055 303017
321287 314623
Жамбыл 1020796
1069874 415047
427879 605749
641995 Қарағанды 1341207 1362743
1039005 1068385
302202 294358
Қостанай 886329
879941 439558
450890 446771
429051 Қызылорда 677734 726711
283971 309327
393763 417384
Маңғыстау 482631
567754 262237
287741 220394
280013 Оңтүстік Қазақстан 2462782 2678889
970164 1048405
1492618 1630484
Павлодар 742276
749019 504004
518191 238272
230828 Солтүстік Қазақстан 597534
579488 237442
239632 360092
339856 Шығыс Қазақстан 1396871 1393619
801145 815502
595726 578117
Астана қ. 605254
778198 605254
778198 0 0 Алматы қ. 1361877
1475429 1361877
1475429 0 0 Халық саны өсімінің ең жоғары төмендеуі (-2,3%) 1995 жылда (2-сурет) байқалады. 2003 жылдан бастап халық өсімінің оң қарқыны сақталып келеді. Соңғы жылдары өсім қарқыны 1,4 - 2,9%-ды құрады.
5
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2-сурет. Халық санының өсу (азаю) қарқыны 2-кесте. Жекелеген жас топтары бойынша Қазақстан Республикасы халқының саны жылдар
Халық саны, адам Үлес, %
0-15 жас 16-63 (57) жас 63 (57) және одан үлкен 0-15
жас 16-63 (57) жас 63 (57) және одан үлкен 2002
4202662 9339931
1316355 28.30 62.89 8.86
2003 4106548
9455220 1347250
27.62 63.60 9.06 2004
4038627 9606004
1368354 27.01 64.25 9.15
2005 3997336
9775472 1374221
26.52 64.85 9.12 2006
3983469 9967766
1356849 26.17 65.49 8.92
2007 3998222
10165045 1320925
25.97 66.02 8.58 2008
4046938 10338303 1288759 25.99 66.39 8.28
2009 4167372
10344218
1581111
25.90 64.28 9.83
2010 4245039
10461037
1615505
26.01 64.09 9.90
2011 4343382
10559499
1653719
26.23 63.78 9.99
2012 4462889
10631298
1697238
26.58 63.31 10.11 Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
2-кестеде Қазақстан халқының 2002 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі жас бөлігіндегі саны көрсетілген. Халықтың негізгі үлесін жұмысқа қабілетті жастағы азаматтар құрайды, олардың 2002 жылдан 2012 жылға дейінгі кезеңде жиынтық үлесі халықтың жалпы санында 62-66%-ды құрады. Аталған жас санаты 2002 жылы халықтың жалпы санында 62%-ды құрады, одан кейін 2008 жылы 68%-ды құрап, өзінің үдемелі кезіне жетті, ал 2012 жылы азаматтардың аталған санаты 63%-ды құрады. 0-ден 15 жасқа дейінгі адамдардың жас санаты 2002 жылмен салыстырғанда 2 пайыздық тармаққа төмендеп, 2012 жылы халықтың жалпы санының 26%-ын құрады. Зейнеткерлік жастағы, яғни 63(57) жастан үлкен
6
халық 2002 жылмен салыстырғанда 2 пайыздық тармаққа артып, 10%-ды құрады. Осыған қарамастан, егде жастағы халықтың 2012 жылы күрт өсуін атап өткен жөн, ол 2011 жылмен салыстырғанда 3 пайыздық тармаққа артты. 0-15 жастағы халықтың үлесінің төмендеуі, 16-62 (57) жастағы халықтың үлесінің ұлғаюы және 63 (58) жас және одан үлкен жастағы халықтың үлесінің ұлғаюы байқалады. Аталған үрдістің нәтижесі 2020 жылға қарай жұмысқа қабілетті жастағы (16-62 (57) жастағы) халықтың азаюы болу мүмкін, себебі қазіргі жастар жұмысқа қабілетті жасқа жетеді және егде жастағы халықтың көбеюіне әкеледі, ал қазіргі жұмысқа қабілетті халық тобы зейнеткерлік жасқа жетеді. Осылайша, бала туудың жоғары деңгейіне қарамастан, Қазақстанда халықтың қартаю тәуекелі бар. Аталған үрдісті жынысы бойынша әртүрлі жас топтары бойынша халық санының өзгерістеріне жасалған талдау растайды (3-кесте).
ӘЙЕЛДЕР 0-15 жастағы еркектердің үлесі, % 16-63 жастағы еркектердің үлесі, % 63 және одан үлкен жастағы еркектердің үлесі, % 0-15 жастағы әйелдердің үлесі, % 16-57 жастағы әйелдердің үлесі, % 57 және одан үлкен жастағы әйелдердің үлесі, % 2000 31.5
62.3 6.3
28.1 57.0
14.9 2001 30.7
62.7 6.5
27.5 57.9
14.7 2002 30.0
63.3 6.8
26.7 58.9
14.3 2003 29.2
63.9 6.9
26.0 60.0
14.0 2004 28.5
64.6 6.9
25.4 60.9
13.8 2005 28.0
65.1 6.8
24.9 61.4
13.7 2006 27.7
65.7 6.6
24.5 61.7
13.8 2007 27.5
66.2 6.3
24.3 61.8
13.9 2008 27.5
66.5 6.1
24.3 61.6
14.1 2009 27.6
66.6 5.8
24.4 62.1
13.6 2010 27.7
66.5 5.8
24.5 61.8
13.7 2011 27.9
66.2 5.8
24.7 61.5
13.8 2012 28.3
65.8 5.9
25.0 61.0
14.0 Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
Төменде 1990 және 2012 жылдарға арналған жыныстық-жас пирамидасы көрсетілген (3-сурет). Екі жылда да көптеген жас санаттарында әйелдер үстем. Осыған қарамастан, 2012 жылы пирамиданың теңестірілуі немесе әр жас санатында әйелдер санының ерлердің санына сәйкес келуі немесе олардың санына жақындағаны байқалады. 2012 жылы 10-24 жастағы ерлердің де, әйелдердің де күрт азаюы байқалады, бұл 90-жылдардағы бала туудың төмен деңгейіне байланысты. 2012 жылы 0-4 жастағы халық едәуір көбейді, сондай-ақ аталған жас санатында ер балалардың көбеюі байқалады. 7
Соңғы 15-20 жыл аралығында халықтың жалпы санындағы ерлердің үлесі 48%-ды, әйелдердің үлесі 52%-ды құрады.
2012 жыл (адамдар жыл басына)
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 3-сурет. Халық санының жас пирамидасы Халықтың орта жастағы санатының көбеюі байқалады (4-сурет). 2000 жылы халықтың орта жасы 30,7 жасты, ал 2012 жылы 31,5 жасты құрады. Әйелдердің орта жасы ерлердің орта жасынан 2-3 жылға жоғары. 8
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 4-сурет. Халықтың орта жасы 1.2. Туу, өлім-жітім және халықтың өмір сүру деңгейін бағалаулар Табиғи өсім Халықтың табиғи өсімі – бала туу деңгейінің өлім-жітім деңгейінен артуы, яғни белгіленген уақыт кезеңінде туылғандар мен өлгендер арасындағы айырым. Халықтың өсу қарқынының жалпы сипаттамасы болып қызмет етеді, негізінен халықтың табиғи өсімінің бір жылға 1000 адам шаққандағы коэффицентпен өлшенеді. Халықтың теріс табиғи өсімі мемлекетте туылғандарға қарағанда өлгендердің көп болғанын білдіреді (яғни халықтың табиғи кемуі). Табиғи өсім промилледегі (%) коэффицентпен өлшенеді, ол санның мыңнан бір үлесіне немесе пайыздың оннан бір үлесіне сәйкес келеді. Яғни табиғи өсім (кему) коэффиценті – 8,5 % –0,85 %-ға, ал 36,8 %-дағы табиғи өсім коэффиценті +3,68 %-ға сәйкес келеді. 1991-1998 жылдардағы кезең Қазақстан үшін табиғи өсімнің төмендеу үрдісімен сипатталады. 1991 жылы 218850 адамды құраған табиғи өсім 1998 жылы 68066 адамға дейін төмендеді. Кейінгі жылдар аралығында өсім үрдісі осы деңгейде қала берді. 2002 жылдан бастап табиғи өсімнің абсолютті шамаларының біртіндеп артуы байқалады. 2013 жылы қаңтар-қыркүйек айында Қазақстанның табиғи өсімі 189884 адамды құрады (5-сурет). 9
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 5-сурет. Халықтың табиғи өсімі, адам
Табиғи өсімнің жеделдеуі немесе табиғи кемудің бәсеңдеуі туылғандардың артуы және өлгендердің төмендеуі нәтижесінде болады.
Бала туу деңгейі – халық өсімінің қарқынын айқындаудың басым факторы. Табиғи өсімнің жоғары көрсеткіштері 2002 жылдан бастап 2002- 2011 жылдары туылғандардың жоғары санының аясында болды (6-сурет).
халықтың ұдайы өндірісінің оң көрсеткіші болып табылады. Бүгінгі күні өліммен бірге бала туу негізгі демографиялық процес болып табылады. Бала туу деңгейін өлшеу үшін демографияда көрсеткіштер жүйесі қолданылады. 10
олардың ішінде анағұрлым қарапайымы - бала туу коэффиценті, яғни халықтың орта жылдық санының 1000 адамға шаққандағы күнтізбелік жылда тірі туылғандардың саны.
Ескерту: Коэффиценттер жылдық-есептік болып ағымдағы жылдың 1 қазанына немесе өткен жылғы 1000 туылғандарға келтіріледі. 7-сурет. 1991-2013 жылдардағы туу коэффициенті (1000 адамға) 1991-1999 жылдары туу коэффиценті үштен бірге дейін қысқарды. Сонымен бірге осы кезең бойына құлдырау ауытқусыз дерлік болды. 2000 жылдан бастап бетбұрысты үрдіс байқалды: туудың жалпы коэффиценттері арта бастады. 2012 жылы туу коэффиценті 2001 жылмен салыстырғанда 52,3%-ға артып 22,7 құрады. Туу деңгейі көптеген әлеуметтік-экономикалық факторларға тәуелді, әрі олар өзара байланыста әрекет етеді, кейде әртүрлі жағдайларда қарама- қайшы және біркелкісіз әрекет етеді. (1-Сызба). Туудың тарихи эволюциясы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты. Өндіріс күштері және адамның өзінің дамуын жетілдіру, оның интеллектуалдық әлеуетін арттыру, әйелдің рөлінің өзгеруі, оның өнеркәсіптік өндіріске тартылуы, отбасы ролі мен функциясының өгеруі барысында туудың ең жоғары деңгейінен (50‰ және одан жоғары) ең төменгі деңгейге дейін (көбінесе кәдімгі ұдайы өсіп-өнуіне тән деңгейден төмен — 16‰) біртіндеп төмендеуі заңды процесс болды. Туу деңгейі төмендеуінің ұзақ мерзімді үрдісін өсіп-өнудің заманауи түріне тарихи ұзақ эволюциялық өтпелі кезеңің меңзеп «туу саласындағы демографиялық өтпелі үрдіс» деп атайды. Демографтардың көпшілігі туудың заманауи түріне өту барлық дамушы елдерде қандай да бір формада міндетті түрде және сөзсіз өтеді деген пікірді қостайды. Алайда, демографиялық өтпелі кезеңнің себептері бойынша әлі күнге дейін бір мәнді жауап жоқ. Соынмен бірге, әртүрлі тұжырымдар осы демографиялық процесті әртүрлі көзқарастан қарастырып, оның детерминанттары 11
(биологиялық, мінез-құлықтық, микроэкономикалық, микро және
макродемографиялық) туралы азды-көпті толық түсінікті қамтамасыз етеді Демографиялық өтпелі кезең тұжырымдамасында әлеуметтік- экономикалық даму деңгейі мен туудың арасында қайтарымды күшті тәуелділік бары айтылады. Алайда, туумен экономикалық даму арасындағы байланыс өте күрделі, желілік емес болып табылады, онда уақыт факторы маңызды роль атқарады. Бұдан бөлек жеке елдер мен өңірлердің өздерінің арнайы ерекшеліктері бар. Туудың, оның кез келген аспектінде ұғынылатын қоғамның дамуы мен ахуалымен үздіксіз байланыста екендігі күмәнсіз. Сондықтан қоғамдық-саяси құрылым, экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктері, кластық және мүліктік бөліну, үстемдік етуші әлеуметтік-мәдени орта және өмір сүрудің ерекшелігі, этникалық, нәсілдік және халықтың өзіндік биологиялық сипаттамалары туу динамикасын белгілі бір дәрежеде айқындайды.
жүктеу/скачать 2,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|