Қазақстандағы
жүктеу/скачать 79,07 Kb.
|
Сәрсенбай Зере диплом ворд
|
Кіріспе Соңғы онжылдықта болашақ ұрпақтың өміріне жығымсыз әсер ететін факторларға зерттеу жүргізе отырып, халықтың өмір сүру сапасын жақсартып, дамытуға ұмтылуда. Еліміздің тұрақты дамуында қалалар маңызды орын алады. Сондықтан, қалалар мен елді мекендердің қауіпсіздігін, тұрақтылығын және экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрақты дамудың негізгі мақсаты болып табылады. Қала орталығын ластайтын негізгі факторлардың бірі автокөліктер болып табылады. Қазір кездің өзінде Қазақстанда төрт миллионнан астам жеке автокөліктер бар және осы 4 млн көліктің 70 пайыздан астамы 15 жылдан астам өызмет көрсетіп келеді. Олардың жылы ескі бұрынғы ескі стандарттармен жасалған. Автокөлік көптеген экономикалық және әлеуметтік даму мәселелерінің орталығы болып табылады, оның үлесіне әлемдік мұнай тұтынудың 64, барлық энергия тұтынудың 27 және энергиямен байланысты көмірқышқыл газының қалдықтарының 23 -на сәйкес келеді. Сонымен бірге, бір автокөліктің өзі жылына атмосферадан пайдаланылған газдарды қоса алғанда, 800 кг тұншықтырғыш газ, 40 килограмм азот қалдығын, 200 килограмм әртүрлі көміртектерді бөледі. Сондықтан экологияға кері әсерін тигізетін залалы жағынан осы автокөлік көшбастап отыр. Жұмыста автокөліктің, жол кептелістерінің Алматы қаласының экологиясын ластау мәселелері қарастырылады. Қаладағы көліктердің қозғалысы қоғамның ажырамас бөлігі болып отыр. Оның қозғалысы соңғы онжылдықтағы халықтардың санының тқрақты өсуіне, әл-ауқат деңгейінің жоғарлауына және көлік үлгілерінің көбеюіне байланысты болып отыр. Алматы - Қазақстандағы ең тығыз қоныстанған қала, ондағы көптеген автомобильдер мен қарқынды қозғалысы, бұл сөзсіз экологиялық жағдайды қиындатады. Қалада қаланың емес және транзит көліктерді қоса алғанда шамамен 700 мың көлік қозғалыста болады Қазіргі уақытта ең лас қалалардың бірі - Алматы қаласы болып есептеледі. Алматы қаласына әлемдегі ең қолайсыз орындар тізімінде төртінші орынды беріп, жоғары қауіпті аймақтағы қалаға жатқызды. Қаланың атмосферасының ластануының негізгі проблемасы автокөліктер мен жүк көліктерінің санының өсуіне, қалалық магистральдардағы тиімді қозғалысты қамтамасыз етуде объективті қиындықтар мен кептелістерге байланысты және де ластаушы заттардың көбеюі болып отыр. Алматы қаласының эколог қызметкерлерімен алынған ауа үлгілерінің нәтижесінде автокөліктердің пайдаланылған газдарында шамамен 200 химиялық қосылыстары бар, соның ішінде, канцерогенді полициклді көмірсутектер бар екендігін көрсетеді. Осы кездерде көлік өндіріспен қатар, ауаны ластаушының негізгі көзі болып отыр. Негізгі жауапкершілік автокөлікке беріледі. Автокөліктердің пайдаланған газдары ауаның төменгі қабатына түсіп, адамның тыныс алу жолдарына әсер етеді. Мысалы, Алматы қаласында 700 мыңға жуық автокөліктің бар екенін көрсеуге болады. Әрбір көлік 1килограмм бензинді жағу үшін 200 литрге жуық оттегін пайдаланады. Ол адамның бір тәулікте жұтатын оттегінің көлемінен де жоғары болып отыр. Осы мәлелерді ескере отырп, орташа есеппен алғанда автокөліктер жылына 15 мың шақырып жүргенде 15-2 тоннадай жанар-жағармай, 20-30 тоннаға жуық оттегін жағады екен. Осы негізгі факторларды талдаумен қатыр, экологиялық жағдайдың өзгеруіне кешенді баға беру қажет, сонымен қатар, экологиялық салдарды анықтап, талдау керек. Әдебиеттерге шолу Қазіргі уакытта күрделі экологиялық жағдай ауаның ластануыеліміздің ірі және өнеркәсіптік қалалардың өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Оның ішінде зиянды заттардың концентрациясы бойынша Алматы қаласы жетекш орындарды алып отыр. Осы қалыптасқан күрделі экологиялық жағдайды және халық денсаулығының маңызды екенін ескере отырып, қоршаған ортаны қорғау мәселесін қлттық қауіпсіздік деңгейде қарстыру өте маңызды. Соңғы 20 жылды алатын болсақ Алматы қаласы әлемдегі ластанған 25 қаланың қатарына кіріп отыр. Бұл Алматыдай мегаполистегі ең өзекті мәселенің бірі – ол қаланың ластанған ауа, тұман тәріздес түтіндер жайлаған экологиялық жағдайы. Осы аталған экологиялық мәселелердің пайда болу себептерін, осы саладағы мамандардың зерттеулері, экология белсенділердің ұсыныстары мен пікірлері, мәселелерді шешудің отандық және шет елдік ғалымдар ұсынған тиімді жолдары мен инновациялық жобалары, ғылыми зерттеу жұмыстары зерттелуде. Зерттеушілер Г.А. Садырова және т.б өз еңбектерінде Алматы қаласының ауасының ластануының негізгі компоненттері шаң, күкірт диоксид, көміртегі тотығы, азот диоксиді болып табылады, бұл химиялық элементтердің орташа концентрациясы шекті рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екенін талдап Сонымен қатар, зерттеушілер Алматы қаласының экологиялық жағдайын жақсарту үшін үш негізгі бағыт бойынша әрекет ету қажеттілігін атап өткен. Оның ішінде: көлік құралдарын көгалдандыру, ауаның стационарлық көздерден ластануын азайту, жеке секторларды газдандандыру, газдандандырудан сақтау және дамыту бағыттары. Алматы қаласының ауа ортасын жақсарту мақсатында көліктерді жасылдандыруға, қаладағы тұрақты көздерден атмосфералық ауаны ластаудағы жағымсыз тенденцияларды азайтуға, жеке тұрғын үйлерді газға қосуды арттыруға ықпал ететін шараларды қабылдау қажет екенін, мегаполисті жасыл алаңдарын кеңеуту керектігін атап өтті. . көлік құралдары мен көлік инфрақұрылымдары ауыр энергетикалық трансформациялар өтетін салаға, осы жол қозғалысына байланысты ластану орын алып, тасымалдау жылдамдығы маңызды мәселеге айналғанын атап өтті. Қалада жыл сайын хылық санының және пайдаланылған автокөліктердің айтарлықтай өсуі байқалады. Қоғам игілігі үшін ережелерді сақтау дәстүрі елімізде әлсіз дамыған. Бұл нақты жағдайлардың қала тұрғындарын жол қозғалысына байланысты немесе жол қозғалысы мәселелерінен көбірек шардап шегуі мүмкін екені анық. Қаланың кеңеюімен, көлік қозғалысымен қатар, көлік кептелісіде қатар жүреді. Алайда мұндай кеңею көлік қоғалысына әсер ете ма, әлде ауаның ластануына айтарлықтай әсер ете ма белгісіз. Осылайша зерттеуде қаланың кеңеюінің ауаның ластануына, яғни экологияға әсер ету механизмін түсіндіруге және сол шеңберде қаланың кеңеюін, көлік қозғалысының, кептелістің және ауаның ластануын талдауға тырысады. Алайда көлік кептелісі мен қоғамдық көліктің ауаны ластауға қаншалықты ықпал ететіні белгісіз. Сонымен қатар, қала кеңейген сайын көлік кептелісі мен қоғамдық көліктің өсуі бір уақытта артуы мүмкін деп және т.б. зертеушілерЖақын орналасқан елді мекендердің қалаға бірігуі қаланың кеңеюіне алып келеді, ал кеңею үрдісінде көлік кептелісін күшейтеді. Аталған үрдістер нақты ұаланың экологиялық жағдайын жақсарту жолдарында нақты шешімдерді қабылдау қажеттіліктерін көрсетіп отыр. Қаламыздың шамадан тыс ластануы және қоқыс алаңдарының көбеюі және тағы да басқа өзекті экологиялық мәселелермен күресуге бағытталған жұмыстар нәтиже бермей отыр. Жеңіл және ауыр көліктердің қоршаған ортаға әсері өте маңызды, өйткені кқлік энергияның негізгі тұтынушысы болып әрекет етеді және мұнайдың көп бөлігін жағады. Дүниежүзілік автокөлік өндірісі мен пайдаланудың қазіргі дамуын деңгейлерін салыстыра талдау отырып, көліктің қоршаған ортаның ластануына және халықтың денсаулығына әсері төмендегілерге байланысты: автокөліктердің негізгі бөліктерінің қызметтері халық саны жоғары жерлерде, қалаларда, өнеркәсіп орталықтарында орналасқан; көліктерден зиянды шығарылатын заттар адамның негізгі әрекет ететін атмосферасының төмен, беткі қабаттарында жүзеге асырылады; колік қозғалтқыштарындағы пайдаланылатын газдарының құрамында жоғары концентрацияланған улы заттары бар. Экологияның ластануының негізгі себептері – отынның толық және біркелкі жанбауында. Оның 15 пайызы ғана көлік қозғалысына жұмсалса, 85 пайызы ауаға Қазіргі таңда, айта кететін жағдай, қаламыздың ауасының берілген мөлшертен артық деңгейде ластануда, өкінішке орай соңғы жылдары бұл көрсеткіштер жиі байқалуда және бұл мәселе күн өткен сайын өзекті болып отыр. Көлік қозғалыстарының адам денсаулығына әсерін азайту үшін әртүрлі шешімдер қабылдануда: жол инфрақұрылымын дамыту және жақсарту, қоғамдық көліктерді газ қозғалтқыштары мен электрлі қозғалыштарға көшіру, жасыл алаңдарды құру, экологиялық бақылауларды нығайту. Мемлекет тарыпнан көлік құралдарын пайдаланудың адам денсаулығына тигізетін зиянды әсерін шектеу үшін білімді талап ететін технологияларды жасап, енгізуде. Экологиялық департамен тарапынан да көптеген қала көшелерінде, көліктерден шығарылатын зиянды шығарылымдарды анықтайтын шараларды тұрақты ұйымдастырып келеді. Бірақ мұндай шаралар қала экологиясын жақсаруына әсер етпей отыр. Алматы қаласының ауасының ластануын зерттеуге көптеген зерттеулер жүргізілді. Олар Қарасу, Айнабулақ, Көкқайнар, Акан сері, Әлмерек, Ұлжан, Дархан, Шаңырақ, Көкмайса және тағыда басқа елді мекендерде ластану деңгейі өте жоғары екені зерттелді. Көлік-жол кешені табиғатты ластайтын факторлардың бірі. Экологияға зардап әкелетін 35млн. тоннақалдықтардың 89-ын автокөлік транспорттары мен жол құрылыс кешені алып отыр. Сонымен қатар, көліктердің су объектілерін ластауда да ролі зор және қаладағы негізгі шу көздерінің бірі. Қазақстанда автокөлік транспорттарының қалдығы жылына орташа есеппен 22 млн тоннаны құрайды. Көлікті қозғалту кезінде бөлінген газдардан 200 –ден аса канцерогенді зиянды заттар бөлініп, ауаны ластайды. Бұл өнімдері, тежегіш өалыбы және дөңгелек өнімі, ұнтақ және шаң жүктері, жол бетін тазалауға, мұздатуға қолданылатын хлоридтер су объектілерін және жол бойын ластайды. Отынның бірқалыпты және толық жанбауы, ол ауаның ластануының негізгі себебі болып табылады. Автокөлікті қозғалтуға тек 15 пайыз ғана жұмсалады, ал қалған 85 пайызы ауаға таратылады. Сондай-ақ, автокөлік қозғалғышының жану камералары улы заттарды бөліп, атмосфераға шығаратын химиялық зат. Мысалы зиянсыз азот ауадан жану камерасына түсе отырып, улы азот тотығына айналады. Көлік қозғалғыштарын пайдаланылған газдарында 170-тен аса зиянды бөліктер бар, олардың 160-ы қозғалтқыштағы отындардың толық жанбауынан пайда болған көмірсутектер. Ауаның ластануы немесе экологияның бұзылуы автокөліктерден шығатын газдардан бөлінетін улы заттардан болады.Автокөлікке пайдаланылған газдарда көміртек оксиді, көмірсутектер, азот оксиді және куйе болып табылатын 200-ге жуық зиян келтіретін химиялық заттар бар. Көліктің негізгі жағымсыз әсерлерінің бірі – зиянды заттардың шығарындылары арқылы қоршаған ортаның ластануы. Ауаның ластануы мезгілсіз өлім мен аурудың негізгі себептерінің бірі болып табылады және адам денсаулығына ең үлкен экологиялық қауіп болып табылады. Ауаның ластануынан мезгілсіз өлімнің ең көп тараған себептері – жүрек ауруы мен инсульт. Олардан кейін өкпе аурулары мен өкпе рагы келеді. Ластаушы заттардың жоғары концентрациясының әсер ету ауыртпалығы әртүрлі әлеуметтік топтар арасында біркелкі бөлінген. Қатерлі ісіктерді зерттеу жөніндегі халықаралық агенттік жалпы ауаның ластануын, сондай-ақ ауаны ластаушы қоспалардың негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын бөлшектердің шығарындыларын канцерогендік деп жіктеді. Көлік ауаны зиянды ластаудың маңызды көзі болып қала береді, әсіресе атмосфераның жер қабатындағы азот диоксиді мен бөлшектердің шығарындылары арқылы. Дүние жүзінде көліктен шығатын шығарындылар азайды, бірақ жолаушылар мен жүк тасымалының көлемі біртіндеп артып келеді. Қазіргі уақытта экожүйелерге ең көп зиян келтіретін ауаны ластайтын негізгі заттар – озон, аммиак және азот оксидтері. Мысалы, улкен автокөліктер жалпы ауаны ластаушы заттардың 70дан астамы және оны жуудан айтарлықтай залал гидросфераға келеді. Жер деңгейіндегі озон егістіктерге, ормандарға және басқа өсімдіктерге зиян келтіреді, олардың өсуін нашарлатады және биологиялық әртүрлілікке әсер етеді. Қазіргі кездегі автомобилизацияның шапшаң дамуы қоғамдық мәселелерді тудырады. Автокөліктер саны күннен күнге өсуде, оныңсанының көбеюі тенденция ауаның, жер қыртысының судың ластануына, шу деңгейін азайтыға, кептелістерде уақыт жоғалтуға және тағы басқа мәселелерге қарсы күреске кері әсерін тигізеді. Бұл мәселеде еліміздің үлкен Алматы, Өскенмен және тағы басқа климаты нашар қалаларында ауаның ластану деңгейі өте үлкен. Осы мәселе бойынша ең толық зерттелген заттар қатарына қолғалтқыш жіне автокөліктердің картерлерінің қалдықтары болып табылады. Олардың құрамына азот, оттек, көмірқышқыл газ, судан басқа қалдықтардың құрамына көміртектотығы, көмірсутек, азот және күкірт тотығы, қатты заттар сияқты зиянды компоненттер кіреді. Пайдалануға берілген газдардың құрамы қолданылатын отын тегіне, орналасуына, қозғалтқыштың жұмыс режиміне, техникалық жағдайына, автокөлік қозғалысының шарттарына тәуелді болып келеді. Карбюраторлы қозғалтқыштың пайдаланылған газының уыттылығы құрамында негізінен көміртек және азот тотығының, ал дизельді қозғалтқыштар азот тотығы мен күйенің болуымен түсіндіріледі. Зиянды компоненттерге құрамдарында циклдық көмірсутектер адсорбциялантын күйе мен қорғасын бар қатты қалдықтар жатады. Қатты қалдықтардың қоршаған ортаға таралу заңдылықтарыгаз тәріздес өнімдерге тән заңдылықтардан ерекшеленеді. Ірі фракциялар топырақ пен өсімдіктер бетіндегі эмиссия ортасына орналаса отырып, соңында топырақтың жоғары қабатына жиналады. Ал майда фракциялар аэрозольдарды түзей отырып, өте үлкен қашықтықтарда ауа массаларымен аралады. 80-90 километр/сағат жылдамдықпен қозғала отырып, автокөлік оттекті 300-350 адам айналдыратын мөлшерге тең көмірқышқылды шығарады. Бірақ сөз тек көмірқышқыл жайлы ғана емес. Бір автокөліктің жылдық шығаруы – бұл 800 кг көміртек тотығы, 40 кг азот тотығы және 200 кг аса әртүрлі көмірсутек оксиді. Жоғары уыттылығынан оның атмосфералық ауадағы шекті концентрациясы аспауы керек. Жабық қақпалы гараждарда автокөлік қозғалтқышын іске қосқан адамдардың қайғылы опат болған жағдайлары да белгілі. Бір орынды гаражда көміртек тотығының өлтіртінконцентрациясы стартер қосылғаннан 2-3 минуттан кейін пайда болады. Жылдық суық мезгілдерінде түнеу үшін жол шетіне тоқтап, тәжірибесіз жүргізушілер кейде көлікті қыздыру үшін қозғалтқышты қосып қояды. Кабинаға көміртек тотығының кіруінен бұл түнеу соңғы болуы әбден мүмкін. Азот тотығы улы болып келеді, сонымен қатар тітіркендіргіш әсерге ие. Пайдаланылған газ құрамындағы өте қауіпті компонент бағдаршам қиылыстарында алдымен табылатын концерогенді көмірсутектер. Этиль бензінін қолдану кезінде автокөлік қозғалтқышы қорғасын қоспасын шығарады. Қорғасын ішкі орта мен адам ағзасында жинаулы қасиетімен қауіпті болып келеді. Магистральдар мен магитсралға жақын шекаралардың газдану деңгейіавтокөлік қозғалысының интенсивтілігіне, көшенің кеңдңгңне, жел жылдамдығына, жалпы ағымдағы автобустар мен көліктерді үлесіне және тағы да басқа факторларға тәуелді. Сағатына 500 транспорттық бірлі қозғалысыинтенсивтілігінде көмңртек тотығының концентрациясы автомагистральдардан 30-40 метр қашықтытқтардағы үш есеге азайып, нормасына жетеді. Автокөлік қалдықтарының таралып кетуі тар көшелерде қиындықтар туғызады. Нәтижесінде барлық қала тұрғындары ауаның зиянды әсері тиеді. Ластану таралуының жылдамдығы мен концентрациясына зоналарында температуралық инверсиялар әсер етеді. Негізінен олар Ресейдің еуропалық бөлігінің солтүстігіне, Сібірге, Қиыр Шығысқа тән және штильдік ауа райы мен әлсіз желдерде пайда болады. Инверсиялық қабат жерге зиянды зат факелы сәуленетін экран ролін атқарады, нәтижесінде олардың жерлік концентрациясы бірнеше есеге көбейеді. Автокөлік қатты қалдықтарының құрамына кіретін металл қоспаларынан ең көп зерттелгені қорғасын қоспасы болып келеді. Бұл қорғасын қоспасы адам мен жылықанды жануарлардың ағзасына су, ауа, тамақпен бірге түсе отырып, оған өте зиянды әсер етуі түсіндіріледі. Ағзаға 50 пайыз күнделікті түсетін қорғасын автокөліктің пайдаланылған газдарының айтарлықтай үлесіне ие ауаға келеді. Атмосфералық ауаға көмірсутектердің түсуі автокөлік жұмысы кезінде ғана емес, бензинді құюда кезінде де болады. Америкалық зерттеушілердің мәліметтері бойынша Лос-Анджелесте тәулігіне шамамен 350 тонна бензин буланады. Бұған автокөлік қана емес, адам да кінәлі болып келеді. Бензин құю кезінде цистернаға кішкене төгіп алсаңыз, тасуы кезінде қақпағын қаттырақ жабуды ұмытсаңыз, автоқұю станциясында құю кезінде жерге бүркісеңіз ауаға әртүрлі көмірсутектер тарайды. Әрбір автокөлік жүргізушісі біледі: шлангіден бүкіл бензинді құйып алу мүмкін емес, оның кейбір бөлігі пситоле ұңғысынан жерге тамады. Аз тамғанымен алайда, қазіргі кезде қанша автокөлік бар Жыл сайын олардың саны арта түсуде. Яғни, атмосфераға кеткен зиянды буланулар да көбейеді. Тек автокөліктің бензин құюының кезінде төгілген 300 грамм бензин 200 мың куб метр ауаны ластайды. Мәселенің ең қарапайым шешімі – тіпті бір тамшы бензиннің жерге тамуына мүмкіндік бермейтін жаңа конструкциялы құю автоматтарын ойлап табу қажет. Қалалық көлік жүйелері жалпы тұрақты дамытуға айтарлықтай әсер етеді.Тұрақты даму мақсаттарына жету үшін қалалық көлік жүйесінде бірқатар өзгерістер қажет, олардың негізгілері: зиянды заттар шығарындылардың заманауи стандарттарын енгізу; Датчиктерді міндетті түрде пайдалану және сәйкестікті тұрақты бақылау; Қалалық қоғамдық көлікке деген көзқарасты өзгерту, оның маңыздылығы мен мәртебесін арттыру. Осының бәрі бірігіпғ қалаларды экологиялық таза, барлық тұрғындар үшін жайлы, ыңғайлы етеді, моторландыру және қалалық көлік кептелісін мәселелерін шешеді, олар қалаларды жасыл және тұрақты етеді. Адам ағзасына автомобиль транспорты атмосфера арқылы, шу және вибрация әсері жолымен адам тағам ретінде қолданатын жануарлар, өсімдік және су арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, жол-көлік апаты салдарынан, жыл сайын әлемде 250 мың адам қаза табады, ал 7 миллионға жуық адам жарақат алады. Транспортпен туындайтын акустикалық жайсыздықты қала халқының 40 пайызын сезінеді. Шу орталық жүйке жүйесіне әсер етіп оның бұзылуына алып келеді, созылмалы шаршау. Гипертония және язва ауруларына, гастритке, сонымен қатар, ерте қартаю мен үлкен қалаларда адам әмірінің 8-12 жылға қысқаруына алып келеді. Қалалық шу көздерінен шыққан шулар тұрғын және қоғамдық ғимараттардағы жиілікті нормадан 20-30дБ арттырады, ол дыбыс энергиясының нормадан 100-1000 есе артқандығын көрсетеді. Шу деңгейіне әсер ететін табиғи және климаттық факторлар: атмосфералық қысым, ылғалдылық, температура, жел бағыты мен күші, жауын – шашын, қоршаушы ландштаф, жол шетінің күйі. Автотранспорт шу әсерінен қорғаныс факторларына шу азайтатын техникалық шаралар, шудан қорғайтын экрандар, орман жолақтары және шу қорғаныс аймақтау шаралары. Шу қорғайтын экран ретінде қолданылатын материал-темір бетон, ағаш, кірпіш, мөлдір пластик, шу жұтатын пластмассалар, алюминий және қара металлдар; шу жұтатын материалдар – кеуекті толтырғыштар аспаған жағдайда қолданылады. Орман отырғызу дыбыс толқындарын шашырату, жұту және экрандау үшін қолданылады. Орман жолақтарының тиімділігі 25 метрге дейін артады, одан әрі ол төмендейді және шу деңгейінің төмендеуі қашықтықтан артуы есебінен жүреді. Орман жолағының ені 10-25 метр болғанда оңтайлы болады. Мұндай орманға ең жақсы жарайтын ағаш түрлері: шырша, пихта, туя; жапырақтың түрлері: липа, граб, шелковица, гардовены, впирей, ағаштар шахмат тәрізді орналасуы керек, ағаштардың биіктігі 7-8 метр кустарники – 1,5- 2 метр кем болмауы керек. Жиырмасыншы ғасырдың соңына дейін автокөліктің қозғалтушы негізгі күші іштен жану қозғалтқышы болды. Осыған байланысты автокөлік транспортының энергетикалық проблемаларының шешуінің жалғыз жолы – отынның альтернативті түрлерін ойлап табу. Жаңа жанар май көптеген талаптарды қанағаттандыруы керек: қажетті шикізат ресурсы болуы, арзан бағада, қозғалтқыш жұмысын нашарлатпауы, зиянды заттарды мүмкіндігінше аз бөлуі, отынды жабдықтандыру үйесімен сәйкестелуі керек. Анағұрлым үлкен масштабтарда отын ретінде автокөліктерге мұнай алмастырғыштар қолдануға болады: синтетикалық отын көмірден алынатын алынатын метанол және этанол. Оларды қолдану уыттылықты және автокөліктің қоршаған ортаға кері әсерін азайтуға көмектеседі. Альтернативті отын түрлерінің ішінде ең бірінші бензинге қоспа ретінде ғана емес, таза күйінде қолдануға болатын спиртті, яғни этанол мен метанолды атап өтуіміз керек. Олардың басты жетістігі – жоғары детонациялық тұрақтылық пен жұмыс процесінің жақсы кемшілігі – бензинмен салыстырғанда отын шығыны 1,5-2 есеге көтеретін және май құю орындарының арасындағы жүрісті төмендететін төменгі жылулық мүмкіндігі. Сонымен бірге этанол мен метанолдың булану қасиетінің нашарлығынан қозғалтқыш жүрісі қиындатылған. Автокөлік отыны ретінде спиртті қолдану қозғалтқышқа мардымсыз түзетулерді қажет етеді. Мысалы, метанолда жұмыс істеу үшін тек карбюраторды қайта реттеу, қозғалтқыш жүрісін тұрақтандыру құралын бекіту және коррозияға ұшыраған кейбір материалдарды қатаңырақпен ауыстыру керек. Таза метанолдың улылығын ескере отырып, автокөліктің жылу беру жүйесінің тиянақты герметизациясын қарстыру керек. Қозғалтқышты таза қылу қиын емес. Оны тек бензинмен сығылған ауаға ауыстыру керек. Бірақ бұл идея сөз автокөлік қозғалтқышы туралы болғанда сынға шыдай алмайды: мұндай жанармаймен алысқа бармайсың. Сондықтан америка мамандары сығылған ауаны сұйық азотпен ауыстыруды ұсынды. Олар тіпті булану кезінде үлкейтетін азот қозғалтқышының 3 піспегін итеретін автокөлік конструкциясын ойлап тапты. Ал булану процесі автивтірек жылыту үшін азотты дизель отынының аз бөлігі жанатын ерекше жылыту үшін азотты дизель отынының аз бөлігі жанатын ерекше жылыту камерасына бүркуді ұсынды. Мұндай жүйе қажетті қуатта Көмір жаңартылмайтын энергия көздерінің ішіндегі ең көп таралғаны болып табылады. 30-шы жылдары Германияда көмірден синтетикалық автокөлік отынының өндірісі реттелді. Тіпті соның арқасында елдің бензин мен дизель отынының қажеттілігінің 50 пайызын қанағаттандырған кезең де болды. Алайда 1953 жылға қарай Еуропадағы синтетикалық отын алатын қондырғылардың барлығы дерлік импортталатын мұнай бағасының төмендәгәмен түсіндірілген ретабельді болмағандықтан жабылып қалды. Қазіргі кезде көмірден синтетикалық отынға қызығушылық көптеген елдерде шығып отыр. Соңғы уақытта альтернативті отын ретінде таза сутекті қолдану идеясы кең таралып отыр. Сутекті отынға қызуғушылық басқалардан гөрі бұл табиғатта ең көп таралған элемент екендігімен түсіндіріледі. Сутек – болашақтың отыны атауына лайықты үміткерлердің бірі. Сутекті алу үшін күн, атом және гидравликалық электр станцияларының және тағы басқа энергиясын қолдана отырып түрлі термохимиялық, электрохимиялық және биохимиялық әдістер жүзеге асуы мүмкін. Сутектің экологиялық артықшылықтары түрлі сынақтар барысында дәлеледенген. Мысалы газдарының зияны азырақ екендігін көрсетті. Сутекті қандай түрде қолдануға болады Газтәріздес тіпті қатты сығылған сутек оны сақтау үшін үлкен массадағы баллондарды қажет ететіндіктен тиімсіз. Ең дұрыс вариант сұйық сутекті қолдану. Бірақ бұл жағдайда арнайы жылуизоляциялық қымбат криогендік бак бекіту керек. Автокөліктердің пайдаланылған газдары атмосфераның төменгі қабатына түсетіндіктен, ал олардың шашырап таралу процесі жоғарғы стационарлық көздердің шашырау процесінен айтарлықтай ерекшеленеді, зиянды заттар адамның демалу мүшесінің деңгейінде орналасады. Сондықтан автокөліктік транспортты автомагистральдарға жақынырақ атмосфералық ауаны ластаушы ең қауіпті көздедің категориясына жатқызамыз. Урбанизацияға ұшыраған аймақты сапалық жағынан бағалағанда, қаланың орналасуының физикалық климаттық факторлары да ескеріледі. Алматы қаласы ең үлкен мегаполистің бірі болып табылады және ол теңіз деңгейінен биік орналасқан. Алматы қаласы физикалық, географиялық және табиғи, климаттық жағынан да ерекшеленіп тұрады. Бұл оның экологиялық ерекшеліктеріне әсер етеді. Алматы қаласы Іле Алатауының солтүстік баурайының бөктерінде және үлкен, кіші Алматы өзендерінің шатқалдарында орналасқан. Күрделі географиялық жағдайлар, қаланың қазіргі заманауи жоспарлы құрылысын анықтады. Территориясының көпшілік бөлігін тұрғын үй кешендері, ал қалған бөлігін бір қабатты ғимараттар алып жатыр. Өндіріс территриясының 70 пайыздан астамы қаланың орталық және солтүстік бөліктерінде орналасқан. Қаланың барлық бағыттарында көп қабатты ғимараттар тұрғызуда. Осыған байланысты соңғы он жылдықта түрлі ғимараттардыңғ тұрғын үйлердіңғ кешендердің салыну тығыздығының өсу тенденциясын байқауға болады. Сонымен бірге, тау ауасының ағымы өтетін өтетін қаламыздың оңтүстік бөлігінде де ғимараттар көптеп тұрғызылуда. Табиғат қорғау жобалары мен қаланың оңтүстік бөлігінен ауа ағымының кедергісіз өтуі үшін, ғимараттарды салу жоспарланбаған, бірақ ол іс жүзінде орындалмай қалып отыр. Су және өзен жағалау аймақтарына құрылыс нысандары жүргізілмейді және зиянды өнеркәсіптер қала ішінен көшірілген десек те, бұл қозғалған мәселелер қазіргі уакытқа дейін өзекті мәселелер қатарында болып отыр. Қалалық электрокөліктер іске қосылуы, маршрутты жүйенің дамуы жағынан артта қалып отыр. Магитральды көшелердің үздіксіз қозғалысының және қала сыртындағы автожолдар мен айналып өту жолдарының бір жүйелі болмауын экологиялық көзқарас тұрғысынан, көше жолжүйелерінде орын алған кемшіліктерге жатқызуға болады. Алматы қаласының даму концепцияларына, қаламызды қоршаған орта жағдайларына кері әсерін тигізетін факторларға төмендегілерді жатқызуға болады: қаланың ортасында орналасқан өндіріс кәсіпорындарының көп мөлшердегі концентрациясы және қоршаған ортаны қорғау бойынша нормативтік талаптардың дұрыс жүзеге асырылмауы; кейбір өндірістік аймақтарда тұрғын үйлердің оранлатырылу және өндірістердің толық жүйелендірілмеуі; санитарлық-қорғау аймақтарының әлсіздігі немесе олардың мүлдем болмауы, сонымен қатар, осы аймақтарды басқа да қалалық қажеттіліктерге қолданылуы, өндіріс территорияларының қолдану тиімділігі мен оны көгалдандыру жұмыстарының төменділігін атап өтуге болады. Алматы территорияларын қоршаған ортасын лаутау көзіне – өндірістік кәсіпорындар мен көліктерді жатқызуға болады. Қаланың ішіндегі ауаны лаустау көзіне жатқызылған өндірістік орындарды атап өтуге болады, олар: фабрикалары. Қаламыздың экологиялық тұрақсыздығына автокөлік ұйымдары мен көліктер көп әсер етеді. Ауаны ластайтын заттар қоршаған ортаға әртүрлі жолдармен келеді. Олардың ең маңыздысын атап өтетін болсақ , олар өндірістегі газды және шаңды шығарындылар, өндрістік, тұрмыстық қолданылған сулар, тұрмыстық қалдықтар тастайтын жерлерді жатқызуға болады. Осы заттар қоршаған ортаға көп мөлшерде әсер етеді, олардың арасында улылығы жоғары зарттарда бар. Атмосфералық ауаны ластау - бұл Қазақстанның ең ірі қаласының ең ірі проблемасы. Қазіргі уақытта атмосфералық ауаның ластануы республиканың ірі және өнеркәсіптік қалаларының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Олардың ішінде зиянды заттардың концентрациясы бойынша жетекші орынды Алматы қаласы алады. Алматы қаласының Гидрометеорологиялық мониторинг орталығының деректері бойынша, 2015 жылы 5 Алматы қаласындағы ауаның ластану индексі 9 болды - елдегі ең жоғары көрсеткіш. Алматының Қазақстандағы ең ластанған қаласына айналуының басты себебі – автокөліктер, мұнда көліктің барлық түрлерінен ауаға таралатын улы заттардың жалпы көлемінің 90-ға жуығы көліктердің үлесіне тиеді. Алматыда жеңіл көліктер саны бүгінде 823 мыңнан асады, сонымен қатар, қалаға күн сайын 90 мың бейрезидент жеңіл көлік кіріп, жүк көліктерінің саны артып келеді. Соңғы жылдары ауаның ластану индексі 12 14 бірлікке тең болды. Қолда бар ақпаратқа сәйкес, Алматыда күнделікті шеттен келетін көліктің саны орташа есеппен 90 мыңнан 100 мыңға дейін артуы. Экологиялық жағдайды тіркелген автокөліктерінің саны 808 пайызға жеткен ескі жеңіл автокөліктер паркінің техникалық күйі қиындата түсуде. Қазір жұмыс істеп тұрған 115 мыңнан астам техникалық ескірген атокөліктер бар, олар автокөліктер шығарындыларының жалпы көлемінің 70 пайызын құрайды. Сонымен қатар барлық тіркелген жеңіл авокөліктердің 99 пайыз жанармай ретінде бензинді пайдаланады. Автокөлік құралдарынан атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың шығарындыларының көбеюі сапасы төмен жанар-жағармай материалдарын пайдалану есебінен жүргізіледі. Қаладағы ауаның ластануын негізінде жүзеге асырылады. Алматыдағы әуе бассейінінің экологиялық жағдайының мониторингісін екі ұйым жүзеге асырады: стационарлық бақылау бекеті, Алматы қаласы бойынша мемлекеттік санитарлық- эпидемиология бойынша қадағалау басқармасы. Ұтқыр дерек көздерінен зиянды заттардың дисперсиялануын модельдеу көрсеткендей, метеорологиялық жағдайларда есептік шоғырландыру алаңы Алматы қаласындағы барлық тұрғындар аудандарын қамтиды және орталық бөлігінде маңызды магистральдарға жақынырақ шоғырлануы 510 дейін, тіпті 25 мәніне дейін күрт артады . Алматы қаласы үшін негізгі ауаны ластаушы заттар - азот диоксиді, күкірт диоксид, көміртегі тотығы және суспензияға ұшыраған заттар, олар негізінен ауаның ластану қаупін анықтап, адам денсаулығына теріс әсер етеді. 2016 жылы қала территориясында орналасқан стационарлық және жылжымалы көздерден атмосфералық ауаға шығарылатын ластаушы заттардың шығарындыларының жыл сайынғы көлемі 230 мың тонны құрады, оның ішінде шамамен 45 мың тонна қаланың кәсіпорындары мен ұйымдарының атмосферасына шығарылатын зиянды заттардың стационарлық көздеріне, жеке тұрғын үй секторы. Қаланың әуе бассейнінде ластанудың негізгі стационарлы көзі жылу-энергетикалық кешен болып табылады, оның шығарындылары жылу электр станцияларының стационарлық көздерінен және қалада тікелей орналасқан өнеркісәптік шығарылымдардың көлемінен асып түседі. Қаладағы стационарлы көздерден ауаның ластануының негізгі себептері: көптеген салалардың ескірген технологиялары; қолданыстағы шаң мен газды тазарту құрылыстарының жеткіліксіз саны мен тиімділігі; пайдаланудың технологиялық режимін бұзу; энергетикадағы сапасыз көмірлерді пайдалану. Атмосфералық ауаның жай-күйіне мониторинг жүргізу кезінде Алматы қаласын унемі қалың тұман-түтінін жауып тұрғанын байқадық. Бұл түтінмен және газ тәрізді заттармен тығыз тұман немесе агрессиялы газдар мен шоғырланудың аэрозолдарының сөресі болатын өте күшті ауаның ластануы. Бұл үлкен қаланың үлкен проблемасы, ол адам денсаулығына теріс әсер етеді. Жүрек-тамыр аурулары мен тыныс алу жүйесінің ауруларынан зардап шеккен балалар мен қарт адамдарға әсіресе қауіпті болатын. Бұл тыныс алуда қиындық тудыруы немесе тіпті оны тоқтатуы, шырышты қабықтың қабынуын тудыруы мүмкін. Таңертең ауада зиянды заттардың ең жоғары концентрациясы байқалады, кешке дейін жоғары көтерілетін ауа ағындары әсерінен түтін жоғары көтеріледі. Ауа массасының әлсіз табиғи желдету жағдайында атмосфералық ауаның ластануы халықтың денсаулығына теріс әсер етеді. Алғашқы респираторлық аурулардың деңгейіне сәйкес, Алматы облысы Қазақстан аймақтарының ішінде бірінші орында тұр. Су ресурстарының ластану жағдайлары. Алматы қаласының аумағында 22 өзен мен 4 өзен арнасы жасанды. Алматы қаласының көптеген су объектілерінің және жағалау аймақтарының жағдайы экологиялық және қаланың құрылыс саласындағы заңды және нормативтік талаптарға сәйкес келмейді. Ең қолайсыз экологиялық жағдайында су қоймаларында орналасқан өзендердің учаскелері болып табылады және табиғи өзін-өзі тазалау қабілетін жоғалтады. Бұдан басқа, жеке меншік тұрғын үй секторының ұйымдастырылмаған және өңделмеген суы, көптеген автокөліктер, қоғамдық тамақтандыру мекемелері және басқа да шағын кәсіпорындар өзендердің суларына жіберіледі, бұл жерлерде іс жүзінде бақылау болмайды, Алматы қаласының жер асты суларындағы ауыр металдардың жинақталу жағдайы анықталды. Оңтүстік астана, оның ең әдемі және жасыл қалаларының бірі болып табылатын өнеркәсіптік орталығы, өзінің 1 5 миллион халқы бар қалалардың бірі болып саналатын Алматы – өз территориясы арқылы үлкен су көлемі өтеді. Өнеркісіптік кәсіпорындарға, мекемелер мен ұйымдарға барғаннан кейінгі бұл су қала тұрғындарынан ластанады және әр түрлі элементтермен байытылады: органикалық, химиялық заттар, металдар, мұнай өнімдерінің қалдықтары, жуғыштар және тағы басқа. Алматыдағы ауыз сумен қамтудың негізгі көзі болып табылатын жер астынан келетін сулардыңда ластануы да бар. Жер асты суларының ластану учаскелерінің негізгі бөлігі минералдың артуымен, қаттылықтың, сульфаттардың, хлоридтердің рұқсат етілген шоғырланудан асатын мәндерге артуымен сипатталады.Тұтынылатын судың ластануы оның жасына, жалпы денсаулыққа, гигиеналық тұрмыс жағдайларына, сондай-ақ микроағзалар мен организмге ауыз суға енетін химиялық қоспалардың сипаты мен мөлшеріне байланысты ауыр аурулардың себебі болып табылады. Жоғары минералдануы және қаттылығы жоғары, хлоридтердің, сульфаттардың және тұздың басқа құрамдас бөліктерінің көп мөлшерде пайдаланылуы Алматы қаласының тұрғындары арасында уролит пен холелития, жүрек-тамыр аурулары, ас қорыту жүйесінің патологиясы. Қоршаған ортаға қалдықтарды орналастыру. Соңғы жылдары Қазақстандағы қалдықтарды басқару мәселесі өте өткір: лас көшелер, өздігінен қоқыс полигондары, толып кеткен полигондар және қалдықтарды басқаруды тиісті түрде бақылаусыз қалдыру. Қатты тұрмыстық қалдықтардың Жалпы, жыл сайын 4 млн тоннадан астам муниципалдық қалдықтар шығарылады, оның 475 мың тоннасы Алматыда өндіріледі. Алматы күн сайын 1300 тонна қоқыс шығарады, қаланың көшелерінен 200 тоннаға жуық жиналған. Тұрмыстық қатты қалдықтардың басым бөлігі экспортталады және уәкілетті полигондар мен қоқыс алаңдары аумағында сақталады. Жыл ішінде мұнда 562 мың тоннадан астам коммуналдық қалдық жиналады. Барлығы 8 млн. тонна қатты тұрмыстық қалдықтар жинақталған. Қоршаған ортаға полигон әсері: жер асты суларының улану, молайту, ауру векторлары, иіс, жиі өздігінен жану түтін, сонымен қатар келесілерге әкеледі: ірі жер учаскелерiн алып қою үшін; қалдықтардың қамтылған бағалы компоненттерін біржола жоғалуына; үйінділерде және қала полигондарын айтарлықтай жоюға байланысты жоғары тасымалдаулар құны; полигондар топырақ ластануы, жер асты және жер үсті су, ауа аудандарда экологиялық қауіптіліктің артуына; үйінділерде және полигондарда әсер ету аймағында санитарлық- эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауына. Ластанудың қоғамдық денсаулыққа әсері. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымның деректері бойынша, қоршаған ортаның жағдайы әрбір адамға әсер етеді, оның денсаулығына әсері 25 30 пайыз үлесін құрайды. Көптеген органикалық қосылыстардың шамамен 60 мыңы тірі организмдерге, соның ішінде адамға үнемі әсер етеді. Қазіргі кезде заманауи медицинаның барлық белгілі аурулары экологиялық, генетикалық, жинақтаушы және онтогенетикалық модельдердің төрт моделіне сәйкес дамиды. Барлық ауру туғызатын механизмдердің ішінде аурулардың пайда болуының экологиялық моделі басым. Қазақстан Республикасында қоршаған орта мен адам денсаулығының жай-күйі арасындағы қарым-қатынас мәселесі жыл сайын өзекті болып келеді. Табиғи ортаны ластау және оның адам денсаулығына әсер етуі ауруға шалдығу деңгейі, стационарлық көздерден атмосфераға шығарылатын ластаушы заттардың шығарындылары, су объектілеріне ластанған ағынды суларды ағызу, улы қалдықтардың пайда болуы және халықтың ауыз суға қол жетімділігі туралы мәліметтер негізінде анықталуы мүмкін. Алматыда ауадағы азот диоксидінің болуы, пайдаланылған газдардың көмірімен өзара әрекеттесу кезінде фотохимиялық тұман-түтіннің қалыптасуына ықпал етеді. Азот диоксиді - бұл көрінетіндіктен айтарлықтай зиян келтіретін, ауаға қоңыр түспен қамтамасыз ететін, өте улы, бронхитке әкелетін, тыныс алу органдарының ауруларына төзімділігін төмендететін сарғыш-қоңыр газ. Шырыштың ылғалды бетімен байланысқан кезде азот оксидтері және қышқылдарын құрайды, бұл өкпе ісігіне әкеледі. Статистика бойынша, Алматыда өкпе жүйесінің аурулары өте жоғары. Қоршаған ортамен ұзақ уақыт байланыста болатын, автомобильдердің пайдаланылған газдары арқылы уландырылған, ағзаның жалпы әлсіреуі - иммунитет тапшылығына әкеледі. Бұдан басқа, газдар әр түрлі ауруларды тудыруы мүмкін. Мысалы, респираторлық жетіспеушілік, синусит, ларинготрахеит, бронхит, бронхопневмония, өкпе рагы. Сонымен қатар, шығарылатын газдар ми қан тамырларының атеросклерозын тудырады. Өкпе патологиясы арқылы жүретін медицинада әртүрлі жүрек-қантамырлық бұзылулар болуы мүмкін. Алматыдағы шығарылған газдардың ең үлкен ықпалы көлік құралдарының жүргізушілеріне және жолаушыларына, әсіресе ұзақ уақыт бойы кептелісте тұрған адамдарға қатты әсер етеді. Жаяу жүргіншілердің арасында көптеген балалар зардап шегеді, себебі зиянды заттардың ең жоғары концентрациясы баланың ауа жолдарының деңгейіндегі ауа қабатында кездеседі. Дәрігерлер аллергия, бронх демікпесі, рак ауруымен және қаланың экологиялық жағдайының нашарлауымен ауыратын адамдар санының артуына тікелей байланысты болады. Хром, никель, бериллий, асбест, көптеген пестицидтер сияқты өндіріс қалдықтары - бұл қатерлі ісік туғызатын канцерогендер. Ластану нәтижесінде жаңа, бұрын белгісіз аурулар пайда болады. Олардың себептерін орнату немесе анықтау өте қиын. Қалада автомобиль көп, оның мынан бір көлігінен күніне ауаға 3000 көміртек оксидтері, сонымен бірге отынның толық емес жану өнімдері бөлінеді. Жылына олар 280 млн тонна көлемінде көміртек тотығын, 56 млн тонна көмірсутек, 28 млн тонна азот тотығын ауаға таратады. Бұл газдың қосындысы 200-ден астам өте күрделі заттардың қосындысынан тұрады. Олардың ішінде адам өміріне қайіп төндірмейтіндері – азот, оттек, сутек, су булары, организмге иян келтіретіндері– көміртек, азот тотығы, этилен, бензол, этан, метан, толуол, бензапирен, күйе, күкіртті түтін т.б. Бұл физикалық-химиялық қоспалар тыныс алу кезінде адам мен жануарларға аса зиянды. Ластаушылар автомобильді қыздырған кезде және аз жылдамдықпен жүрген кезде ауаға тез тарайды. Машина тоқтаған уақытта көмірсутегі және көміртек оксиді, ал жүргенде азот оксиді бөлінеді. Дизельді моторлы машиналар бензинді пайдаланатын машиналарға қарағанда кемшілігі көп. Ол адам денсаулығына зиян тигізетін түтінді көп шығарады. Атмосфераға көліктен бөлінген газдардың құрамында 25-27 пайыз қорғасын болатыны анықталды және оның 40 пайызы диаметрі 5 мкм-ны құрайды. Ауада ұзақ уақыт сақталады, сосын адам ағзасына түседі. Автокөліктен бөлінген түтін жасыл экономикаға зиянды әсер етеді, содан кейін осы пайда болған лас ауадан өсімдіктер ауруға шалдығады. Жапырақтары сарғайып, химиялық күйікке ұшырайды. Атмосфералық ауаның ластануы автокөліктің техникалық жағдайына тікелей байланысты. Қала магистральдары бойында жүргізілген тексерулер бойынша автокөліктердің 80 пайызы түтіндерінде зиянды заттар нормативтен 3-4 есе жоғары екенін анықталған. Автокөліктен бөлініп шығатын газдың құрамында шамамен 200 жуық зиянды зат бар. Оның бірі түгелдей жанған немесе шала жанған көмірсутектер. Шала жанған көмірсутектер машинадан шығатын түтіннің құрамында болады, әсіресе көлік моторы баяу істеп тұрғанда көп бөлінеді. Өкінішке орай, автокөліктерден шығатын зиянды қалдықтар жойылмайды, себебі оларды қайтадан өңдейтін өндірісорындары жоқ. Көлікке пайдаланылатын улы сұйық заттардың қалдықтары жерге төгіліп, олар топыраққа сіңіп, зиян келтіреді. Алматы қалалық жол полициясы басқармасының мәліметінше, 2017 жылы қалада тіркелген автокөліктердің жалпы саны 602 мың көлікті құрайды, жылына 40 мыңға жуық автомобиль қосылып отырады. Қалада басқа қалалық және транзиттік тіркелмеген шамамен 700 мың көлік жұмыс істейді. Қолдағы бар ақпаратқа сәйкес Алматыға күн сайын кіретін басқа қалалық көліктің саны орта есеппен шамамен 90 мың бірлікті құрайды. Алматы қаласының ауасының ластануын зерттеу үшін ластаушы заттардың шығарындыларын инвентаризациялаудың халықаралық әдістемесіне негізделген автокөліктердің атмосфералық ауаға зиянды ластаушы заттардың шығарындыларын есептеу әдісі қолданылды. Бұл әдіс автокөліктерден атмосфераға парниктік газдардың шығарындыларын анықтауға мүмкіндік береді. Көрсеткіштерді есептеу үшін қозғалыс қарқындылығы туралы деректер жиналды. Деректер зерттеу нәтижесінде жинақталды. Зерттеу объектісі Алматы қаласындағы автокөлік жолдары болды. Бұл ғылыми зерттеу пәні жол кептелісі, қозғалыс қарқындылығы болды. Зерттеу әдісі өтіп бара жатқан көліктердің санын бақылау болды. Зерттеу барысында жеңіл көліктер жеңіл және жүк көліктері болып 2 санатқа бөлінді. Тесттер 8 апта бойы күніне төрт рет жүргізілді. Бақылау уақыты 20 минут аған ортасын бағалауда кешенді тәсілді дамытуды талап етеді. Ауа массасының әлсіз табиғи желдету жағдайында атмосфералық ауаның ластануы халықтың денсаулығына теріс әсер етеді. Алғашқы респираторлық аурулардың деңгейіне сәйкес, Алматы облысы Қазақстан аймақтарының ішінде бірінші орында тұр. Көлік кептелісінің себептерін елімізге шетелден келіп жатқан, ескі көліктердің санының көбеюі және осы көптеп келген көліктерге төтеп бере алмайтын көшелердің тарлығымен, халықтың немесе кәсіпкерлердің жер телімдерін өз беттерінше иеленіп, мақсатсыз пайдалануымен, құрылыс нысандарының жұмыстарын тиісті құжаттарсыз жүргізуімен, көлік құралдарын ретсіз қоюмен, басқада кездесетін заңсыздықтардың кесірінен көше қозғалысын тежейтін мәселелермен түсіндіруге болады. Сондықтан да осындай кездескен кедергілердің алдын алып, жиі қадағалап отырмаса, еліміздің экологиялық жағдайын қалпына келтіру мүмкін емес. Қаламыздағы кептелістің болуының тағы бір себебі, бүгінде қала тұрғындарымыздың тұрмыстық жағдайлары жақсара түскен. Осыған байланысты бір үйдің өзінде бірнеше куәлігі бар, көлігі бар отбасылар аз емес. Осы көлік кептелістерінің тағы бір факторын атап өтуге болады. Ол қазіргі кездегі адамдардың бірін-бірі сыйламауы, көшелерде бір біріне жол бермеуі. Тіпті, қоғамдық көлікті игеріп келе жатқан жүргізуші, ішіндегі отырған халыққа қарамай, бірбірімен жарысып, көліктерін тоқтатып қойып, ерегесіп жататындарда аз емес. Көлік иелерінің рұқсат етілмейтін жерлерге, көліктерін қойып кетуі. Жалпы қалаларда болып жатқан кептелістерге жүргізушілердің өздері себепші екенін айта кету керек. Әлемдегі қоршаған табиғи орта жағдайының жалпы сипаттамасы. Адамдар табиғатпен тығыз байланысты өмір сүреді, ондағы табиғи байлықтарды пайдаланады және өз қызметтері арқылы табиғатқа әсер етеді. Табиғи ортаны келтірілген зиянды әрекеттерден қорғау үшін мемлекет тарапынан құқықтық ережелер арқылы реттеп отырады. Табиғи ортаға келтірілген зиянды әрекеттерден қорғау нормалардың жиынтығы экологиялық құқық деп аталады. Адамзат табиғатқа зиянын көп тигізеді. Соның салдарынан ғасырдың ортасында әлемдегі экологиялық жағдай күрт төмендеп кеткенін байқауға болады. Экологиялық жағдайдың төмендегені соншалық, қазір ол кейбір аймақтарда өмір сұріп отырған адамның тұрмыс тіршілігімен қоса оның өмірі үшін де үлкен қатер тудырып отыр. Қоршаған орта термині французша қоршаған орта. Ол физикалық және жансыз ортаны қамтиды. Қоршаған орта сөзі бұл табиғи жағдайларға байланысты, соның арқасында организмдердің өмір сүруіне мүмкіндік береді. Қоршаған орта мен организмдер табиғаттың екі компоненті болып табылады: динамикалық және күрделі. Қоршаған орта организмдердің, соның ішінде адамның өмірін реттеп отырады. Адамдар тірі организмдерге қарағанда, қоршаған ортамен белсенді түрде өзара әрекеттеседі. Тірі организмді қоршайтын қоршаған орта күштер мен материалдарға жатады. Қоршаған орта бізді белгілі бір уақыт пен кеңістікте қоршап тұратын жағдайлар жиынтығы. Ол физикалық, биологиялық және мәдени элементтердің өзара әрекеттесетін жеке және ұжымдық әрекеттесуінен тұрады. Қоршаған орта бұл органның тіршілік ету үдерісін сақтап қалуы немесе сақтап қалуы үшін қажетті жағдайлар жиынтығы. Бұл тіршілік формаларының өсуіне және дамуына әсері жоғары. Бізді қоршаған ортамыз атмосфера, гидросфера литосфера және биосферадан тұрады. Оның негізгі құрамдас компоненттері - топырақ, су, ауа, организмдер және күн энергиясы. Ол халықтың жайлы өмірін қамтамасыз ету үшін әр түрлі табиғи ресурстармен қамтамасыз етеді. П.Гисбертке Осылайша, қоршаған орта объектіні қоршап тұрған барлық нәрсені білдіреді және оған тікелей әсер етеді. Біздің орта өмірімізге немесе қызметімізге әсер етеді. Адамның ортасы табиғи, жасанды, әлеуметтік, биологиялық және психологиялық болуы түрлі факторларға бағынады. Қоршаған ортаның өзгеруі адам қызметінің және табиғи экологиялық үдерістердің көбінесе адам қызметінен туындаған өзгерістер немесе бұзылулар болып табылады. Ол табиғи апаттар, адамның араласуы немесе жануарлармен өзара әрекеттесуі сияқты бірқатар факторларды қамтуы мүмкін. Қоршаған ортаның өзгеруі физикалық өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар басқа организмдерге әсер ететін инвазивті түрлерді енгізуді немесе мекен ету ортасын өзгертуді қамтиды. Экологиялық өзгерстерге мысалдар: топырақ эрозиясы; су тасқыны мен құрғақшылық; тірі ағзалардың белгілі бір түрлерін жоғалту; организмдердің қоршаған ортаны құру белсенділігі; ормансыздандыру; әрекеттер, жер сілкінісі, цунами және т.б. Ластану қоршаған ортаға ластаушы заттарды енгізу болып табылады, бұл жағымсыз өзгерістерді тудырады. Ластану химиялық заттардың немесе шу, жылу немесе жарық секілді энергия түрлерін қабылдай алады. Ластанудың компоненттері бөтен заттар энергия немесе табиғи ластаушы заттар болуы мүмкін. Қоршаған ортаны қорғау - адамзаттың табиғатқа теріс әсерін азайтуға бағытталған шаралар кешені. Бұл жақсы нәтижені қамтамасыз ету үшін түрлі деңгейлерде, соның ішінде жергілікті, мемлекеттік және халықаралық деңгейде жүргізілуі тиіс. Қоршаған ортаны қорғауға мыналар жатады: табиғат қорғау аймақтарын ұлттық парктерді, қорықтарды, заказниктерді қоса алғанда құру; ластанған су ресурстарын тазарту; жердің тозуын болдырмау; биологиялық бірегей экожүйелерді сақтау; қоршаған ортаны қорғаудың маңыздылығы туралы халықты хабардар ету; қоршаған ортаны қорғау туралы халықаралық деңгейде шешімдер қабылдау және т.б. Қаланың қоршаған ортаны қорғау саласындағы шешімдер ең алдымен қаланың экологиялық проблемаларын теңестіруге бағытталуы керек. Посткеңестік кеңістіктегі қалалар латын негізгі экологиялық проблемалардың ішінде келесі аспектілер бойынша төмендегілер маңызды болып табылады: 1. Өндіріс тарапынан жоғары шығарындылар мен қалдықтар өндірістік кәсіпорындардың негізгі қорларының тозуының жеткілікті, бұл қоршаған ортаға зиянды шығарындыларды кәдеге жарату деңгейінің төмендігінің себебі болып табылады. Осылайша, Ресейдің Табиғи ресурстар және қоршаған орта министрлігінің мәліметтері бойынша, 4 1 миллионнан астам халқы бар 20 қалада ауаның ластану деңгейі өте жоғары. Бұл қалалардың ішінде темір-болат және түсті өнеркәсіп кәсіпорындары бар алты қала, машина жасау зауыттары бар жетеуі, орман және ағаш өңдеу өнеркәсібі бар төрт қала бар. 2. Көлік шығарындылары: тұрғын үй құрылысының кеңеюі және қала тұрғындарының тығыздығының артуы қалалардың көлік жүйесіне ауыртпалық түсіреді, жол торабы моторизацияның қарқынды өскен деңгейін сезе алмайды, сонымен қатар көлік құралдарының санының өсуі айтарлықтай ықпал етеді. Росстат деректері бойынша Ресейде ауаның ластануының шамамен 45жылжымалы шығарындылар көздеріне автомобиль Әлемнің ірі қалаларының автотранспорттың экологиялық мәселелерін шешу тәжірибесі Алматы қаласының тұрақты экологиялық және әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді моделін құру үшін ең тиімді шетелдік технологияларды пайдалану мүмкіндігі қарастырылады. Әлемнің көптеген мегаполистерінде экологиялық әлеуметтік инфрақұрылымдық сипаттағы проблемалар бар. Алматы қаласы да олардан ерекшеленбейді. Қаланың қарқынды өсуіне байланысты экологиялық және көлік проблемалары соңғы уақытта күрт өсті. Тұрғын үй және коммерциялық ғимараттардың масштабының өсуі жасыл кеңістіктердің күрт азаюына, қорғаныш белдеуін, яғни орман алқаптарын құртуға себеп болды. Нәтижесінде аймақтағы атмосфералық ауа сапасы айтарлықтай нашарлады. Көлік инфрақұрылымына ауыртпалық артты. Көшіқонмен байланысты, әлеуметтік инфрақұрылымның жетіспеушілігі, әсіресе жаңадан салынған тұрғын үйлерде, сондай-ақ жұмыспен қамту жағдайында бірқатар әлеуметтік проблемалар көзделді. Осы проблемаларды шешу облыстың тұрақты әлеуметтік- экологиялық және экономикалық дамуының кешенді моделін құруға негізделген жүйелі тәсілдерді қажет етеді. Көптеген шет елдерде осыған ұқсас проблемаларды шешуде айтарлықтай тәжірибе жинақталған. Басқа елдерде тексерілген мегаполистің әлеуметтік, экологиялық және инфрақұрылымдық проблемаларын шешу үшін Қазақстанда белгілі технологияларды пайдалану мүмкіндігі қарастырылған. Ауа ластануымен байланысты экологиялық проблеманы шешудің табысты мысалы Нью Йорктегі қалалық бағдарламаның жүзеге асырылуы ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл бағдарламаның мақсаты атмосфераға зиянды шығарындыларды азайту болып табылады. Бағдарлама 2007 жылы іске асырыла бастады. Оның жүзеге асырылуының бірінші кезеңі Нью Йорктегі атмосфералық ауаның жай- күйіне мониторинг жүргізді, ол қаланың әртүрлі бөліктерінде орнатылған 150 анализаторлардың көмегімен іске асырылды. Мониторинг көрсетендей, ластанудың негізгі көзі тұрғын үйлерді жылыту үшін сапалы отынды пайдаланатын қазандықтар болып табылады. Иелерді экологиялық таза отындарға ауысуды ынталандыру үшін бірқатар заңнамалық және қаржылық шаралар әзірленді. Жаңа қазандықтарға сапасыз отынды пайдалануға тыйым салатын нормативтік актілер, маркалы мұнай өнімдерән отын ретінде пайдалануға сертификаттар берілді. Барлық қазандықтарға таза отынға көшу 2030 жылға қарай қарастырылады. Заңнамалықтан басқа, экономикалық шаралар қолданылды. Ғимараттардың иелерін қымбатырақ және экологиялық таза отындарға ауысуды ынталандыру үшін жеңілдікті қаржыландыру, салықтық үзілістер, шығындардың жартылай бөлігі, сондай-ақ консультативтік және техникалық көмек көрсетілетін бағдарламасы қарастырылды. 2013 жылға қарай 2000 ғимарат сапалы отынға ауысып, 1500 ғимарат модернизациялау процесінде болды. Нәтижесінде осы уақыт ішінде Нью Йорктегі ауа сапасы айтарлықтай жақсарды. Күкірт диоксидінің деңгейі 69 пайызға төмендеді. Судың ластануы 23 пайызға төмендеді. Кедей экология мен ластанған ауаның туындаған өлім мен ауруханаға жатқызылуы, бронх демікпесі мен басқа да өкпе ауруларының төмендеуі байқалды. Тұтастай алғанда, бағдарламасы өте тиімді болды. Қолайлы нәтижелерге қол жеткізілді, заңнамалық және экономикалық тетіктер қолданылды. Барлық ірі мегаполистердің тағы бір маңызды мәселесі қалдықтарды кәдеге жарату. Көптеген дамыған елдерде осы мәселені шешу рециклинг жүйесіне негізделген. деген сөз айналымға оралу дегенді білдіреді. Қайта өңдеу қалдықтарды қайталама шикізат ретінде пайдалану болып табылмайды, бұл ресурстарды ұтымды пайдалану мәселесіне жүйелі түрде қараудың негізі болып табылады. 1976 жылдан бастап, Қатты тұрмыстық қалдықтарды жою стандарттарын анықтайтын Ресурстарды сақтау және қалпына келтіру туралы заң жұмыс жасауда. Стандарттар қалалық қалдықтарды қабылдайтын қоқыс төгінділердің қызметін, сондай-ақ тауарлық өнімдердегі қайталама шикізаттың міндетті минималды мазмұнын реттейді. жаңа ашық полигондарды ұйымдастыру заңды түрде тыйым салынған, қалдықтарды көму және қоршаған ортаны қорғаудың барлық стандарттарына сәйкестігін ескере отырып, қайта өңдеу оларды қайталама шикізатқа қайта өңдеуден әлдеқайда қымбат. Көптеген мемлекеттерде әр мемлекеттің мемлекеттік қорлардан қаржыландыруды тоқтату қаупіне ұшырауды талап ететін заңдары бар, белгілі бір мерзімде оның аумағында кейбір қалдықтарды қайта өңдеуге міндеттеледі. Автомобиль аккумуляторларын көмуге тыйым салынған. Қайта өңдеу туралы заң Германияда да жұмыс істейді. 1996 жылы қабылданған. Бұл заң әсіресе автоматты түрде қайта өңдеу саласында тиімді. Негізгі идея - өндірушілерді өнімнің даму сатысында болашақ қалдықтардың көлемін азайтуды талап ету. Сарапшылардың бағалауы бойынша, бүкіл әлем бойынша автомобильді қайта өңдеу өнеркәсібі автомобиль массасының 85 пайыздан астамын өңдеуге мүмкіндік береді. Ресейде бұл көрсеткіш 15 пайыздан аспайды, бұл саланы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Сонымен қатар, бүкіл әлемде автоматты түрде қайта өңдеу - бұл тиімді бизнес. Статистикаға сәйкес, Еуропада шамамен екі ондаған автокөлік компоненттері тиімді өңделіп, пайдаланылады. Авто регенерацияны ұйымдастырудағы шетелдік тәжірибені талдау алдын алу шаралары маңызды екендігін көрсетеді. Ірі автокөлік компанияларында автомобиль бөлшектерін қайталама пайдалану тұжырымдамасы әзірленуде және жобалау сатысында жүзеге асырылады. Мысалы, жобалау кезеңінде қайта өңдеу қажеттілігін ескереді. Мұнай, антифриз, бензин қайта өңделеді немесе отын ретінде пайдаланылады. Қосалқы бөлшектер шыны, есіктер, орындықтар ретінде жарамды бөлшектелген элементтер шағын бағамен сатылады. Кейінгі мақсаттарда пайдалану үшін жарамсыз, бөлшекер кейіннен пайдалану үшін ұнтақталған, басылған және ерітілген материалдың түрі бойынша сұрыпталады. Бұл тәжірибе ресейлік мегаполистер үшін өте маңызды, әсіресе Мәскеу үшін, өйткені тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды кәдеге жарату мәселесі аса өткір. Қазіргі уақытта кәдеге жаратудың негізгі тәсілі Мәскеу облысындағы арнайы полигондардағы қалдықтарды көму, бұл үлкен қоқыстарды және қоршаған ортаны ластаудың қуатты көзі болып табылады. Сонымен қатар, көптеген полигондар жақын арада өз ресурстарын сарқып алады. Қазіргі уақытта полигондардың жалғыз баламасы - қалада құрылыс салу өте қиын болып табылады. Тіпті, қарапайым қоқыс жинау сияқты қарапайым шаралар Мәскеуде өкінішке орай қолданылмайды. Осыған байланысты біздің елімізде отандық және өнеркәсіптік қалдықтарды қайта өңдеу жүйесін енгізуге бағытталған мемлекеттік бағдарламаның шұғыл дамуы қажет екендігі анық. Мұндай жүйе қалдықтардың қалдықтарын азайтады, сонымен бірге құнды ресурстарды үнемдеуге көмектеседі. Топырақтың, жер бетінің және жер асты суларының ластануының басым бөлігі қыста қарды пайдалану және мұздануға қарсы реагенттерді қолдануымен байланысты. Натрий хлориді бар реагенттердің жаңа түрлеріне көшуіне байланысты, олардың құрамында, сондай-ақ қолданылатын реагенттер санының көбеюі соңғы Солтүстік Еуропа, Канада және елдерінде қардан тазарту мен жолдың бетіне қарсы күресу бойынша айтарлықтай тәжірибе жинақталды, ол жолдардағы реагенттерді пайдаланудың экологиялық салдарын азайтады. Скандинавия елдерінде анти-мұзды реагенттер ретінде кез-келген қоспаны пайдалануға тыйым салынған. Мұндай жағдайларда негізінен мәрмәр мен гранит фишкалар қолданылады. Мысалы, Финляндияда көктемде арнайы техникамен жиналады, жуылады, ал келесі жылы ол қайтадан пайдаланылады. Көптеген еуропалық елдерде тұз құммен, ал кейде тұзды су концентраты ерітіндісімен қолданылады. Анти-мұзды реагенттер мұздың пайда болуына жол бермеу үшін мұзды тазалауды жеңілдету үшін және төмен ауа температураларында қардың мұздату процесін баяулату үшін қолданылады. Тұз жабындарын алдын ала өңдеу әдістері мұздың күтілетін қалыптасуымен қауіпті жағдайларды болдырмау үшін ең тиімді болып табылады. Егер жамылғымен емдеуден кейін қардың құрамы пайда болса, дереу тазаланады. Швецияда жолдарды жөндеу Ұлттық жол басқармасының тікелей бақылауымен жүзеге асырылады. Оның құзыреті сонымен қатар, автомобиль жолдарын өңдеуге жұмсалатын қаражаттар мен мұздануға қарсы материалдарды жұмсауды бақылауды қамтиды. Противогололоидтық өңдеу бойынша іс-шараларды өткізу кезінде жол жабынының жағдайын бақылау автокөліктің жолдың бетімен біріктіру коэффициентін өлшеу арқылы жүзеге асырылады. Бұл мұзды жою және осы саладағы жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді әдістерін анықтауға көмектеседі. Жолдардағы қардың мұз қабаттарын қалыптастыру үшін жағдайлар үнемі өзгеріп келе жатқандықтан, мұндай деректерді салыстырмалы талдау белгілі бір мәселені ұсынады. Швецияның Ұлттық жол әкімшілігі қысқы ауа-райы жағдайының көрсеткішін пайдаланады, қысқы ауа-райы көрсеткіші деп аталады. Индикатор ауа райы температурасы мен ылғалдылығы, ылғалдылық, желдің жылдамдығы мен бағыты, жауын-шашынның түрі туралы әрбір жарты сағатта жазылатын 680 станцияның ауа райы ауа райы туралы ақпарат жүйесінің деректеріне негізделген. Бұл деректер жіктеледі және оларға негізделеді, индикаторы анықталады. Содан кейін, осы көрсеткішке сәйкес, жолдарды тұзды өңдеуге қажетті шаралар қабылданады. Осылайша, ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға және бір уақытта жолдарды қалыпты жағдайда ұстауға болады. Финляндиядағы жолдарды қысқы күтіп ұстау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырудың айырықша ерекшелігі көктемде мұзбен күресу үшін пайдаланылатын үйкеліс материалдардан жол бетінің қосымша тазалау болып табылады. Бұл фин ғалымдары Хельсинкидегі шаңның негізгі көзі болып табылатындығын анықтағандай, көшелердегі шаңның мөлшерін азайту үшін жасалды. Канадада жол қозғалысының қауіпсіздігі жолдардың қысқы күтімімен байланысты менеджерлер үшін басты басымдық болып табылады. Сонымен бірге муниципалды әкімшілік жолдарды үнемдеуге, әсіресе бюджеттік шектеулерге бөлінген қаражаттың жұмсалуын үнемі бақылайды. Қоршаған ортаны бақылауға да көп көңіл бөлінеді. Норвегияда жаяу жүргіншілер жолдары мен магистральдарда термалды байланыс орнатылды. Осылайша, тротуарлар жылынып, қар мен мұз еріген. Сонымен қатар, келесі әдіс қолданылады: жолдар құмды ыстық сумен суландырылады. Ыстық су мұзды бұзады, ол құмның асфальтқа енуіне мүмкіндік береді. Жол қайтадан мұздағанда, онда тайғақ емес қыртыс пайда болады. Көптеген елдерде қалалық жерлерден экспортталатын қардың қалдықтарын жою табиғи ыстықтың әсерінен балқудың пайда болатын қоршалған аумақтары бар құрғақ қарда жүргізіледі. Еріген су жиналатын тоғанға жиналып, содан кейін су ағызылады. Көптеген елдерде табиғатты қорғау агенттіктері құрғақ қар тазалағыштардағы еріген сулар үшін қосымша тазарту құрылғыларын ұсынуды талап етеді. Сайттарды іріктеу критерийлері: тұрғын үйден қашықтығы, кіретін жолдардың болуы, қар жинау Жолдарды қысқы жинаудың шетелдік тәжірибесін талдау көрсеткендей, оларды дұрыс жағдайда ұстап тұру, оған бөлінген қаражатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан алғанда, ауа-райы жағдайын бақылауды, пайдаланылатын реагенттерді ғылыми негізде іріктеуді, әдістерді саралауды кешенді тәсіл қолдану қажет екенін көрсетті. жолдың функционалдық сыныбына, қозғалыс қарқындылығына және ауа-райына байланысты мұздауға қарсы тәсілдер. Сонымен бірге пайдаланылатын реагенттердің мөлшерін көбейту талап етілмейді. Мегаполистердің көлік проблемасы экологиялық жағдаймен тікелей байланысты. Мысалы, Мәскеуде ластаушы заттардың 90 пайызы автокқлік құралдарының шығарылуынан ауаға шығады. Қазіргі таңда әлемнің ең ірі қалаларында халықтың автокөлік иемдену деңгейі орнатылды 1000 адамға автокөлік саны Австралияда 640, Австрияда - 630, Бельгияда - 580, Германияда - 620, Польшада - 515, Финляндияда - 500, Францияда - 590, Швейцарияда - 600, Швецияда - 514, АҚШ-та - 811, Ресейде - 233, Мәскеуде 300-ден астам. Басқаша айтқанда, қазіргі уақытта Мәскеуде моторизация деңгейі Еуропа қалаларынан төмен. Сонымен қатар, еуропалық мегаполистерде моторизациялау өсу мен тұрақтанудың баяулауымен сипатталады. байланысты, халықтың жолаушылар көлігін дамыту саясатының ірі қалаларының әлеуметтік- экологиялық және экономикалық мәселелерін және қаладағы жеке автокөлікті пайдалануды шектеу бойынша экономикалық шараларды жүзеге асыруды, сондай-ақ қалаларды кешенді аймақтарға бөлу саясатын жүргізеді. Дегенмен, автокөліктердің іскерлік, коммерциялық және әкімшілік орталықтарға түсуі мүмкін емес. Бұдан басқа, қала маңындағы азаматтардың қоныс аударуы күнделікті маятникті жұмысқа және жұмысқа ауыстыруды талап етеді. Көлік мәселесін толығымен шеше алмаған кез-келген астаналық ауданда жоқ. Себептер: жолдың шектеулі мүмкіндіктері, автотұрақ ұйымдастыру үшін кеңістіктің жоқтығы. Еуропадағы, сондай-ақ Құрама Штаттардағы және Жапониядағы қалалардың жүк тасуын азайту үшін бірнеше негізгі бағыттар әзірленді. Ұзақ мерзімді перспективада 15 20 жыл қала мастер-жоспарын әзірлеу, кеңінен талқылау, қабылдау және енгізу. Мысалы, Токио үшін жиырма бірінші ғасырдың негізгі ерекшеліктері. 1991 жылы анықталды. Бүгінгі күні қаланың сегіз аймағын дамытудың бас жоспары туралы үш жаңартылды. Сонымен қатар, мегаполистің көлік стратегиясы жеке көлік құралдарымен бәсекелесетін қалалық жолаушылар тасымалдарын дамыту болып табылады. Нью Йорктің аймақтық жоспарында басым бағыттар: автокөлік магистральдар желісін дамыту арқылы көлік қызметтерінің сапасын көтеру, қоғамдық көлікті дамыту арқылы автомобильдерді пайдалануды азайту және жеке автокөлікті пайдалану үшін төлемдерді енгізу. Көше-жол желісін дамыту. Әдетте, әлемнің дамыған қалаларында транзиттік магистральдар желісі бар, бұл оларды қажетсіз трафиктен босатуға мүмкіндік береді. Бұл желілерді жоспарлау схемалары қалалардың орналасу ерекшеліктері мен жергілікті жағдайларға байланысты әр түрлі конфигурацияға ие. 1960 шы жылдардан бері Құрама Штаттарда, ал 1970-ші жылдардан бері Еуропа елдерінде қала сыртындағы тас жолдарды жалғастыратын қала сыртындағы жылдамдықты қалалық магистральдар желісін құрудың ұлттық бағдарламалары қабылданды. Жоғары сыйымдылығы бар жолдардың мұндай желісі қалалық трафиктің 80 ын құрайды. Қала сыртындағы жолдар желісін құру уақыт пен ақшаны талап етеді, бірақ қаланың көлік мәселесін шешуге балама жоқ. Көшедегі жол желісінің ұзақтығы мен қуатын арттыру мәселені шешпейді, бірақ олар үлкен шығындарды қажет етеді. Қала аумағын аймақтарға бөлу. Бұл шара барлық мегаполистерде қолданды. Оның негізгі мақсаты - қаланың қоршаған ортаны жақсарту. Негізгі аймақтарға қаланың қорғалатын аудандары мәдени және тарихи мұра, жоғары кәсіпкерлік қызметтің аумағы және тұрғын үйлер аумағы бөлінген. Мысалы, Парижде болашақ ұрпаққа бірегей тарихи ескерткіштер, ғимараттар мен сәулет өнерлері, сондай-ақ қаланың ескі аудандарының орналасуын сақтауға мүмкіндік беретін Автокөлік орталығы бағдарламасы жүзеге асырылуда. Аймақтар ішінде әртүрлі шектеулер белгіленді: қозғалыс жылдамдығын азайту, көшелердің жүріс бөлігінде тұраққа тыйым салу, аймаққа кіру және тұрақ үшін төлем. Мұндай шектеулердің саны мен маңыздылығы аумақтың көліктік қуаты, жол желісінің дамуы мен жағдайы арқылы айқындалады. Қоғамдық жолаушылар көлігін дамыту. Дамыған елдердегі қоғамдық көлік қалалық жолаушылар тасымалдарында маңызды орын алады. Әдетте, еуропалық қалаларда қоғамдық көлік тиімсіз. Көлік қызметтерінен түсетін түсім Швейцарияда 70 пайыз, Ұлыбританияда 68 пайыз, Германияда 60 пайыз, Австрияда 48, Францияда 43, Швецияда 40, Италияда 30, Бельгияда 27 пайызды құрайды. Осы елдердегі қалалық жолаушылар тасымалдарын дамыту саласындағы саясат оның әлеуметтік маңыздылығын ескереді. Төмен тарифтерді немесе жеңілдіктерді белгілеу қоғамдық көлікті, бірінші кезекте, табыс деңгейі төмен жолаушылар пайдаланатындығымен байланысты. Қоғамдық қалалық қоғамдық көлікті ұстау мен дамытуға арналған қаражат, ең алдымен, мемлекеттік, аймақтық және жергілікті билік органдарынан келеді. Олардың бұл процеске қатысуы әр түрлі және әртүрлі факторлармен айқындалады: экономиканың ұлттық сипаттамалары, қала құрылысының тығыздығы, дәстүрлер, қаржылық мүмкіндіктер, мемлекеттік саясат, аймақтық және жергілікті билік органдары Елдердің бюджеттеріне қаражат алудың негізі салықтардың әртүрлі түрлері: айналым салығы, мүлік салығы, жалақы салығы, табыс салығы, автокөлік иелерінің салықтары және т.б. Сонымен қатар, осы елдерде көлікті дамытуға бюджет түсімдерін бағыттау мүмкіндігі айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың көпшілігінде арнайы мақсаттағы салықтар бар, олардың түсімдері тек көлік жүйелерін ұстауға және дамытуға бағытталған . Бельгияда жолаушы көлігінің инвестициялық және операциялық шығындарының жалпы көлемі үкіметпен субсидияланады. Францияда жеке капиталды қалалық көлікті дамытуға күрделі салымдарды қаржыландыру үшін пайдалануға болады. Дегенмен, оның қолдану саласы жергілікті билік органдары мен мердігерлер арасындағы көлік желілерін дамыту үшін жасалған келісім-шарттардың 20 50 пайызымен шектеледі. Бұдан басқа, қалалық қоғамдық көлікте Аймақтық инфрақұрылымды дамыту қоры субсидияланады. Францияда мемлекеттік органдардың көліктік кәсіпорындардың операциялық қызметін қаржыландыруға құқығы жоқ. Осы мақсаттарға субсидиялар тек аймақтық және жергілікті ың ағымдағы шығындарын субсидиялайды. Осы елде көліктік қаржыландыруды ұйымдастырудың ерекшелігі - бәсекелестікті қаржыландыру көзін таңдау мүмкіндігі. Жапонияда арнайы резерв қоры қалалық теміржол құрылысын қаржыландырады. Құрама Штаттарда жол қоры құрылып, оның қаражаты қазіргі заманғы магистральдар мен кәсіпкерлер бойынша тарифтер есебінен қалыптасады. Бұл қаражат қала жолдарының желісін дамытуды қоса алғанда, автомобиль жолдарының құрылысына бағытталған. Көптеген елдерде қалалық жолаушылар тасымалының шығындарын өтеу үшін жеке бизнестің, қарыздардың және басқа да ақша көздерінң қаражаттары тартылады. Мысалы, Австралияда қалалық көліктерді қаржыландыруда айтарлықтай көмек газ және электр энергиясын жеткізушілермен қамтамасыз етілген, жеке капиталы кеңінен тартылады. Бельгияда ұзақ мерзімді қарыздар қалалық қоғамдық көлік кәсіпорындарына беріледі. Бірқатар елдерде төлемдер қалалық және қала маңындағы көлік бойынша өз қызметкерлерінің саяхаты үшін кәсіпорындар мен ұйымдар тарапынан кеңінен қолданылады. Жапонияға қатысу олардың үлес салмағы. Мысалы, Токиодағы конурбацияда 85 пайыз жолаушыларға сапарлар толық төленеді. Францияда көліктегі салықтар Парижде және оның шетінде орналасқан компанияларға төлейді. Қалада жеке аавтокөлікті пайдалану төлемін енгізу. Бұл көліктік жүктемені азайтудың ең популярлы емес, салыстырмалы түрде тиімді шараларының бірі. Автокөлік жолында, қала аумағына кіретін үлкен метрополистердің әлеуметтік-экологиялық және экономикалық проблемалары, автотұрақ. Оның мөлшері орталыққа жақындай түсуде, сондай- ақ шапшаң уақытта өседі. Қаланы аудандастырумен бірге, бұл әдіс қаланың белгілі бір аудандарын жүктеу деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді, сонымен бірге қоғамдық көлікті ұйымдастыру, тораптарды ауыстыру, автотұрақтарды тоқтату сияқты бірқатар маңызды проблемалар бар. Трафикті ақпараттық қамтамасыз ету. Әлемнің көптеген елдерінде жол қозғалысының қатысушыларына жолдардағы қозғалыс жағдайлары, көлік қиындықтары, ықтимал айналма жолдары және тұрақ қою туралы нақты ақпарат бар. Ақпаратты драйверлерге беру үшін, көп орынды жол белгілері, ауыстырылатын ақпараты бар жарық тақталар, арнайы радио және бейне арналар қолданылады. Мұндай шаралар көбінесе өте тиімді болып табылады, мысалы, жол трафигін жою. Метрополиттің тасымалдау жүктемесін шектеу туралы айтылған ықтимал шаралардың Мәскеуде қазіргі уақытта Мәскеуде жеке автокөлікке қатысты тыйым салуды шектеу шаралары қолданылғанын атап өткен жөн. Сонымен бірге, қоғамдық көлікті дамытуға, оны пайдалануды ынталандыруға бағытталған маршруттар мен тарифтік саясатты оңтайландыруға жеткілікті көіәл бөлінбейді. Миграциядағы жолаушылар тасымалдарын ресейлік ықтимал пайдалану үшін шетелдік тәжірибені талдай отырып, біздің ойымызша, келесі мәселелерді шешуге ерекше назар аударуымыз керек: қалалық жолаушылар тасымалы мен жаңа буынның бизнес-жобаларын дамытудың мақсатты бағдарламаларын әзірлеу; елорданың қалалары экономикасының және әлеуметтік саласының постиндустриалды даму тенденцияларына сәйкес келетін тиімді мемлекеттік- жеке меншік әріптестік механизмдерін қалыптастыру; қалалық қоғамдық көлік ұйымдарының жолаушылар тасымалының ішкі нарығында бәсекелестік артықшылықтарын қамтамасыз ету. Шетелдік тәжірибеден мегаполистердің экологиялық, әлеуметтік және көліктік проблемаларын шешу кешенді көзқарас қажет және ұзақ мерзімді перспективада стратегиялық жоспарлауды талап етеді кемінде 20-30 жыл 1085 жыл. Ең алдымен, халықтың болжамдарын ескере отырып, қала дамуының жалпы стратегиясын анықтау қажет. Қаланың даму стратегиясының дамуының басым бағыты экологиялық теңгерімді қамтамасыз ету болуы керек. Мәскеуді дамытудың ұзақ мерзімді жоспарларын әзірлеу кезінде осы аспектке әлі күнге дейін жеткіліксіз назар аударылғанын айта кеткен жөн. Дамыған елдердің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, табысты экологиялық саясат әкімшілік және ынталандырушы экономикалық шаралар біріктірілген жағдайда ғана мүмкін болады. Мегаполистің әлеуметтік-экологиялық және экономикалық дамуының ұзақ мерзімді жоспарын әзірлеу қажет. Ол қаланы аймақтарға бөлу, тұрғын үй саясатын жүргізу қағидалары, әлеуметтік және көлік инфрақұрылымын дамыту, энергетика және қоршаған ортаның жай-күйі. Стратегиялық жоспарлауда басқа елдерде сынақтан өткен тиісті салаларда ең табысты шешімдер мен технологияларды пайдалану ұсынылады. Салыстырмалы талдау жасйтын болсақ, 2 миллион халқы бар Алматы ауасы ластанып жатқанда, 20 миллион халқы бар ірі қалалардың экологиялық жағдайлары қандай талдап көруге болады. Ластану көрсеткіші жағынан қаламыз 20 миллионнан астам тұрғыны ортаны күнде 10 мың тонналық қоқысқа көмсе, 700-ге тарта өндірістік кәсіпорынның қалдықтары Шанхайдың экологиясын төмендетіп жіберген. Шанхайлықтар, осы қалаларын әлемдегі ең таза қалалардың біріне айналдыруды мақсат етіп, дереу көгалдандыруды бастаған. Жасыл-желек қала аумағының 35 пайызын құраған. Қаланың экологиялық ахуалын жақсарту мақсатындағы шараларға бірнеше миллиард доллар бөлінген. Такси мен автобустарды жанар-жағармайдан газға көшірген. Қоршаған ортаға зиянын тигізген кәсіпорын болсын, адам болсын, оларға қала басшылығының үкімі ауыр, қомақты айып салады, тіптен қала көшесінде түкіруге тиым салған. Қорытынды Автокөліктің экологияны қоғау қауіпсіздігінің мәселесі мемлекеттің экологиялық қауіпсіздігінің маңызды бөлігі болып есептеледі. Бұл проблеманың мәні мен маңыздылығы күннен күнге арта түсуде. Бір автокөлік атмосферадағы пайдаланған газдарды қоса санағанда жылына 800 кг тұншықтырғыш газ, 40 кг азот тотығы және 200 килограмм әртүрлі көміртегін бөле отырып, орта есеппен 4 тонна оттегі жұтады. Автокөлік жағымсыз әсерінен экологияға тигізетін залалы бойынша көшбасшы екенін айта кету керек: ауаның ластануы – 95 пайыз, шуыл – 49,5 пайыз, климатқа әсері – 68 пайыз. Қазіргі заман талаптарына сай авиокөліктің экологияға тигізетін әсері түрлі регламенттер мен заңдарға тәуелді шектелуі қажет. Сондықтан да осы дипломдық жұмыста Алматы қаласының экологиялық жағдайына автокөліктер мен жол-кептелістерінің әсерін бағалау арқылы талдадық. Экологиялық проблемалардың шешу сферасындағы әр текті бірлестіктерден басқа кӛптеген мемлекеттік немесе қоғамдық табиғатты қорғау инициативалары бар: Қазақстандағы және әлемнің басқа елдеріндегі табиғатты қорғау заңнамалары. Әртүрлі халықаралық келісімдер немесе жүйесі. Сонымен қатар, соңғы жүзжылдықта адамзат экологиялық проблемаларға қарсы күресудің өзіндік әдістерін ойлап тапты. Бұл әдістердің қатарына әр түрлі жасыл қозғалыстар мен ұйымдардың пайда болуы мен қызметтерін жатқызуға болады. Қызметінің кең өріс алуымен ерекшеленетін басқа табиғатты қорғау тәуелсіз акцияларын жүргізетін ұқсас ұйымдар бар. Экологиялық ұйымның басқа да типтері бар: табиғатты қорғау қызметтерін қаржыландыратын және дамытуға жағдай жасайтын құрылымдар. Экологиялық проблемалардың шешімдерінің маңызды жолдарының ішіне көптеген зерттеушілер экологиялық таза, аз және қалдықсыз технологиялар енгізу, тазалау құрылыстары, өндірістің рационалды орналасуы мен табиғи ресурстарды қолдануды кіргізеді. Алматыдағы шығарылған газдардың ең үлкен ықпалы көлік құралдарының жүргізушілеріне және жолаушыларына, әсіресе ұзақ уақыт бойы кептелісте тұруға тиіс адамдарға қатты әсер етеді. Жаяу жүргіншілер арасында көптеген балалар зардап шегеді, себебі зиянды заттардың ең жоғары концентрациясы баланың ауа жолдарының деңгейіндегі ауа қабатында кездеседі. Дәрігерлер аллергия, бронх демікпесі, рак ауруымен және қаланың экологиялық жағдайының нашарлауымен ауыратын адамдар санының артуына тікелей байланысты көреді. Хром, никель, бериллий, асбест, көптеген пестицидтер сияқты өндіріс қалдықтары - бұл қатерлі ісік туғызатын канцерогендер. Ластану нәтижесінде жаңа, бұрын белгісіз аурулар пайда болады. Олардың себептері орнату немесе анықтау өте қиын. Қоршаған ортаның ластану проблемаларының кейбір шешу жолдары. Алматы қаласы бойынша экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында бірқатар бағдарламалар іске асырылуда, соның ішінде 2017-2018 жылдарға арналған Алматы қаласының табиғи ортасының ластану деңгейін төмендетуге бағытталған Кешенді бағдарлама әзірленіп, жүзеге асырылуда. Әр түрлі көздерден атмосфераға қалдықтардың шығарылуын төмендету, қаланың жасыл желек қорын дамыту, су және жер ресурстарын қорғау, жолдарды жөндеу мен реконструкциялау, жол айрықтары, арықтар мен суағарларды орналастыру сияқты бірқатар мәселелерді шешуге бағытталған іс-шаралар кешенін біріктіреді. Атмосфералық ауа сапасын жақсарту үшін Алматыда көлік стратегиясы жүзеге асырылуда: көлікті газға көшіру: 2010 жылы алғашқы газ құю станциясы салынды, табиғи газбен жұмыс істейтін 400 автобус жолға қойылды, қоғамдық көлік бағыттары оңтайландырылды; 1 жер асты метро желісі пайдалануға берілді; Шығыс айналма жолдарының құрылысы жүріп жатыр, көлік бөгеттерінің құрылысы жүргізілуде, бензин сапасына еуропалық стандарттарға көшу жүзеге асырылуда. Алматы қаласының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау басқармасының бастамасы бойынша Қазақстанда алғаш рет оңтүстік астананың атмосфералық ауаны ластағаны үшін нысаналы индикаторларды құру бойынша пилоттық жоба әзірленуде, оны іске асыру үшін Алматы қаласында 2017-2018 жылдарға арналған ауаның ластануының нысаналы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін бағдарлама әзірленді. Алматы қаласында экологиялық сипаттағы проблемалар сақталып отырады, соның салдарынан: атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларының жоғары деңгейі, су көздерінің жер ресурстарының ластануы мен сарқылуы; қоршаған ортаға жинақталуына ықпал ететін қалдықтарды қайта өңдеу мен пайдаланудың төмен көлемі; халықтың денсаулығының нашарлауы пайда болуда. Зиянды заттардың қоршаған ортаны ластауы және олардың адам денсаулығына әсері бүгінгі күні ең маңызды проблемалардың бірі болып табылады. Экологиялық қауіпсіздіктің жеткіліксіздігі себепті ластану деңгейі респираторлық аурулардың, қатерлі ісіктердің, кәсіптік патологиялардың өсуіне әкеледі. Қорыта келе, қоғамның қозғалысын транспорт қамтамасыз етеді. Транспорттың дамуы белгілі бір зиянның түлеріне қарай мәселелер тудырады. Статистика бойынша әлемде көлік апатынан 2 млн адам өледі, 5 млн адам мүгедек болады, 10 млн адам жарақат алады. Қаланың үштен бір бөлігі, әлемде ауданды қолдану бойынша жол мен автотұраққа кетеді. Жол салу көп жағдайда көлік ағынының артуына алып келеді, оның салдары ортша жылдамдықта орын ауыстыруды төмендетеді. Автокөліктер паркінің сандарының өсуімен қатар, техникалық құралдар қозғалысын реттеу қиындап, жол көлік апаттары, атмосфералық орта, топырақ, су қоймалары және грунт суларының ластануы артады. Халықтың тұрып жатқан қалаларында табиғи-климатикалық жағдайы керемет, қоршап жатқан табиғи байлықтар көп, бірақ бұған қарамастан біз лас ауамен дем алып денсаулығымызды құртамыз. Алматыда алдағы жылдарда атмосфераның зиянды заттарының шығындылары 185 мың тоннаны, оның 15 мың стационар көздің шығарындысы. Экологиялық зиянды төмендетудің негізгі жолдары: Қалалық көлік қозғалысын оңтайлау Альтернативті энергия көзін құру Органикалық жанармайды толық жағу және тазарту Альтернативті жанар май қолданатын тежеуіштерді жасау Шудан қорғау Автокөлік паркі мен қозғалысын басқару кезінде экономикалық ынталандыру шараларын жүзеге асыру. Қала құрылысын жақсарту мен қалалық қозғалысты оңтайлау өзара байланысты және қала мен көшлерді жақсы жоспарлау, транспорттық айырымдар жасау, жол бетін жақсарту, жылдам қозғалысты бақылауға мақсатталған. Адамзатты сақтап қалу үшін көліктерден түбегейлі құтылмасақ та, олардың зиянды шығарындыларын минимал жамау керек. Бұл бағытта жұмыстар бүкіл әлем бойынша жүргізілуде және нәтиже беруде. Қазіргі уақытта өндірісі дамыған елдерде шығарылған көліктер 10-15 жыл бұрынғы автокөліктермен салыстырғанда 10-15 есе зиянды заттар шығарады. Барлық дамыған елдерде тежеуіш жұмысы кезінде зиянды шығарындыларды қалыпқа келтіру жүріп жатыр. Тек қана сандық түрде бақылауда болып отырған заттар тізімі үнемі артып отырады. жүктеу/скачать 79,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|