Бірінші бөлім əуелі келісіп алайық

РОМАН
БІРІНШІ БӨЛІМ
— Əуелі келісіп алайық:
сіз еш нəрсені жасырмаңыз,
мен еш нəрсе қоспайын.
— Жоқ, сіз еш нəрсе қоспаңыз,
мен еш нəрсені жасырмайын...
Уəдеміз осы болды...
Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытып. Зытып келе жатқаным — қашып
келемін, артыма қарай беретінім — қорқып келемін.
Шаңқан шілденің аяқ кезі болар деймін... Пісіп қалған ақ селеулер баяу теңселіп, үкідей
бұлғаңдап, кейде жұмсақ қана тізеден сипайды да, кейде инесін қадап алады. Сипағанда
талғамай сипаса, инесін қадарда екі сирақтағы жара мен жарықты тауып алып қадайды.
Күннің көзі жер бетінде шаншыла қадалып, көлеңкең тəлтиіп, бауырыңа кіріп барады.
Бар ыстық менің қойныма тығылғандай, шоқпыт қомшаның екі қолтығы қыж-қыж қайнайды.
Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң қапа тым-тырыс, тыныштық. Желді
күнгі толқындай жүйткіп дамылсыз құлпырған көкала сағым ғана ойнайды. Жердің жарығы
мен көде түптерінде бұғып отырып, қызыл сирақтары сырт-сырт етіп, қоңыр шегірткелер
ғана ысқырып əн салады. Намаз оқып тұрған молдаға ұқсап, əр жерде қазықтай қадалған
бірен-саран семіз қарасұр суырлар көрінеді.
Қашуымның да, қорқуымның да балаға лайық себептері бар. Бір табын сиырды айдалаға
тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Бала да болсам
бақташымын ғой, сиырларым менен құтылған соң əр сайдың бойын өрлей салған аз ғана
егінге шүйгіп барады.
Мен қазір ондамын. «Əліпті таяқ деп білмейсің» деп, ауылдың балалары мазақтай
беретін еді, жазғытұрым қолыма сиыршының таяғы түсті.
Енді естияр азамат болдың... Мына таяқты қолыңа ал, осы ауылдың сиырын енді сен
бағасың! — деп ағам Айдынғали таяғын маған ұстатты да, өзі аяқ-еңбек іздеп қалаға кетті.

Содан бері мен үш рет қызыл бұрышта болған жиналысқа да қатынастым. Еңбекші
ретінде шақырылам ба, белсенді ретінде шақырылам ба, əлде осы екеуінің мағынасы біреу-ақ
па, ол кезде оны айыра алатын шама менде жоқ еді.
Бұл ауылдың, жиі отыратын жағы «колхоз боламыз» деп, сирегірек, шалқая отыратын
жағы «болмаймыз» деп, күн ара керісетін кез. Ол керістерден не түсінгенім өзіме де шала-
бұлдыр, əйтеуір жиналыс болған түннің ертеңіне пілдей боп шөгіп жатқан үлкен пештің
қуысынан табылатын едім. Ала болғандықтан «Алтай» дей салған өзіміздің кəрі төбет мені
сол жерден тауып алады да, қыңсылап жүріп, еріксіз оятып үйге алып қайтады. Үйге
жеткенше біресе алдымды, біресе артымды орап, далақтаумен болады. Кейде «естияр
азаматым-ау, жұрт жиналған жерде ұйықтап қала ма екен!» деп, ұрысқандай да мінез
көрсетеді.
Сол «естияр азаматыңыз» бүгін міне, алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке қарай
қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын əліптің, таяғына айырбастау да бар... Одан
аржағы қараңғы, бірақ бар жақсылық қала жақтан келетінін біліп қалған сияқты.
Дəл бүгін қаша жөнелгенімнің тағы бір себебі бар: жазғытұрым, маған ауылдың бір
табын сиырын тапсырғанда, арғымақ қаракөк атпен жосылтып келіп, «басқарма» маған
мына бір сөзді мірдің оғындай қадап айтып еді:
— Бір торпақ жоғалса, он жыл сарайға қамаймын! — деген.
«Əр ауылдың өз Адырақпайы бар» деген секілді, біздің ауылдың ендігі «Адырақпайы»
осы қарамұрт басқарма еді. Астынан қаракөк арғымағы түспесе, қолынан ырғай сапты дырау
қамшысы түскен емес. Жуан-жуан ту құйрықтан жасап жапсырғандай едірейген қара мұрты
сол бір жылдарда бүйідей түксиіп, кəр төгіп кетіп еді. Шынында қарамұрт əлі басқарма да
емес. «Бай жоқ — баранчук қайдан болсын!» дегендей, колхоз əлі құрылған жоқ, қарамұрт
қайдан басқарма болсын! Колхоз бола қалғанда, оның басқарма болу түгіл, оп-оңай алына
қоюы да екіталай. Бірақ ол аласапыранда əлдеқайда барып қайтты да, дырау қамшыны екі
бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып:
— Өзім барып қайттым! Бəрі дұрыс екен! Бердім ризалығымды! Бүгіннен бастап
«Қайрақты» деген ауыл жоқ дүниеде! «Қайрақты» деген колхоз боласыңдар!—деді.
Кешкіғұрым сасық жер үйден төгіле шығып, төбеде тұратын жұрттың не жауап қайтарғанын
тыңдаған да жоқ. Арғымағын көсілте аяңдатып, үйіне қарай тартты.
— Өзім барып қайттым деп, ортадан сайлап жібергендей-ақ оттауын қарашы!
— Жетпей тұрған жеріміз осының ризалығы болғаны ғой, сірə! — деп, еркектер ызадан
жарылғалы тұрса:
— Осының-ақ қожалығы бітпеді-ау! — деп, əйелдер бұрқырап жүр.
Дегенмен қарамұрт өлермен адам. Қайдағы қиынға сынадай қыстырылып, ауыл атынан
араласып, ылғи көзге түсіп жүреді. Кейбіреулер сеніп қалады, кейбіреулер ығысып қалады,

сонымен ол біздің ауылдың «Адырақпайы» болып алды. Жаңағы сапарынан кейін, əлде
шыны, əлде мазағы, əйелдер оны «басқарма» деп кетті. Менің жасымдағы балалар тілді ең
алдымен шешесінен үйренеді ғой, балалар да «басқарма» деп кеттік.
Біздің ауылда да не көп, бəлен Ғали, түген Ғалилар көп. Менің атым Қайырғали болса,
ағамның аты, анау-мынау емес тұп-тура Айдынғали болады. Қарамұрттың, шын аты
Ашығали екен, келе-келе мұртына аруақ қонып, қарамұрт атанып кетіпті. Енді, міне
«Басқарма» атанғалы келе жатыр. Шын басқарманың маңайын көрмесе де, осы атпен
дүниеден де өтеді-ау деймін.
«Басқарма» атанғалы Адырақпайдың бар ызғары сыртына теуіп, мұрты едірейіп, көзі
алара түсіп, қабағы қыртыстанып, бет дегеніңіз тұтас түксиіп кетті. Мен үшін сонау көз
жетер көкжиектен бергі жерде бұдан күшті құдірет те жоқ еді.
Енді артымнан сол құдірет қаракөк атқа мініп алып, көсілтіп қуып келе жатқан
сияқтанады. Жұтып қоярдай ежірейген ала көзі, егін ортасында шүйгіп жүрген сиырларды
көрмесе де, қалбақтап қашып бара жатқан мені көріп қалғанында дау жоқ... Алтынмен
араласа, іркес-тіркес біткен торы ала тістері əкем мен шешемнің арғы-бергісін қазбалаған
сөздерді бұршақтай төгіп келеді. Құлағыма қаракөктің жер солқылдатқан дүбірімен бірге
«Он жыл сарайға қамаймын!» деген қарамұрттың қаһары да естілгендей болады.
Кейде мен соған ішімнен риза да болып қалатын кездерім болатын еді. Сиыр бағып жүріп
жиырмаға келгенше, сарайда отырып жиырмаға келгенім тынышырақ көрінетін.
Қарамұрттың қамайтын жері өзінің сарайы болса ол бір бала біткеннің арман ететін сарайы,
іші-тысы бірдей сыланған, қапшық-қапшық ұн дегеніңіз, қарын-қарын май дегеніңіз,
сүрленген қазы-қарта, жал-жая дегеніңіз иін тіресіп тұрады. Оның қасында өз үйім дегенің
əшейін бірдеме.
Он жыл сонда отырып шықсам, жасым жиырмаға келеді, мөлдір қара көзді Ақботаға сөз
айтуға да жарап қаламын. Бірақ Ақбота жиырмаға менен бұрын жетіп қалып, мен сарайда
отырғанда ұзатылып кетіп жүрсе қайтем деген ой тағы қинайды. Рас, Ақбота менен үш жас
кіші. Бірақ «қызы құрғырға сенім бар ма!» дегендей, зырылдап жүріп тез өсіп кетіп,
жиырмаға менен бұрын жетіп жүрсе, мені күтіп отырар ма үйінде! Жетіп қалатыны да,
жетіп қалса — кетіп қалатыны да даусыз сияқтана береді.
Сондықтан болу керек, əттең, дүние-ай, сол сарайға Ақбота екеуміз бірге қамалар ма
едік, деп ойлаймын. Ұятырақ болса да айта кетейін, селтиген ғана бұрымы бар, лақтай
секіріп жүретін, мөлдір қара көзді, аппақ болғандықтан Ақбота атанып кеткен бала қызды
мен жанымдай жақсы көретін едім.
Мені Ақбота да теріс көрмейтін сияқтанатын. Кейде бір жақ ұртымнан шымшып алады,
кейде темірдей тиетін қос жұдырықпен кеудемнен түйіп жібереді, кейде мұрнын шүйіріп,
тілін көрсетеді де жалт беріп үйіне кіріп кетеді. Балалық шақта мұның бəрі де достық
белгісіндей көрінеді. Ақботада жас ботаның ерке сипаты мен жас лақтың ойнақы мінездері
бар. Бұл екеуі қыр баласының ең жақсы көретін серіктері.

Мен тезірек жиырмаға жетіп, Ақботаны айттыруға кісі жіберсем-ау деген де арманым
бар. Оған жіберетін кісілерім де əзір... «Қызыл бұрыштың» бастығы Ажығали мұндай
жұмысқа таптырмайтын адам. Осы өңірдің ескілі-жаңалы құда түсерінің бəрі соның
қолынан өтеді. Қара елтірі бөркімен екі тізесін оңды-солды сабалап отырып, құда болмасты
құда қылып, қосылмасты қосып шығарады. Екінші бір сенерім — кооператив бастығы. Ол
енді, Лұқман əкімдей данышпан адам... Кəрі мен жас қосылып жатса, мұны ол адам
баласының, əр кезде жастыққа, жаңара беруге ұмтылатын ұлы тілегіне апарып тірейді. Жас
жігіт мосқалырақ əйелмен қосылса, оны ол адам баласының естиярлыққа ұмтылуына
апарып тірейді. Екі жастың теңін тауып қосылуы — ол үшін «Мың бір түн» ертегісіндей
шұбатылған бір хикаяға айналады. Соған байланыстырып, өз басынан өткен бозбалалық
əңгімелерін айтып кеткенде, талай таңға жетерлік мол қордың барлығы сезіледі. Ол бірталай
ғасыр өмір сүріп, талмай, шаршамай ғашық бола берген үйлене берген адам сияқты. Оның
əңгімелері бұл маңайда талай айтылған, жұрт құлағын мезі қылған əңгімелер болса да,
тыңдаушы жұрт біріне-бірі қарап, жымиып қойып, тағы да тыңдай береді. Мал далада
бағында, басқа кəсіп аз, ескі мінездерге кешірімі көп жұрт тыңдай береді.
Осы екеуі тірі тұрғанда бұл өңірдегі құда түсер, қыз айттыру сияқты жұмыстар сенімді
қолда. Көңілің кеткен жерің болса, бұл екі қол бүріп түседі. Бұл екеуіне мен де сенулімін.
Сондықтан біреуінің екі күрең қасқа сиыры мен екі күрең қасқа торпағына, енді бірінің
тарғыл ала сиыры мен қоңыр сиырына ерекше құрметпен қараймын. Кешке қарай
табынымды ауылға айдап əкелгенде, бұл екі үйдің сиырларын қораларына да кіргізе кетем...
Менің алдымда тұрған ең қиын бел — тезірек жылжып жиырмаға жету. Кейде мен, бір күні
ұйықтап қалып, таңертең жиырмадағы жігіт болып тұра келсем деп те арман етемін! Бұл
ойым өрлей-өрлей барып, қиын бір қамалға барып тіреледі, бір күні Ақбота сүйтіп,
жиырмадағы қыз болып тұра келсе қайтем. Онда аузымның аппақ болғаны емес пе!
Маңдайымнан тер бұрқ ете түседі. Қайдағы жаман ой қайдан келе қалып едің деп, күні бойы
қынжылам, Ақботаның ойына түсе көрме деп тілеймін.
Ақботадан мен үш жас үлкенмін. Жасы үлкендік істеп, бір-екі рет төмпештеп алғаным да
бар. Артынан екеуміз бірге жыладық. Ол жылап үйіне кетті, мен жазадан қорқып ауылдан
қашып кеттім. Ертеңіне қайта татуластық.
— Ендігəрі тиемісің, маған, тиемісің, ə? — деп, Ақбота құлағымнан ұстап алып, үйді бір
айналдырды да, қоя берді. Сонымен татулық қайта орнады.
Осыған қарағанда, Ақбота менен гөрі айлалырақ, тегі жиырмаға да менен бұрын жетер-
ау деп, қатты қауіптенетін едім. Қалайда, ержету жайы еркек баладан гөрі қыз балаға
оңайырақ көрінетін еді. Ол кезде «он сегізге толсаң азаматсың» дегенді естіген емеспін.
Киіз кітаптан құлаққа сіңген нақыл — шыр етіп жерге түскеннен бастап жиырмаға толсаң,
жігіт болғаның дейтін. Сондықтан жиырма жасқа Ақботадан бұрын жетейін деп қалаға
қашып кеттім... Өмір жолы қалай бұраңдар, қайда апарар, ол жағы қараңғы бастауын қалаға
қарай бастадым...
Бұл айтқаным қалжың ғой əшейін, қалаға қашқан себебім тіпті ол емес. Барлық балалық
шағым лақтырған доптай домалап, көз ілестірмей өте шықты да, барлық кедей баласының
маңдайы тірелетін бұдырға соғып бір-ақ тоқтады. Доп бір-екі ыршып көтерілді де, енді

қайтып секіре алған жоқ... Менің ес білгенім де, маңдайым келіп неге тірелгенін ұғынғаным
да өткен жазғытұры алдыма ауылдың барлық сиырын салып беріп:
— Бір тайынша жоғалса, он жыл сарайға қамаймын!— дегенді естіген күнім еді. Сол
күнді əлі ұмыта алған жоқпын, тегі ұмыта алмасам керек. Өйткені, ол жақсы ма, жаман ба,
өмірге бірінші кездескен күнім сияқты. Əдейі əр түрліден жиналғандай, тілерсегі майысқан
əр түсті арық сиырлар, ағашқа өрмелеген жүнді құртқа ұқсап, өзен бойын өрлей, шұбай
жөнелді. Қасымда дымқос жерге айқын түскен таңертеңгі ұп-ұзын көлеңкем тұр. Көлеңкем
де аумай өзіме ұқсап, өмірмен менің алғашқы кездесуіме таңдана қарайтын сияқты. Оның
үстінде де менің шоқпытым, оның басында да жалба тымақ. Əкемнен қалған ескі шапан
көлеңкеме де ұзынырақ сияқты. Оның, қолында да қисық таяқ. Бірақ көлеңке бойы менен
анағұрлым сұңғақ, сондықтан сұлуырақ, сұлу болмағанмен ажарлырақ көрінеді.
Əкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма алып өзенге қарай
беттегенде, мен де өзіме өзім үлкейген адамдай көрініп кеттім. Балалық шақта үлкендерге
ұқсау деген о да бір кеудеңе паңдық беретін нəрсе. Əттең, тап осындай дандайсып бара
жатқан кезіме қаракөк ат пен қарамұрт кездесе кетті де, жоғарыда келтірілген «он жылдың»
жайын айтты... Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін дегендей қадағалап-
шегелеп тұрып айтты. Сол-ақ мұң екен бар паңдығым сағымдай сейіліп, көздің жасы
алқымға келіп тығылды. Кесім еститін күнəм қайсы? Еңбекке жұмсарда жақсылық емес,
жамандық жағын баса ескерту керек пе екен? Ол жағын мен білмеймін. Бірақ өксіп
жəбірленгенімді білем.
«Жаман дос — көлеңке» деп əлдекім дұрыс айтқан ғой деймін. Мен өксіп жылап келе
жатсам, көлеңкем өзімді мазақтап, жеңімен көзін сүртеді. Мүмкін, мен де соны істеген
болармын...
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді.
— Айдашымның орнын Қайрошым басты. Əлі-ақ қатарға қосылармыз! — деп, апам да
əркезде қуанып, мақтанып қояды. Мен де мұрнымды бір тартып, бұл мақтауды естіп
отырғанымды сездіріп қоямын.
Бағып жүрген сиырларым күнде кешке аман-есен ауылға келеді. Есебінен сиырлар да
жаңылмайды, мен де жаңылмаймын: тарғыл аласы он жеті, қызыл шұбары он үш, қарасы
тоғыз, құбақаны бесеу деген секілді, түр-түрімен есептеліп қойылған...
Бірақ «бақташы байымайды» деп бекер айтты деймісің, бүгін бір бəле келіп сап ете түсті:
қарамұрттың қасқа торпағы жоғалып кетті. Ұры алды ма, бөрі алды ма білмеймін əйтеуір
жоқ болды. Сиырларымды түрі мен түсіне бөліп те санаймын, жалпы есебімен де санаймын,
біреуі жетпейді. Жетпегенде қызыл көз бəленің, торпағы жетпейді. Бұл бəле мен таяғымды
домбыра қылып, ыңылдап отырғанда кездесті ме. Ақботаны «айттыруға кісі жіберіп»
жатқанда кездесті ме, əйтеуір келістіріп кетті. Бұған дейін қарамұрт айтқан «он жыл»
əшейін бір жəбір көрінсе, енді келіп мойныма асылып тұрғандай сезіле бастады. Басқа күні
емес дəл бүгін қашып келе жатқанымның себебі осы болуы да мүмкін...

Мүмкін менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол бұлғап жаңа өмір
жатқан шығар. Мүмкін шарасы шайқалмаған ескі ауылдың ескі өміріне қанағат етпеген бала
ойы осындай бір себепті бұрыннан іздеп жүрген шығар... О да мүмкін, бұ да мүмкін...
Əйтеуір, қалаға қарай сызып келемін. Бақташыдан құтылған сиырлардың біразы егінге
кіріп, біразы шабынға қарай аңдап барады. Қолға түсе қалсам, мұның арты да жақсы бола
қояр ма екен деген ой келеді. «Бақташы байымайдыны» сонда көретін болам да...
Жайық өзенінің жар қабағына шығып артыма қарасам, біраз сиыр биік егінде жүзіп жүр
екен. Жоқ, мұным жарамайды, егінді бастырмауым керек деп ойладым. Кейін қарай қайта
жүгіріп келіп, егінде жүрген сиырларды өзенге қарай беттетіп жібердім де қалаға қарай
қайта салдым.
Қалыңдығы тоқымдай, жамау үстіне жамау жапсырған шапанымды иықтан сыпырып
қолыма алып, бұ да əкемнен қалған, «галифе» шалбардың аяғыма орала берген балақтарын
ортан белінен бір жұлып тастап ем, шабысым да үдеп сала берді. Шапаныммен жүргенде
«жүні түспеген қоңыр торпақ» деп балалар мазақтай беретін еді, енді сірə қарны қампиған
қырықпа қара серкешке ұқсап қалдым ғой деймін. Жайықты өрлей, əр бұтаны тасаланып,
алыстан ыңыранғаны естіліп жатқан Каспийге қарай құлап келемін. Теңіз құшағына тез
кіруге асыққан Ақ Жайық төтелеу жерден жол салам деп жарын талай сабалапты да,
шалқайып кейін бұрылыпты. Бұраңдаған Жайықпен бірге бұраңдап, қалбаңдап мен де келем,
қалбалаңдап қасымнан қалмай көлеңкем де келеді.
Еңкейе бастаған ыстық күн құлақ шекеңді тесердей қадалады. Жүрегім қабырғамды тесіп
жіберердей дүрсілдейді. Кейде өзімнің өжеттігім мен тəуекеліме масаттанып та қоям. Таныс
дүниеден жат дүниеге, таныс ауылдан таныс емес қалаға қашу үшін де едəуір ерлік керек
сияқтанады. Кейде алдымдағы қаланың, жат өмірінен қауіптеніп те қоямын. Кім біледі,
кімге кездесем, не іздеп келдім деймін?
— Мынау мұнда кетіп бара жатыр! Қашқын мұнда, мұнда! — деп қиқуласқан сары маса
да азан-қазан болып бұлттай төніп төбемде ойнап келеді. Қашып кеткенімді ауыл білмей
қалған соң, қуғынға бұлар аттанғандай, ойбайға басып, булықтырып, буып келеді. Күн
ұясына қона берген кезде екі көздің орнында сығырайған ғана екі сызық қалғанын сездім.
Анда-санда арқама үймелеген сары масаны қағып қалсам, арқам өгіздің жон терісіндей,
қатпар-қатпар болып қалыңдап алыпты.
Кешкі күн жалқау сырғып, теңіз толқынын алау-жалау өрттей жалтылдатып, ұясына
құлап барады. Қаракөк Каспийдің бір сарынмен ғана дем алған ауыр ыңыранысы естіле
бастады. Күн де батты, теңіз үстіне қорғасындай басқан ауыр бір қара тұман да көтерілді.
Қара тұманның ауырлығынан теңіз беті қайысып, төмен түсіп кеткендей сезіледі.
Қара тұманның əр жерінен жалғыз-жалғыз жарқыраған жұлдыздар көрінеді. Тұман
арқылы көрінгендіктен қызғылт тартқан кішкене жұлдыздар түнде жарқырайтын қасқырдың
көзін есіме салды. Мен қасқыр дегенді күндіз де көрген емеспін, түнде де көрген емеспін.
Бірақ жаңағы бір ой сап ете түсті де, айналамның бəрі қасқыр сияқтанып, үрей антұрған кіре
бастады. Күндіз əр бұтаны тасалана қашсам, енді бұта біткеннен ойқастап келем.

Шошынып ұшқан жапалақ жарқ ете түсті. Қанаттарының əрі көгілдірлеу, əрі қызғылттау
жарқ етіп қалғаны есіме əлдеқайдан жын-шайтанды əкеп түсірді.
— Оған молда өлгелі есіз далада жын-шайтан өріп жүретін болыпты ғой...
— Түн болса-ақ молданың моласының басына жиналып алып əн салады екен...
— Басқарма бір күні атының мықтылығынан-ақ құтылып кетіпті! — деп, үрейлене
сөйлеп отырғандарын ауылдың кемпірлерінен талай естігем.
Мен ол моланың қай жерде екенін де білмеймін. Əйтеуір, осы кең даланың бір жерінде
болар деп жорамалдап келем. Олай болса, кездесіп қалуым да оп-оңай ғой... Əлдене бұлаң
қаққандай болды. Даланы тастай беріп, өзенге қарай ағып келдім де биік жардан қарғып,
суға түстім. Күшті ағыс мені жаңқадай дөңгелетіп іліп ала жөнелді. Шапаным еріп артымда
қалқып келе жатыр да, құлақшыным қалқып алдымда кетіп барады. Əрең дегенде шаруамды
жинап алып, Гурьевке қарай бетімді түзедім. Жайық ағызып қалаға апаратынын жақсы
білетінмін. «Өзен бойында өзінен өзге жол болмайды, көзіңді жұмып алсаң да, қаладан
шығарады» деп, Айдаш та талай айтқан.
Ізімнен айрылғандай сары масалар да қалды. Қасқыр мен жын-шайтан от пен судан
өлердей қорқады ғой... Енді олардың бəріне де ернімді шығарып келем. Шапанымды арқама
салып алып, құлақшынымды басыма киіп, құлашымды жайып жіберіп, рахат бір күйде сырғи
бердім.
Кəрі Каспийдің теңселіп, жардан биік толқындары теңіз жағасын арсылдай ұрып,
долданып жатқан бір кезі болу керек. Ауыр-ауыр ыңырану естіледі. Алыстан жымың қағып,
шақыра беретін қала оттарына да жақындап келем. Теңіз біресе ауыр күрсінгендей, біресе
жалқау есінегендей болады. Мана теңіз үстінде көтерілген ауыр қара тұман енді көрінбей
кетті.
— Тегі, теңізге батып кеткен шығарсың, — деп ойладым. Өйткені, үлкен бір
қорқынышым сол ауыр сезілген қараңғылық еді.
Жалпақ өзенді белінен бастыра салған ұзын көпірге таянғанда, жылжып жағаға
жақындап, əрең деп қырға шықтым. Үлкен қала ұйқыда. Алыстан балықшы кемесінің анда-
санда салған айғайы келеді. Ауыл түн болса-ақ түгелімен ұйықтайтын еді. Қала олай емес
сияқты. Əр жерден зіркілдеген үндер келеді. Ағаш кескен ара даусы естілгендей болады.
Қала оттарының түгел сөнбегендігі де түгел ұйықтамайтынын айтып тұрғандай.
Қалаға кіріп, қатар-қатар тізілген көп тақтай дүкендердің оңашарақ тұрған біреуінің
жанына келдім де, жып-жылы жерге құлай кеттім. Жұмсақ құм өзінен-өзі үгітіліп, жанбасқа
жайлы төсек бола кетті.
— О, қасқаңның жатысын-ай!.. — деп, тап өзіме ұқсаған екі бала мені аяқтарымен
бүйірге түртіп тұрғандарын бір аңдағандай болып ем, көзімді ашуға дəрменім жетпеді.
Аржағын білмеймін, тас болып қатып қалсам керек...

2
— Зытып келеді екем, зытып келеді екем... Қуғыншы мені қуып келеді екен қуып келеді
екен... Менің қуғыншым сары маса ғой, буып келеді екен буып келеді екен... «Батыр түсінде
жау көреді, балықшы түсінде ау көреді» дегендей, мен түсімде қашып келе жатқанымды
көрдім. Алдымда тап өзіме ұқсаған тағы бір бала кетіп барады. Мен оны егізімнің сыңары,
бір туып, бірге өлерім шығар деп келе жатсам, ол мені мазақтап қашып барады екен. Бір
уақытта қарсы тұра қалып:
— Қашқын, қашқын, — деді ол маған.
Мен оны бас салып ұстап алдым да, құлақшекеңнің тұсы осы болар деп, жұдырықпен кеп
қойып жібердім. О да мені қойып жібергенде кеңсірігім жарылып кетті ме екен деп ем, аман
екен əйтеуір... Түшкіріп те жібердім, оянып та кеттім. Екі көз, құлақ-мұрныма үймелеп
алып, той жасап жатқан базардың қалың қара шыбындары екен. Бет-аузымды еркін иемденіп
алыпты да, сайрандай беріпті.
— Кет-ей! Мына бір пəлеге қайдан душар болған! — деді дүкенші, тақтай дүкенін ашып
жатып, оның не айтқанын мен сөзінен емес, жиіркене шыққан үнінен аңғардым-ау деймін.
Жатқан жерім базар маңы болу керек, айналам балық сасиды. Күн дүниеге ұяла
қарағандай, болмаса, бүгін шекеңнен өтпеймін деп, алдаусыратып келе жатқандай,
көкжиектен жаңа ғана ажырап, енді үйлердің төбесіне қарай иек арта бастаған екен. Жалпақ
жатқан Ақ Жайық есінегендей ғана леп береді. Жоғарғы жағы көк қорғасындай ауыр
толқиды да, теңізге құлар саға жағы күнге шағылысып, жалпақ күміс айнадай жарқырайды.
Таңертеңгі ұялшақ күн сол айнаға енді ғана қарана бастағандай... Сары дала сағымданып,
кейде терең көлге ұқсап кетіп, кейде қырқасына көгілдір түтін будақтаған аласа-аласа
төбелерді кез алдыңа əкеледі. Күн көзінің алтын кірпіктері аласа үйлерден асып, биік
үйлердің терезелерін шам жаққандай жарқырата бастады. Таңертеңгі салқын самал ашық
алаңдардан етек-жеңін жинап алып, көлеңкелі жерлерде ғана қалып барады.
Meн қасына келіп түнеп шыққан тақтай дүкен базар шетінде тұр екен. Балық исі
мұрныма келген соң, қарным да ашып қоя берді. Кеше зыр қағып келген екі аяғым енді екі
ағаш таяққа ұсап серейіп қалыпты, бастырар емес. Сүйретіле басып, дүкеншінің қасына
жақындап, орысша дұрыс білемін-ау деген жалғыз ауыз сөзімді айттым:
— Іздрəсти...— дедім, ең əдепті үнмен. Ол маған:
— Пошел!— деп жауап қайтарды. Мен түсінбейтін тағы бірнеше сөз қосты. Кескініне
қараймын да, онша жақсы сөз айтып тұрған жоқсың-ау, деп ойлаймын.
— Сен маған пошел деме! Неге пошел дейсің? Мен ит емес, адам баласымын! — дедім
қазақша.
Қазақшаны ол да едəуір біледі екен:

— Meн саған кет айтады! — деді. Ең болмаса, ұғынысып ұрысатыныма көзім жеткесін,
ерленіп кеттім білем.
— Сен маған кет деме, жолдас, өзім де кетем... Əуелі су бер содан соң нан бер... Содан
кейін жетім балалар оқитын жер қайсы, соңы көрсетіп жібер! — дедім.
Екеуіміздің көзіміз енді ғана кездесті. Дүкенші қазақ та емес, орыс та емес мен
білмейтін бір ұлттың адамы болу керек, орысшасы да оңып тұрған жоқ сияқты, қазақшасы да
сынған доңғалақтай əрең-əрең оралымға келеді. Көзіне қарадым да менің жалынышты
сөздерімді түсінгенін де таныдым.
— Су əне жатыр! — деді ол, жүнді саусақтарымен өзенді нұсқап.
Өзеннің қасында тұрып су сұрағаныма өзім де ұялып қалдым. Шынында да өзеннің
қасында тұрып, əлдекімнен су сұрау деген ұят болу керек. Мен ұялғаннан ыржидым-ау
деймін. Ыржисаң, бейнесі кеткен бет-ауыздың қандай сəні келетіні белгілі, дүкенші «тьфу!»
деп, жерге бір түкірді де:
— Құдайдың берген мордасы-ай, ə!.. Құдайдың өзі де талғау жоқ, таңдау жоқ жарата
береді екен-ау! — деді, таңдайын қағып, басын шайқап. Орысша мен қазақшаны ортасынан
сындырып, өз еркімен жалғастырып айтқан бұл сөздерді мен де қынжыла мазақтағанда ғана
шығатын үн дыбысынан аңғардым.
Дүкеншінің өз «мордасы» да келісіп тұрған жоқ. Шын кекесінге кетіссек, мен де біраз
нəрсені тауып айта алатынмын. Шіріген картоптай сабалақ тарғыл мұрынды, жəйін ауыз,
маңдайы екі-ақ елі, екі білегі жүн-жүн... Ағы мен қарасы қай жерде қосылып, қай тұстан
айрылатыны байқалмайтын шұңғыл қара көзді. Сақалының əрбір талы айғырдың қылындай
болу керек, қырған жалпақ иегі қап-қара қаракөк екен. Бетінде осынша суреті бар адам əр
түрлі теңеуге келе береді ғой. Бірақ мен бұл жағына баспадым. Ол менің түрімді тағы да
мазақтаса, менің қайтарар жауабым да əзірленіп қалды. Əлі еш нəрсе сата қоймаған дүкенші
ашулы болу керек, енді о да мазақтаған жоқ. Менің жауабым да күні бүгінге дейін ішімде
кетіп бара жатыр...
Дүкенші артына бұрылып, ағаш шелек толы қызыл уылдырықты көтеріп ала беріп:
— Сен, кет! —деді тағы да.
— Жоқ, сен кет деме маған. «Сырты сопы молдадан іші таза қара қазақ артық» деген...
Сен менімен жылы сөйлес... Сенің де құдайың бар шығар! — дедім. Мұным оған ұнағандай
болды. Қылқылдап тұрып нан сұрап алдым:
— Бер енді... Байыған соң екі есе қылып қайтарам. Бер! — деп қадала бергесін ол да
шыдамады. Оның үстіне, осы күнге дейін есімнен шықпайтын саудагер салтын айтты:
— Мен əлі түк сатқаным жоқ. Сауда басталмай садақа берілмейді. Шын сұраншы болсаң,
мұны неге білмейсің? — деп, мені бір ұялтып тастағысы келіп еді, мен онысынан ұялғаным

жоқ. Өйткені, мен оны білгім де келіп тұрған жоқ еді.
— Одан да қалтаң бар ма өзіңнің, қалтаңа қолыңды салып, ақша алып берген бол, тым
болмаса! —деді дүкенші маған жылырақ сөйлеп. — Қалтаң бар ма өзіңнің?
— Е, қалтам бар, — дедім, асық салатын қалтам есіме түсіп.
— Сал қолыңды қалтаңа... Сол жағыңа емес, оң жақ қалтаңа, надан!..
Дүкеншінің дəл ойы неменеге апарып соғарын онша аңғара алмасам да айтқанын
орындап, қолымды оң қалтама салдым.
— Ал ақшаңды шығар! Суыр қолыңды. Əкел бері! — деді ол.
— Ақшам жоқ... — дедім мең қолымды суырып, түк жоқ алақанымды жайып.
— Апыр-ай, не деген кеще едің! — дегендей, үлкен бір қынжылыстан бастады да,
дүкеншім маған төніңкіреп келіп: — əдейі ақша берген бол дедім ғой саған! Сал қолыңды
қалтаңа! Ашпа алақаныңды! Бер маған жүз сомды! — деді.
Менің қолымды қалтама да өзі салды, жұмырығымды да өзі жұмды. Содан кейін
алақанымды да өзі ашып, құлқыны құрып тұрған «жүз теңгені» де өзі алды... Жүндес жуан
саусақтары жып-жып етіп, маған «артығын» да қайырып берген болды.
Содан кейін бір тілім нанға пышақтың ұшымен ғана бір сипап қызыл уылдырық жағып,
маған ұсынды да:
— Бүйте берсең, босқа өлесің! — деді. Мен өлгім келмейтінін айттым...
Ескі Гурьевтің кедір-бұдыр, қисық көшелерімен базар халқы ағылып келеді. Айран, сүт,
жұмыртқа, нан сататын əйелдер ұзын тақтайлардың өн бойын ерлей тізіле қалып,
қонақтайтын тауыққа ұсап, «қыт-қыттай» бастады. Нанды шайнай жүріп, əр əйелдің, көзіне
қадалып ананы-мынаны дəме етіп едім, еш қайсысының бүйрегі бүлк ете қойған жоқ. Анда-
санда көзінің қырын маған бір тастап қойып, тақтай дүкеннің алдында манағы дүкенші де
жүр. Қара ала əтештей кердең басқанмен əлі еш нəрсе сата қоймағандықтан оның жүзіне де
əлі рең кірген жоқ. Менің жүз теңгем əлі ырыс əкеле қойған жоқ-ау деймін. Базарда
алушыдан гөрі сатушы көп сияқты. Сондықтан еш нəрсе сата алмай тұрған əйелдердің
жүздері де жылынар емес. Оларға мен де алақанымды жайғым келмеді.
Базар қабағын ұнатпай, өзенге қарай жөнеле беріп ем:
— Ей, балам, ей, жетім бала... Бері кел! — деген дауыс естідім.
Жалт қарасам, базар шетінде айран сатып отырған қарт əйел маған қолын бұлғап отыр
екен. Мен қасына жеткенде күбі шелектің бетін ашып, маған тостағанға айран құя бастады.
Бейне өз шешемнің отырысы, бейне өз шешемнің айран құйысы, бейне өз шешемнің
аяныштығы... Есіме шешем де түсіп кетті, үйге қайтқым келді.

— Мə, іше ғой, байғұс бала, — деді, кемпір маған айран құйған аяғын ұсынып жатып. Бар
буыным босап, аяқты əрең қолыма алдым.
— Борашты көріп жүретін шығарсың? — деді қарт əйел, ерекше бір аналық жылы
дауыспен.
— Көріп жүрем, əже... — дей бергенімде, мұрным лайықсыз бір қорс етіп қалды да,
көзім де көлдетіп жүре берді. Айранды жұтып жатырмын, қыңсылап жылап та тұрмын.
Өмірде айран ішіп тұрып жылағандағы дауысымды естігенім осы еді, əлем-тапырық екен.
— Ей, байғұс бала-ай... Не боласыңдар бүйтіп жүріп... — деп, кемпір маған ренжуден
бастады да, — өгей шешенің аты өгей шеше де.. — Əйтпесе, Бораш қаңғып кетер бала ма
еді... — деп өзі де көзін сүртті.— Əкеге бəрібір, қатынның аты — қатың балаға туған
шешедей қайдан болсын! — деп, онсыз да ауырып тұрған жанымды тағы бір жанап өтті.
— Аяғы жазылды ма, өзінің? — деді бір кезде.
— Жазылған,— дедім, кемпірдің ыңғайына қарай көшіп. Тап осы жерде аяғыш кемпірдің
көңілі нені қалап тұрса, соған орай бір түнге жетерлік жақсы əңгіме тауып айтуға да əзір
едім. Бораштың аяғын он бес рет сындырып, жиырма рет есебін тауып жазып алатын ойым
бар... Кім екенін танымайтын баланың бір дерегі қолыма ілексе, көсілтейін деп тұрмын
өтірікті...
— Бүгін көрсең, екеуің тағы бір айналып соғыңдар. Қара əжең айтты десең, біледі... Енді
ұрыспаймын деп айтты де!.. — деді мейрімді кемпір, жұмсақ қолымен басымнан сипап.
— Келейік, əже, келейік,— деп, мен де теріс айналдым. Көңіліңді қалдырған адамның да,
көңіліңді босатқан адамның да қасында ұзақ тұра алмайды екенсің. Кемпірдің басымнан
сипаған қолын ақырын ғана өзіне қарай сырғыттым да, жүйе-жүйемді босатқан мол
мейірімнен қаша жөнелдім.
Базар шетіндегі шаштараздың қасынан өте бергенімде, есігіне жапсырған айнасына көзім
түсіп кетіп еді, бет-аузым шын-ақ астан-кестен екен. Туғалы жуынбаған адамдай қарала,
торала бетімді жұдырықпен уқалап айғыз-айғыз етіппін. Көз деген бір қос томпақтың
үстіңгі жағы маса талағаннан көлт-көлт етіп тұр. Тыриған арық мойынның əр жеріндегі
шұңқырына қақ тұрып қалғандай. Көзімді ежірейтіңкіреп ашайын десем, бет пернем одан
жаман бұзыла түседі.
— Қайда жүріп масқара болғансың? — дегендей, айнадан бір сұмпайы бала маған
қарайды.
— Ей, сен — мен емес, өзің шығарсың, оңбаған бала! — дегендей, өзімді-өзім əрең
танып, мен де қалшиып тұрмын. Шынында айнадан көрген өз суретіме ұқсағым келмейді.
«Бетің қисық болса, айнаға өкпелеме» дегенді білетінмін. Бірақ осы айнаның өзі де
қисық шығар дегім келді. Айнаның қасында менен басқа бала жоқ болып шықты. Ал, мен өз

суретімді суға түсіп жүргенде талай көргенім бар, мына сұмпайыға ілуде бір мүшем
ұқсамаса керек еді. Тап мынадай болған түрімді бұрынды-соңды ұшыратқан емеспін.
Осы ренжумен айна қасынан кете алмай тұрғанда ту сыртымнан бақташының бишігі сарт
ете түскендей болды. Жалт қарасам, майлап тарағандай, бар шашы басына жабысып қалған,
кебеже қарын шаш алғыш шебер үлкен ақ шүберекті менің басыма əкеліп, сілкіп тұр екен.
Қара шаштар, жирен аралас сары шаштар төбемнен сырғып төмен түсіп жатыр. Байқаймын,
шаш алғыш шебер жас баланы жазасыз қорлай алатынына рақаттанып тұрған сияқты. Қаз-
қатар орнатқан алтын тістерін жарқыратып, күлімдеп тұр.
Бұл маған «кет!» дегені болар деп, айнадан бұрыла беріп ем, басым кебеже қарынның ең
биік деңгейіне келіп қалған екен, дəл кіндік тұсынан нұқып кеп қалдым да ата жөнелдім.
Кебеже қарын гүмп етіп қалды. Басымның сондай бір өнері де болатын еді, қорлау үстінде
кезі келіп қалған соң, тартына алмай қалдым-ау деймін.
Сол бетіммен сырғып кеп Ақ Жайыққа күмп бердім де, май балшықпен бет-аузымды,
үсті-басымды ысқылай бастадым. Қасуды сағынып қалған дене түгел қышынып, құтырынып
тұр екен он саусақты салдым келіп орай-орай...
— Түнде өліп жатқан бала сен бе едің, əй? — дегенге артыма қарасам, бір ересек, бір
кішірек ақсақ бала өзен жағасына жақындай берген екен. Біреуі ашаң, сұңғақ денелі, үстінде
шолақ шалбардан басқа еш нəрсе жоқ. Күнге күйін күрең тартқан дененің бұлшық еттері
иіріліп-иіріліп қояды. Енді біреуі менімен тұстас болу керек, ақшылт денелі, арық, бір аяғын
ақсай басып келеді.
— Мен əлі өліп көрген жоқпын! — дедім, тайынғым келмей. Жалғыздық жасқаншақ та
етеді, жау жүрек те етеді. Мен жасқанбауға бел байладым. Аяғыма білінген бір қатты нəрсені
суырып алып едім, түйенің қабырғасы екен. Қабырғаны оңтайлап қолыма алдым да, ана
екеуінің жабыла кетуін күттім. Əдетте таныс емес балалардың алғашқы кездесулері азды-
көпті жанжалсыз, бірлі-жарымды жұдырықсыз өте қоймайтын.
— О!.. Сабаздың өзі екен! — деді ересек бала, менің кескін-келбетіме көңілі толып
кеткендей. Мен ожырая қарап тұрған бойым үндемедім. Ойымда киімімді ала қаша ма деген
қауіп те туа бастады.
Бірақ менің ойлағаным болған жоқ. Екі бала менің шапанымның қасына барып, өз
киімдерін де сыпыра бастады. Ересек бала билегендей бір қозғалыспен көз ілестірмей шолақ
шалбарды сырғытып жерге түсірді де, содан кейін ерекше бір достықпен кішірек баланы
шешіндірді. Ақсақ бала ересектің көзіне дəрменсіз жаутаңдап, жалыныш көзімен қарайтын
сияқты.
Өзен жағасы аздаған жарлау еді, ересек бала ақсақ баланы суға дейін көтеріп əкелді.
«Анау ағасы, мынау інісі екен»... — деген ойдың келуі-ақ мұң екен Айдаш есіме түсіп
кетіп, жалғызсырай бастадым. Иегім кемсеңдеп, бет-аузым бұзыла бастады. Ересек бала
əуелі ақсақ баланы судың жағасына əкеліп қойды да, қарғып қырға қайта шығып, қыр

басында жатқан барлық, шоқпытты аяғымен лақтырып жағаға түсірді. Содан соң, кішірек
баланы тағы көтеріп алып суға беттеді...
3
Ересек бала ақсақ баланы ап менің қасыма əкеліп, ақырын ғана суға түсірді де маған
қарап:
— Өй, өзіңді қасқыр талаған ба? — деді.
Мен ұялыңқырай тұрып жайымды айттым. Ауылда жүргенде кім ескерген, денем борана
жүріп кеткендей екен.
— Қышып барады ғой, сірə?
— Қышиды... Жаурын ортама қолым жетпейді.
Кішірек бала өңі кетіп, бозарған қолын менің, иығыма салып:
— Қасиын ба? —деді.
— Қасы...
— Кел, Бораш, ендігəрі қышымастай етіп берейік! — деп ересек бала менің арқа-
басымды құммен ысқылай бастады. Əлсіз қолдарымен кішкене бала да қасыған болады.
Оның қолы тиген жер қыши түседі.
— Мұның бəрі тазалық жоқтықтан... Кірден! — деп қояды ересек бала.
Менің ол өсиетті ұғынар жайым жоқ.
— Мына жерімді, мына жерімді, — деп, тоқыма қораға сүйкенген торпаққа ұсап, о жер,
бұ жерімді тоса берем.
— Атың кім? —деді ересек бала.
— Қайырғали... Өзіңнің атың кім?
— Шеген... Мынаның аты Бораш... Мұны Боря дейтін боласың. Менің атым онша
бұрмалауға келмейді, Шеген аға дерсің. Мен екеуіңнен де үлкенмін. Əкем байғұс баласын
еркелете алмайтынын білген ғой сорлы, Шеген дей салыпты...
Шеген менің атымды «Қайырғали, Қайрош, Қайрушке» деп, орысша-қазақша оңды-солды
бұрмалап көрді де:
— Атың ат емес екен... Сендей жеке батырға түк лайығы жоқ... Бүгіннен бастап Костя
боласың! Оғап молдадан көргенім бар, қазір дұрыстап атыңды қойып берем! — деп, екі

қолын құлағына апарып:
— Бүгіннен бастап сенің атың: Костя! Костя! Костя! — деді үш рет құлағыма айғайлап.
— Апам ұрсып жүрсе қайтем? — дедім Шегенге қарап.
— Апаң қайда еді?
— Апам Қайрақтыда.
— Сен немене, Қайрақтыңа қайта қайтпақпысың? — деп, Шеген менің үсті-басымды
қайыстай илеп жатқан қолдарын дереу тартып алды. Бораш та қасуын тоқтатты.
— Жоқ...— дедім, жаңа қосылған үйірімнен айрылғым келмей. Шеген қолын арқама
қайта салды... Сол күннен бастап күні бүгінге дейін менің атым Костя, Константин болып
кетті. Атымды өзгерткенде Шегеннің берген мықты бір медеуі:
— Атыңды бұзып қойған молда ғой сенің! Ол саған не жақсылық тіледі дейсің! Енді
міне, туысыңа лайық Костя боласың! — деді.
— Туысым, сондай-ақ бір дəстүрлеуге лайық болып тұрса, бола-ақ қойсын! — деп
ойладым да, мен де көндім. Бораш бір аққұба ғана, қағілез, қыз мінезді бала екен. Көздері де
жаңа туған бұзаудың көзіндей бар дүниеге таңдана қарайтын сияқты. Қуануы да, ренжіп
қалуы да оп-оңай. Мөлдір қара көзінен көңілінің түбі көрініп тұрғандай. Бұл, шынында да,
өгей шешенің отын-суына пысықтық жасай алмаған соң, оңай ғана тентіретіп жіберген бала
болу керек. Манағы «Кел, Бораш» дегеннен бастап менің арқамды əлі тырналаған болып тұр.
Қолы батпайды, сипап тұрғандай ғана білінеді. Ол жаратылысында ауыр еңбекке арналмай
жаралған бала сияқты. Жүзінде естен бір шықпайтын, жүрегіне мəңгі байланып қалған ауыр
бір күрсініс бар. Ол күрсініс езу тартқанда да түгел жойылып кете алмайды.
Өз əліме қарамай, Борашты аяп кетіп, мен оған:
— Қара əжең келіп кетсін, — деді... ұрыспаймын деді... — дедім.
Бораш əpeң, ғана езу тартқандай болып еді, көзінің түбінде қуаныш ұшқыны бір ғана
жылт ете түскендей болды да қайта сөнді. Тез өшті, із қалдырмай өшті. Жанары жарқырап
бір қалған əдемі қара көздеріне қайтадан күрсініс кірді.
— Ой, өзің бір құдайдың еркесі екесің, ғой! —деп, Шеген мені жаурын ортадан
шапалақпен шарт еткізді де, өзі де күліп жіберді. Үнсіз ғана Бораш та жымиды.
— Судың сорып алмайтын ауруы жоқ... Көзің де ашылайын деді. Тап бір көзін жаңа ашып
келе жатқан сұр күшік сияқтысың. Бір жұмадан кейін бөрі алатын көкжалдай боласың. Бір ай
өткен соң көкжал бөрінің өзі боласың! Ендігі қалғанын дүниенің жалғыз шамшырағы күнге
емдетеміз. Ал, кеттік! — деп, Шеген Борашты арқалап алды да, судан шыға бастады.
Бораштың арқасына мен де барып жармастым. Шеген екеумізді де көтеріп, жағаға алып
шықты. Əуелі ақсия күліп, тулап қалып, мені суға қайта ырғытып жіберді де, Борашты

ақырын ғана жерге қойды. Басым құмға кіріп кетсе де, мен де қыңқ еткенім жоқ. Қаны
шығып тұрған қарала сирақты Шеген енді ғана көріп:
— Ойбай-ау, бар бəлең аяғыңда екен ғой! — деп, енді менің аяқтарымды құммен
ысқылай бастады.
Жайықтың таңертеңгі түюлі қабағы түгел жадырап, төсін күнге тұтас тосып, күлімдеп
жатқандай сезіледі. Таңертеңгі қатты толқындар өзен түбінің лайын қопарып жатқандай еді,
енді толқын баяулап, жағаның қызғылт құмын меруерттей жуып жатыр. Өзеннің екі беті де
балықтай шолпылдаған бала. Əріректе ақ шағаладай шуласып əйелдер де суға түсіп жатыр.
Ыстықтаған иттер де өзенге келіп түсе бастады. Таңертең тұнжырап көрінген қоңырқай
қаланың ажары кіріп, еңбек үндері біріне-бірі қосылып, үлкен бір гүрсіл-дүрсілге
айналыпты. Кеше менің теңіз демалысы дегенім, бүгін қала демалысы сияқтанады.
— Енді қарын қамын ойлалық. Мына қарында түк жоқ, — деп, Шеген қабысқан қарнын
қағып-қағып қойды. Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай иірілетін, күнге
күйген тобылғы-торы екен. Қақпақ жаурынды, қыздай қыпша бел, кеудесі шалқақ біткен
бəйге атындай жарау, ете оңтайлы бала екен. Келте мұрын, азғана аузы үлкенірек, қоңыр
көздеу болғанмен маған ол өте сымбатты көрінді. Табаны жалпақ та, тайпақ та емес,
аяғының үсті биік, бар денесі шақпақтай. Əлде ақсиған тістері ме, əлде ақкөңілділігі ме,
əлде қабағына қақ тұрмайтын ойнақылығы ма, əйтеуір Шеген мені біржола тартып əкетті.
Бір көргеннен-ақ мен де Шеген болғым келді. Шеген сақылдап қатты күледі. Өмірдің, ащы-
тұщы, қайғы-қуаныш дегендері ойына да кіріп шықпайтын сияқты. Тегі, оның сүйері —
уайымсыз еркіндік, өз ойланғанына өз күшімен жету болу керек.
Шеген менің аяғымдағы толып жатқан жара мен жарықтарын көріп, басын шайқады да:
— Уай, мынауың болмайды, — деді, түсінемісің дегендей көзіме қадала қарап. — Ең
алдымен адамға бас керек. Онсыз өмір Оғап молданың көрінен де қараңғы болады. Онсыз
өмір құраннан жаман, түсіне алмайсың. Екінші, бізге аяқ керек. Қашсаң — құтылатын бол,
қусаң жететін бол. Керек боп қалса, құстай ұшатын бол! Мынадай табан бола ма екен қырық
тесік! Аяғыңның жалпы бітімі жаман болмағанмен қазіргі хəлі қанағаттанарлық емес деп
танимын... Жата тұр құмның үстінде. Мен қазір келем, — деп, Шеген қалаға қарай жүгіріп
кетті.
— Дəрі əкеледі. Екі күнде жазып береді! —деді Бораш, ұзай берген Шегенге риза көзбен
қарап. Жүзіндегі күрсініс ізі осы арада ғана түгел бір жойылып кетті.
— Сен қалай ақсадың? — дедім Борашқа, іскен оң, тізесіне қолымды апарып.
— Əй апам қораның төбесінен құлатып жіберді.
«Əй апасы» өгей шешесі екенін түсіндім де, одан арғыны қазбалағаным жоқ. Бораш
шорланып бітіп келе жатқан оң тізесін сипалай отырып:
— Соқаның үстіне құлап түстім... Шеген ағам жазды ғой əйтеуір... Енді бір айда жүгіруге

жарайсың дейді... Балық майынан жазылды. Тіпті жазылып қалып еді, əнеугүні «дегдом»
ұстап ала жаздап, содан қашқанда тағы бүлдіріп алдым, — деді. Бұл жолы өзінің қашып
құтылғанына мақтанатындай жымиып та қойды.
— Мен де керемет жүйрікпін! — дедім, мақтанғым келіп кетіп.
— Ойбой... Шегендей емес шығарсың!.. Шеген қайда, ол!.. Ол ағып бара жатқан
машинаны қуып жетіп, асылып кете береді! Біреу көріп қалса, қарғып түсіп, кете беруі де түк
емес. Ол əшейін желаяқ! — деді Бораш, масаттана сөйлеп.
— Е, сен қалай қаштың, «дегдом» қуғанда?
— Шеген мені көпірдің үстінен өзенге тастап жіберді де судан басыңды ғана шығарып,
шомылған балалардың ішінде отыра бер басқа баланың басынан сенің басың кем емес, тани
алмайды, — деп, өзі көпірдің, үстімен тартып отырды...
— Шеген неліктен үйінен қашып кеткен?
— Үйінен емес. Оғап молдадан қашып кетіпті. Үш жұма бойы арабша оқып, əліп-ки-
күсін-əн деген бірдемеге түсіне алмапты да «мұныңыз немене өзі, мен түсінбейтін нəрсені
оқығым келмейді» деген екен. Оғап молда он шыбық сынғанша дүре соғыпты. Оның үйі жоқ,
жездесінің қолында жүреді екен, — деді Бораш, еріксіз күрсініп. Сол кезде:
— Иə! Əуп! — деп, биік жардан бір-ақ секіріп, Шеген де қасымызға келіп түсті.
Шеген мен Бораш екеуі үсті-басыма қарала, торала етіп йод жағып, оның үстінен сарғыш
бір май жағып, ұзын ақ шүберекпен «бинттеп» тастады. Маған олардың емдегені емес, екеуі
бірдей асты-үстіме түсіп, достық көрсеткендері қатты ұнады.
— Бір жұмада табаның əмірқан етіктің ұлтанындай жылтырайтын болады, — дейді
Бораш.
— Жоқ, Оғап молданың мəсісінің ұлтанындай жылтырайды! — деп, Шеген сақылдап
күледі. «Əмірқан етік» дегені немене, Оғап молданың мəсісінің табаны қандай екен менің
онда жұмысым да жоқ, əйтеуір табанымның солқылдағаны басыла бастағанын сезем.
— Сен əлі тоқтай тұр, Костя! Тозған ескі теріңді түгел сыпырып тастап, тесігі жоқ,
теңбілі жоқ, жаңа тері жасап берем. Теңіздің «ит балығындай», я болмаса, құндыздай
жылтылдайтын боласың! — дейді Шеген, менің бар арманым «ит балық» болудай-ақ... Бірақ
мен Шегеннің ешбір сөзіне қарсылық айта алмайтын халге жеткенімді де сезем.
Екі ақсақ, бір желаяқ — үш боздақ, енді базарға қарай бет алдық.
— Құдай тағала қарын қамы дегенді жаратпаса да болады екен... Амал қайсы... Кейде
өнеріңді соған да жұмсайсың! — деді Шеген.
— «Зəурешті» айтайын ба, «Айнамкөзді» айтайын ба? — деді Бораш, базар шеті көріне

берген кезде. Шеген басын шайқап:
— Костя білмейді ғой. Қоя тұр. Əдемі əндерді кез келген күнге қор қыла береміз бе? —
деді.
Балаға білмейсің дегеннен ауыр тиетін сөз болар ма, мен дереу:
— Неге білмейін! «Зəурешті» зарлатып жіберемін,— дедім.
— Жоқ, білмейсің. Борашқа қосылып айту үшін бір жеті үйренуің керек. Мұның даусына
бүкіл қала жаңғырығады. Не əбден қысылғанда, не болмаса жексенбі күнгі базарда
айтарсыңдар! —деп, Шеген Борашты сол қолымен бір құшақтады да:
— Сенің де үсті-басың толған өнер білем, қу шеке! — деп, мені де арқаға қағып-қағып
қойды. Бораштың, жүзі де жадырап сала берді, ал, мен үшін дүниеде бұдан артық достық
болмайтындай көрініп кетті.
Тамақ табу үшін бұлар базар халқына əр түрлі өнер көрсетеді екен. Əн салады, Шеген
доңғалақша айнала біледі, ақсақ та, соқыр да, саңырау да бола алады. Жылатса көзіңнің
жасын тыйғызбайтын, күлдірсе шегіңді қатыратын толып жатқан əңгімелер біледі.
— Мен əшейін «цирк», Бораш барып тұрған «опера»!— деді Шеген.
Мен «опера» дегенді түсіне алмай қалып ем, Шеген:
— Опера деген Саратау театры
1 
— деп түсіндірді. Мен мұнысына да түсіне қоя алмаған
соң үндемеп едім, Шеген:
— Оны əлі көзіңмен көресің. Көрсетем, — деді. Шеген қайдағының бəрін біледі. Жасы
он бесте екен. Бораш балалар үйін «дегдом» десе, Шеген «детдом» деп əр дыбысын ашық
естіртіп айтады. Өзім іздеп жүрген балалар үйінің атын қалай айту керек екенін мен де
үйреніп ала қойдым — детдом!
— Детдомды жаратпайтыным — ылғи бір бағында жүргендей боласың. Ерте де
түгендейді, кеш те түгендейді... Өз қолыңнан түк келмейтіндей, бұзаудай бағады.
«Деткоммуна болса, жеңсігі басылып, желігі бітпеген ойын баласын бірден үлкен адам,
естияр адам қылуға жан таласады. Мен соның екеуіне де көне алмадым. Анда барам десең де
«рұхсат», мұнда барсаң да «рұхсат» керек. Детдом директоры бізді де өзіндей шал көре ме,
немене, рұхсатсыз бір аяқ бастырмайды. Өзі де дүниеге қара қалпағымен көк сақалымен
келген жоқ шығар!.. Жас бала аяқтанар кезде əуелі тəй-тəйлап жүріп, құлап-жығылып, сүйтіп
барып жүгіріп кетпей ме?.. Ол ылғи «ойбай, құлайсың! Жүгірме, отыр!» дейді саған... Өмір
деген ол үшін қазулы жатқан ордай көрінеді ғой деймін... Мен соған көне алмадым! Желдей
ескен еркіндікке жететін не болсын! — деп, Шеген маған қарап еді, мен оның ұзақ сүресіне
түсіне алмай Борашқа қарадым. Бораштың жүзінде түсінгендік бар екен мен қорланыңқырап
қалдым.

Базарға арқан бойы қалғанда Шеген Бораш екеумізді жетелеп алды да:
— Ал, қырғилар, аздап болса да өнер көрсетіп жіберейік. Өнер жылатуға да жарайды,
күлдіруге де жарайды. Бұл сиқырдан да керемет. Ал, аяқты қиралаңдата түсіңдер! — деп, өзі
де шойнаңдай қалды. Шеген ақсағанда, шын ақсақтар далада қалдық. Оң аяғы ағаштай
қатып, серейіп жер сызып келеді. Жүріп келе жатқан жалғыз сол аяғы сияқты.
— Алақан жаю, көз сүзу болмасын! — деді де, Шеген бізді базарға алып кірді.
Біз жақындай бергенде-ақ айран, сүт сатып отырған базаршы əйелдер сықылықтап күле
бастады.
— Мынау бүгін аяқтан айрылыпты ғой... Байғұс-ай!..
— Ертең бұл басынан да айрылып келер, əлі!..
— Үшеуінің, жараса кеткенін қара!.. Бүгін үшеу болыпты! — деп базаршы халық мəз
болып қалды.
Біз алақан жайғамыз жоқ. Əдейі ақсап, «өнер» көрсетіп келе жатқандай жақындай беріп
едік, азды-көпті сауда істеп көңілденіп қалған əйелдер, біреуі нанын, біреуі жұмыртқасын
ұсына бастады. Таңертеңгі қатыңқы қабақтар жадырап, түске тармаса мырзалық кірген
сияқты.
— Боря, Борашик, əн салып жіберші, айналайын! — деп, бір жас əйел қылқылдай бастап
еді, ересек əйелдер оған дүрсе қоя беріп:
— Мынау ыстық, шаң базарда мойны үзіліп кеткелі тұрған балаға əн салдырмақпысың?
— деп, тоқтатып тастады. Мен осы арада ғана анық байқадым, — Бораштың мойны
қылқиып, көк тамырлары тарам-тарам болып тұр екен.
Бір тақтайдың бойын сүзіп шықпай жатып-ақ азық-түлікке молығып қалдық. Көздері
соқырайған кепкен балықтар да бар, ортасын ойып ақ ірімшік салып пісірген қып-қызыл
тəтті нандар да бар, жұмыртқа да бар, үгіршіктер де бар... Бар табысты менің шапаныма орап
алып, енді бірдеме ұсынған əйелдерге қарап, Шеген:
— Сіздің, кезегіңіз кейін... Тек ұмытып кетпеңіз... — деді.
— Қап мынаған кезек тұратын болғанымыз ба?! — деп, əйелдер де кірбіңсіз, күлісіп
қалып жатыр.
— Қане, қырғилар, кеттік! — деп, Шеген қаздаңдай басып, Жайыққа қарай тартты. Оң
аяғымен жер сызып, шаңдатып Бораш келе жатыр, шандып алған екі аяқтан есілген құмға
түйенің ізіндей дөңгелек із тастап мен келемін.
Мені олар «салқын сарайларына» алып келді. Жайықтың жар қабағының астын кеулеп
кеткен кең бір үңгір екен. Астына көк құрақ төсеп тастапты. Үңгірдің дəл аузына тіреле өзен

жатыр. Үңгір кең, кішігірім бөлмедей бар. Жарығы аузынан ғана түсіп, күн сəулесі жолай
алмайтын үңгір «салқын сарай» деп босқа аталмаған сияқты. Əрі еркін, əрі салқын, рахат
ұясы осы сияқты көрініп кетті.
Түкпірге таман, қабырғаның бір жерін əдемілеп тұрып қолмен ойыпты да, оған бірталай
кітап тізіп қойыпты. Санай жүру бақташының əдеті ғой, мен бір қарағанда-ақ он бес кітап
екенін сыдыртып санап шықтым. Менің кітаптарға көзім түсіп тұрғанын Шеген де байқап
қалып:
— Оқи білемісің? — деді.
— Білмеймін, — дедім ұялған үнмен. Шеген оныма өкінетіндей, басын шайқады:
— Оның болмайды, Костя! Оқу керек! Адамның басы қарбыз емес, — деді.
Мен қайда жүріп, қалай оқы дейтініне түсіне алмай, аңырып қалдым. Оқымаған өз
айыбым сияқтанып, қысылып та тұрмын. Шеген біраз ойланып қалғандай болды да:
— Есептей білемісің? — деді.
— Білем.
— Нешеге дейін?
— Екі мың сегіз жүз сексен жетіге дейін...
Шеген қарқылдап күліп жіберді. Мақтаныңқырап кеткенімді өзім де аңғардым. Оның
үстіне, «екі мың дегенім дұрыс-ақ болсын... Үлкен сан, мақтанарлық сан... Сегіз жүз де
жаман емес... Ал, сексен жеті деген немене? Не үшін сексен сегіз емес, не болмаса, тұп-тура
тоқсан емес? деген ой келеді. Шеген көк құрақтың үстіне құлай кетіп күлкісін əлі тыя алмай
жатыр.
— Екі мың сегіз жүз сексен жеті!.. Өлтірдің, Костя, өлтірдің мені! — деп, кейде қатты
қарқылдап жіберіп, кейде де булығып, демін ала алмай, аунап-аунап күледі.
Əрі-беріден соң ғана есіме түсті, сексен жеті дегенім баққан сиырларымның саны екен.
Шегенге осыны айттым.
— Е, бақташы ма едің! — деді Шеген, күлкісін тыйып.
— Ие, жазғытұрымнан бері сиыр бағам.
— Біз сені түнде көріп, алып кетсек қайтеді деп те ойлап едік. Бірақ, таптық жағыңа
көзіміз жеткен соң көрерміз деп қозғамап едік. Енді көзіміз жетті, біздіксің! — деді Шеген.
— Мен «таптық жағың» дегенің немене деп сұрадым. Шеген маған:

— Шпана, бұзақылардың бірі болып жүре ме деп, жоламап едік. Ондайлар да болады.
Олар бізге жолдас емес, — деп түсіндірді.
Пұшық мұрын, бақыр шайнекті отқа қойып жатып:
— Бірақ сен оқуың керек! Оны біліп қой! — деді Шеген.
— Оқымаған бала оқыған балаға жолдас бола алмай ма? — деп, жəбірленгенімді
білдіргім келіп бір тұрдым да, бата алмадым. Сұрай алмадым.
— Өзі орысша-қазақшаға судай! — деді Бораш, ақырын ғана сыбырлап.
— Сен ше?
— Оқи алам...
Көзім жасық тартып, үстіңгі қабаттарым азырақ қызып бара жатқандай, аузым балдыр
татып бара жатқандай сезіледі. Жəбір, қорлану, намыстану дегендер қол ұстасып, алқымға
келіп, буып бара жатқандай сезіледі.
— Əуелі таза болайық, — деп, Шеген менің шапанымды алып өзенді сабалай бастады.
Айналдырған екі түймемнің біреуі үзіліп кете ме деп, мен қылпылдап отырмын.
— Шапан жарықтық əкеңнен қалса да ескі исінен əбден арылатын болсын, — дейді
Шеген.
Əуелі түймелеріме жаным ашып Шегеннің қасына барып ем. Артынан сабалаған судың
сартылдағанына қызығып кетіп, шапанымды сабаласуға өзім де қосылып кеттім.
Борашта бір ерекше тəртіптілік бар. Əлдеқайдан ұзындау келген көкала орамал тауып
алып, оны əдемілеп төсеп, əкелген базарлықтарымызды түр-түрімен жайып жатыр. Екі ақ
қалайы бокалдары бар екен оны ысқылап, сүртіп, ыстық сумен шайып тастап:
— Шеген аға, шайға келіңдер, — деді.
Шайға отырған соң, Шеген маған тағы үш түрлі өсиет айтты...
— Алтын жатса — алмаймыз! Бір ме?
— Бір
— Өтірік aйтпаймыз Екі ме?
— Екі
— Алдау үшін өтірік айтсаң, кешіреді екен деме, алданбау үшін өтірік айтсаң, іркілме! —
деп, бір тоқтағанда мен:

— Үш, деп қалдым.
— Жоқ, үш емес, əлі екеу-ақ, — деді Шеген. — Үшіншім үш күннің ішінде бізбен бірге
қуанып, бізбен бірге мұңаятын боласың. Өз бетіңмен оңаша қуанып, оңаша мұңаятын болсаң
сен бізге жолдас та емессін. Қуана біліп, мұңая білмесең тіпті жақсы. Осымен үш болады! —
деді.
— Үш! — дедім ризалығымды білдіріп...
— Уəде ғой?
— Уəде!
— Ал енді шайыңды іш...
Қарынды сықап алдық та, көк құраққа аунай кеттік... Əсем денесін əдейі əдемілеп
кергендей, қара көлеңкеде шойыннан құйғандай боп Шеген жатыр. Оның бүйіріне
басымызды тигізе Бораш екеуміз көлденең жатырмыз. Еркелеп, мазалап қоямыз. Тап осылай,
еркелесіп, аймаласып жататын ұялас күшіктер көз алдыма келеді. Салқын жай, еркін достық,
кешегі көрген кейісімді ұмыттырып жібергендей оңаша қуанып, оңаша ойланбайын деп, мен
де Шегеннің бауырына кіре түскім келеді. Шеген шалқасынан жатқан бойы менің аузымды
сипалап:
— Мұрның, онша əдемі емес... Көзіңнің сынын кейін айтам, əзір өз қалпына келе қойған
жоқ əлі. Денең шымыр... Кеудең шалқақ, құс төс екесің, жүйрік боларсың... — деді.
Арқасынан сипаған бала мысықтай болып, кезімді жұмып алып ішімнен мардамсып мен
жатырмын. Шегеннің көңілі маған ауған бір сəтті қызғанып, Бораш Шегенді басымен
сүзгілеп қояды...
— Қане, Бораш, бастап жібер. Костя үйрене берсін, — деді Шегең жатқан қалпын
өзгертпей.
Бораш басын көтеріп алып, «Зəуреш» əніне сала жөнеліп еді, мен ілесе алмадым. Бipece
даусым «қиқ» етіп қалып, біресе «шиқ» етіп қалып, бұрала шыққан Бораш даусына жанаса
алмай қойды. Құлдырап жоғары кетіп, құлдилап төмен құлаған шын дауыс менің
шіңкілдегімді маңайталар емес. Бораштың дауысы бозторғайдай жоғарыда шырылдайды да,
мен қалтылдап, қалықтап тұрған бозторғайдың астынан қарап тұрған сияқтымын. Кейбір
кезде өзімнің тап осылай қарап тұратыным есіме түседі.
Бораш Жайықтың аржағында Зəурештің моласын көріп отырғандай, көзін алысқа бір
қадап алды да, барынша мұңды, барынша сазды үнмен əннің иығын шығара, мұң мен шерін
жүрегіңе құйғандай зармен айтты. Үңгіріміз үн қосқандай. Жайық бойындағы бар бозторғай
қосыла шырылдағандай болды. Өлең мен əннің бірге өрілгендей шыққанына таң қалып, мен
тоқтап қалдым. Ұзақ əн ұзын Ақ Жайықтай тартылып, ойыңның əр түкпірін бір түртіп, өн
бойыңды тұтас шымырлатқандай, алыстағы зар ел есінен əлі шықпағандай, ауыр бір қасірет

күйі əрбір шерлі жанның жүрегіне шоқ тастағандай еді.
— Өз шешесінің аты да Зəуреш екен... — деді Шеген ақырын ғана құлағыма сыбырлап.
Тұлабойым дір ете түсті.
Бораштың кімді жоқтап, зарланып отырғанын мен енді ғана ұғындым. Туған шешесін
көрді ме, жоқ па, есінде ана мейрімінен не қалды, жетім бала зар қағып, соны айтып отыр.
Шешесінің атын атаған сайын жүрегіне шемен боп қатқан жетімдік шері ұлғая түсетін
сияқты. Шерге толы əн толқыны Бораштың өзін де қаңбақтай домалатып əкетіп бара
жатқандай. Шешем есіме түсіп кетіп, мен де Борашқа қарап, жаутаңдай бастадым. Көзге келе
берген жасымды Шеген сұқ саусағын шошайтып тыйып тастады. Бірақ үңгір іші манадан
бергі ойнақы түрінен айрылып, елден алыс, жұрттан оңаша, əрі-сəрінің орнындай, бар
қызығы бітіп, жүдеп сала берді. Бораш тоқтаған соң Шеген маған бұрылып:
— Қалай екен? — деді.
— Мен бұлай айта алмаймын, — дедім.
— Өз білетініңді айт. Іркілмейтін бол, — деп Шеген қоймаған соң, мен «Гурьевті» айтып
байқап едім, даусым жүрексіне шықты.
Көрінген сонадайдан, Гурьевім, Көргем жоқ Гурьевтей жер биігін...
— Гурьев жер биігі болса, Ақ Жайық осы араға келіп құйып жатпай, осы арадан
басталып жатар еді, — деді Шеген. Менің өлеңім оған ұнамағанын сездім де, мен де
тоқтадым. Содан кейін Бораштың алдында өлең айтуды да қойдым.
Үңгір іші қараңғылана түсті. Өмірдің бір қалтарысы сияқты үңгірде бір күнім өткенін
аңғардым. Еркіндігі көп пе, əуре-сарсаң өкініші көп пе, оны болжар жай жоқ, əйтеуір бір
шатқалаңы көп жолға түскендей, жүрегім орныға алмады. Ұйықтай алмай жатқанымды
Шегенге білдірмеу үшін, таң атқанша бір жатқан жағымнан аунап түсуге қорқып, ұйықтаған
боп пысылдадым да жаттым...
4
Қалада өткен үш күннің ішінде мың түрлі олақтығым барын байқадым. Аяқ бассам-ақ
болғаны, қаланың бір дəстүріне мұрындығым іліне кетеді. Қала жұртының əдеті де басқа,
салты да басқа екен. Қала өміріне үйреніп қалған Шегеннен қалыспаймын деп, аяғымды
ептеп-ақ басам, ептемеймін десем-ақ ерсі бірдемеге ұрына да кетем. Көрмеген дүниеңде
көзің түспейтін бір нəрсе болсайшы! Көрінгенге қараймын деймін де, кез келгенге соқтыға
берем...
Менің олақтығымнан үш күннен кейін қолға түсіп қалдық. Бұл жолы бізді милициялар
алдап соқты. Даланың əн құмарлығы ұстап берді. Қолға түскенімізге қуану керек екенін
кейін білсем де, дəл сол күні қатты ренжідім.

Тақтаймен қоршалған «жазғы театрда» Шеген айта беретін Саратау операсы ойын
көрсетіп жатыр екен. Жұрт орнына жайласып болып, шымылдық етегін түре берген кезде
қоршаудың басына біз де қонып қалып едік. Шеген театр маңайын екі рет айналып келді де:
— Бүгін бір милиционер жоқ екен. Құдай берді аяғына дейін көретін болдық! — деді.
Өткен түні ойынды бұзылған бір сарайдың төбесінде отырып, алыстан көріп едік. Бүгін
оған шыдай алмадық. Үшкірлеп қана дөрекі күйінде шегелей салған тақтай қоршаудың
басына шығып алдық. Сақ отырайық деп келіссек те, əн басталған кезде оны бəріміз де
ұмытып кетіппіз.
Гурьев желі түнге қарай теңіз жақтан соғады да, түні азырақ салқындау болады. Менің
үстімде шапаным бар. Əрі арық, əрі тоңғақ Бораш Шеген екеуміздің ортамызда отыр.
Үлбіреген ақ жібекке оранған, өзі де жібектей үлбіреп тұрған ақ келіншек əн салып
болған соң, жұрт алақаны сартылдап түн аспанын жаңғырықтырып жіберді. Манадан қыбыр
етсек Шеген екеумізді кезек түртіп қалып, өзі үн шығармай тыңдап отырған Бораш алақан
соғам деп, ұшып түсе жаздады. Қоршау басына қонған қара тағанға ұстап, қыпылдап əрең
отырғанымызда жұмысы да жоқ.
— Қалай айтады, ə? Неткен əнші еді! Алақандарыңды аяймысыңдар! — деп бізге ұрсады.
Одан гөрі біздің алақанымыз қатты сартылдап жатқанын аңғармайтын сияқты.
Сахнада менің таңғалып отырғаным басқа нəрсе еді. Оның атын бояудың көптігі дер
едім. Ақ, қара, қызыл, сары деп жорып, дүниеде бояу дегеннің көптігін көрмек түгіл,
естімеген де екемін. Бір ғана көк дейтін түсіміздің өзі сахнада толып жатқан түрге бөлініп
тұр. Шын мағынада көрдім. Бұл күнге дейін, мен аспанның, көктігін білуші ем, бірақ шын
ашық көк, айқын көк сахнада болады екен. Əр түрлі бояу əн салып, кейде бірге күліп, кейде
бірге мұңайып қояды... Алтын мен күміс, берен мен жібек, бояу арқылы үн қосып, əнші
əйелге қосылып əн салып тұрғандай.
Салқын желден бірімізге біріміз тығылып, ұйлыға түсеміз. Қараңғы түн ауырлап, аспан
жерге жақындай түскен сияқтанады. Сол ауыр түнді найзағайдай тіліп, əйел əні аспанға
өрлеп бара жатқандай... Үстіндегі көйлегіндей, көгілдір көзді əнші əйел əнімен бірге өзі де
аспанға оп-оңай көтеріліп кеткендей көрінеді. Əйел екінші əнін аяқтаған кезде тақтай
қоршау соққан алақаннан жарылып кеткен шығар деп едім. Жұрт алғысын айғайлап айтып,
айналамыз ат шапқандай дүңкілдеп кетті.
Осы кезде қоршауды тасаланып, екі милиционер де келіп қалған екен. Дəл қасымыздан
ұрланып қана шыққан ақырын ысқырыққа жалт қарағанда Шегенге жақындай берген
милиционерді көрдім. Шеген биіктен секіргендей қарғып кетіп, қараңғы жерге барып түсті.
Бізге де: «секіріңдер!»— деді.
Бораш секіремін деп, милиционердің дəл алдына құлап түсті де:
— Ойбай, аяғым! — деді.

Мен бұрылып секіре бергенімде шоқпыт шапан үшкір тақтайға ілегіп, ту сыртымнан
асылдым да қалдым. Еш жерім ауырған да жоқ, қорыққан да жоқпын. Ұялғаннан тақтайды
тепкілеп, бақыра бастадым. «Өлімнен ұят күшті» дегенді кейінірек естісем де осы арада өз
басымнан бір өткіздім-ау деймін. Арқаңнан асылып қалып, тырп етуге шамаң жоқ, аяққаптай
ілулі тұрғаның ұят-ақ сияқты.
Театр да отырған адамдар менің дауысымды естіп:
— Не деген бұзақылық бұл!
— Кім бар бұған тиым салатын? — десіп, ашу шақыра бастады. Бораш əрең деп қоршауға
сүйеніп, маған жақындады да:
— Шығарма үніңді! Əн салып жатқанын естімеймісің! – деп аяғымнан тартты. Бірінші
рет маған зекіп айтты.
— Сенің ешбір жерің ауырған жоқ. Өтірік бақырасың! – деп қасымда бір милиционер
тұр. Милиционер менің мықтап ілінгенімді бір байқап алды да:
— Азырақ шыдай тұр. Қазір түсіріп алам... — деді.
Шеген орғып шығып сонадай барып тұр. Бізге дыбыс беріп қояды. Бораш екеуміздің,
біржола қолға түскенімізді білген соң Шегенге қарай ұмтылды. Шеген театрды айнала
қашып, бізді тастап кетпейтінін аңдатып қойды. Милиционерлер түлкіге төнген бүркіттей
түйіліп, қақпақылға салып, Шегенді аз-ақ іліп түспей жүр. Шеген кейде киіктей орғып,
кейде балықтай бұлт етіп қалып, жалт беріп, оқыс бұрылып, еркін жүрген сияқты. Шегеннің
қызығына қарап тұрып, мен де өз қайғымды ұмытып кетіппін.
Қуғыншылардың ысқырық белгілері бір алыстап, бір жақындап, бір оң жақтан, бір сол
жақтан шығып, қашқан мен қуғанның мəн-жайларын білдіріп қояды. Кейде «міне!»
дегендей, кейде «əттең!», «қап!» дегендей өкініш ысқырығы естіледі. Қуғыншылар ұзап бір
кеткенде, мен Борашқа:
— Жөнел дедім. Аяғын əрең сүйретіп, Бораш та ұзай берді.
Жанталас ысқырық үсті-үстіне шығып, тапыр-тұпыр жүгіріс тағы да жақындай беріп еді,
əлдеқайдан ағып келе жатқан бұраңдап бара жатқан Борашты қағып əкетті де, жоқ болды.
— Құтқарам, қорықпа! — деген Шеген даусы алыстан екі рет қайталанды.
Тақтайдың үшкір басы байқаусызда артқы етектің астынан кіріп, жаурын ортадан тесіп
шыққан сияқты. Қалың қомша былқ еткізер емес. Ентіге жөтеліп, аптыға сөйлесіп,
қуғыншылар менің, қасыма келді. Дауыстарында бірін-бірі кінəлау да бар. Екеуі де қазақ
екен.
— Мен қалай қарай жүгірсем, сен де солай қарай жүгіргенің не? — деп, жасы үлкені
кінəласа:

— Əлгі бір жерде сізден болды... — деп, жастауы ақталып келеді.
— Шортаны құтылып кетті... Шабақ... əшейін шабағы қолға түсті... деп, маған
жастауының көңілі де толмай тұр.
— Тоқтай тұр сең шортан! Сені қармағыма бір іліндірмесем бе! — деп ең көп қуып, көп
азаптанған, мұрнының алдында ғана екі елі қара мұрты бар, жасы үлкені жер тарпиды.
— Анау атамандарың, ғой? — деді ол маған.
— Жоқ. Шеген— дедім.
— Нешева подобного! Атаман! — деді ол.
Мені баптап, ілінген жерімнен түсіріп алып, мұртты милиционер аты-жөнімді сұрады.
Мен бар дұрысымды айттым.
— Қарағым-ау, өзің оқу іздеп келіп, қайдағы бəлеге қайдан кез бола кеттің, ə? Көшеде
мені бір көрмедің бе? Аға, оқу іздеп келіп ем десең ғой, мен сені тұп-тура детдомға апарып
тапсырам. Өй, ақмақ бала!.. Шешеңе де хабар берем... Оқуға да кіргізем, — деп, біресе
ұрсып, біресе қамқор сөздер айтып қояды.
Жас милиционер маған темекі ұсынып еді, мен алдым да ортасынан бір сындырып
лақтырып жібердім. Мұртты милиционер:
— Адам болады екенсің, айналайын, — деп арқамнан қақты. Қолы жұмсақ, айналайын
дегені жылы тиді жүрегіме.
Мені машинаға мінгізіп алып, сол түні қаланың шетіндегі балалар үйіне тапсырды. Бар
баланың азық-түлігін жалғыз жеп семіргендей жуан əйел, отырған орындығын ойбайлата
сықырлатып, маған қарай əрең бұрылып:
— Атың кім? — деді.
— Костя.
— Я, сендер бəрің де Костясыңдар... Əкең аты ше?
— Сарталі.
Оқтаудай жуан қаламды қазандай үлкен қара сауыттағы сияға малғысы келіп, қолын соза
түсті де, менің атымды жазғысы келмей кеткендей, қолын қайта тартты. Сауытқа сүйей
берген қалам əуелі бір жағына қисайып құлады да, содан кейін бір-екі аунап түсіп, əйелдің
алдына таман барып жатты.
Бұл түнді мен бөлек бір бөлмеде өткіздім. Əуелі мені көбігімді бұрқыратып жуындырып
алды, таза киім берді. Əлгіде мені ынтасыз қарсы алған əйел, енді менің момын екендігіме,

анау-мынау бұраң жолым болмағандығына көзі жеткен соң тарта, шүйіркелесе сөйлесіп,
балалар үйінің жайын таныстырып отыр. Аздап қазақша біледі екен:
— Мен жақсы шеше... Балаларым көп. Ойнайсың... Оқисың, — дейді əр сөзді икемдеп,
қазақша сөйлеп...
— Неше балаңыз бар? — дедім.
— Қазір елу.
Мен шын-ақ шошып кеттім. Бір адамның елу баласы болады дегенді естімеген едім.
— Сентябрьде сексен болады...— деді əйел. Мен:
«Бір айдың ішінде отыз бала табасыз ба?» — деп сұрай жаздап барып қалдым.
Кескінімде айран-асыр таң қалғандық болу керек, əйел күліп жіберіп:
— Бəрі де өзіңдей. Жетім балалар, — деді. Жетім балалар үйінде отырғаным енді ғана
есіме түсіп, ұялып қалдым.
Аппақ таза бөлме. Сырланған көк керует. Асты-үстімде таза ақ төсеніш. Бұл менің
өмірімде бірінші рет кездесіп отырған нəрселерім. Кез келген бұрышқа аунай кетіп үйренген
басым, мына тазалыққа қалай жақындасудың ретін таба алмай, қатты қысылдым. Мені
жуындырған əйелдер, ұялғаныма қарамай үсті-басымды көпіртіп жатып:
— Енді таза боласың, ақылды боласың, жақсы боласың, – дескен.
Сол таза, ақылды болатын балаңыз тазалыққа аяғын салуға бата алмай, кереуетінің
шетінде ғана отыр. Мұндайдың жайын Шеген білер еді, ол қасында жоқ...
— Ал айналайын жат, юкта! — деп толық əйел де шығып кетті. Мана ол маған өрескел
жуан көрінсе, енді толық қана көрініп қалды.
Бөлмеден барлық балалар үйінде болатын дəрі-дəрмек иісі келеді. Төбеде шатынай
жарқырап электр шамы тұр. Бұл күнге дейін қала оттарын алыстан ғана көрсем, енді, міне,
қасында отырмын. Біздің ауылға алыстан қол бұлғап, жымың қағып, шақырып тұратын қала
жарығын енді, міне, жақыннан көріп отырмын. Мүмкін, мен ауылдан қашқанда осы шамның
жарығы жетелеп əкеткен болар. Несі бар, бұл да мүмкін...
Менің ендігі бақылап отырғаным, осы шам таң атқанша жанып таусылар ма екен деп
ойлаймын. Бірақ жанған сайын жарығы күшейе түскендей болады. Мен орнымнан тұрып,
төбеде тұрған шамды айнала бір қарап шықтым. Үрлеген қозықуықтай ғана шыны екен.
Тоқыма бауды маңдайшадан өткізіп алып төбеге шегелеп, бір ұшын салбырата қойсаң
болғаны... Содан соң қозықуықты іле сал... Ауылда тоқыма бау аз ба, қаланың қай жері болса
сол жерінде шашылып жатқан шыны аз ба!..
«Е, мұның өзі онша қиын емес екен... Əй, қарамұрт-ай, қалаға келіп жүргенде тым

болмаса осының бірін ала келсе ғой, ауыл əлдеқашан жарқырап кетер еді!» — деген ой
келеді.
Кейін ауылға қайтқанда ең алдымен тап осындай сөнбейтін, жанған сайын күшейе
беретін шам ала қайтуға серт еттім. Қалада жанған от ауылда жанбайтын несі бар? Апам бау
ширатып береді, мен қаладан бір арба қылып шыны алып қайтам...
Үйдің қабырғасында, төңкеріп қойған кішкене шашкеге ұқсап, тағы бірдеме жабысып
тұр. Шам жарығына күмістей жарқырайды. Бұл не екен? Дəл ортасында кішкене ғана мүйізі
бар... Шашкеге қолымды апарып, сипап қарап ем, еш нəрсе де болған жоқ. Шіркін, осындай
ойыншығың болып, қалтаңа салып жүрер ме едің!.. Балалар жиналып ойнағанда, біреуі
сақасын көрсетіп, біреуі бір ескі сағаттың дөңгелегін көрсетіп мақтанғанда, сен қалтаңнан
мынаны суырып алсаң!..
— Бұл не, əй, бұл не, əй! — дейді ғой, балалар жабырлап.
— Мұны əкең де көрген жоқ! — дейсің де, қайтадан қалтаңа тығасың.
Содан кейін сенімен тамыр болмайтын бір бала қалар ма? Ақбота қандай қызығар еді!
Ақбота қызығып сұрай қалса, берер ме ем, бермес пе ем? Қиналып-ақ берер ем..
Бір қызығы, мен қала жарығын ауылға апарып орнатқанда да тек қана өзім теңдес
балалар алдында мақтану үшін орнататын сияқтымын.
— Қашып кетті деп күлуші едіңдер, не алып келгенімді көресіңдер ме? — демекшімін.
Əрине, бəрі де жым болады.
Осы ойлармен тұрғанда, қолым қабырғадағы ойыншықтың қай жеріне тиіп кеткенін
білмеймін, лып етіп, шам сөніп қалды. Əлдене тырс еткендей болды. Əуелі шам сөніп, содан
кейін тырс етті ме, болмаса, əуелі тырс етіп қалды ма, ол арасын аңғара алмай қалдым.
Есік сыртынан:
— Неге сөндірдің? — деген еркек даусы келді. Содан кейін бөлмеге біреу кірді де, тырс
еткізіп қалып еді, шам жанды. Ол балалар үйінің күзетшісі, сары сақалына ақ кіргендіктен,
бет-аузын балдыр басып кеткендей қарт адам екен.
— Ата, жаңа жарық қайда қашып кетті? —дедім.
— Қайда қашушы еді? Сен сөндірдің. Немене, мені алдағың келе ме! — деді азғана ызғар
көрсетіп.
— Жоқ, ата, мен көрмей де қалдым... — дедім, нені көрмей қалғанымды өзім де айқын
түсінбей. Шал сенер-сенбес шығып кетті.
Алыстан арсылдаған теңіз дем алысы менің тереземе соғып қайтып жатқандай болады.
Басқа бір дыбыс жоқ. Тыныш түнде теңіз ғана əлденеменені əнмен айтып, əлдеқайда

шақыратын сияқтанады.
Тағы біраздан соң, қырдағы үнсіз қараңғы түннің қала шетіндегі көп көзділігі, көп
үнділігі есіме түсті. Шамы сөнбейді, үні тоқталмайды. Темірді темір қажап, түн бойы
жұмыс істеліп жатады. Ауыл олай емес, ə? Төрт түлікті төрт ақ адам бағады. Өзге жұрт не
істейді? Мал қайтты, сиыр сауылды, содан былайғы түн көбінесе ұйқы төсегі сияқтанады.
«Осы ойларың дұрыс!» дегендей алыстан балықшы кемелері айғайлап қояды. Үлкен бір
жарықтар теңіз бетін қыдырта сүзіп, кейде менің тереземді де жанап түседі. Ақшыл
толқындар домалай жүйткіп, қырға шығып кетердей көрінеді. Мен шегініп төсегіме келем.
Қолға түсіп қалғанымның қорлығы енді бойыма тараған секілді. Көз алдыма манағы əн
салып тұрған əйел келеді. Сол əйелдің де баласы бар ма екен деп ойлаймын. Қой, жоқ
шығар!.. Сірə, мен ол əйелді барлық еркек атаулыдан қызғанған қызғанғандаймын. Сиыр
сауып, баланың жөргегін жуып, басқалардай ас ішіп, біреуге ұрсып, біреуге ренжу ол əйелде
болмау керек сияқты. Ол дүниеде тек қана əн салудан басқаны білмеуі керек... Бірдемеге
жақындатсам-ақ, сонша таза, сонша нəзік адамға кір жұғып қалатындай, еш нəрсеге
жолатқым келмейді. Енді бір кезде Шегеннің «өнер» дегені есіме түсіп кетіп, екі аяғымды
жоғары көтеріп, қабырғаға сүйедім де, екі қолыммен жүре бастадым. Үйренуге болады екен.
Аяғыңды қабырғаға сүйеп тұрсаң, тегіс еденде екі қолыңмен жортақтап кетеді екенсің...
Таң атты... Төбедегі шам көзін қыса бергендей көрініп еді, сөнгелі тұр екен. Шеген мен
Бораш қой «салқын сарайда» керіліп жатыр. Мен мынау, темір керуетте аунақшимын.
Талдыра толғап «Зəурешті» айтып отырған Бораш көз алдыма келеді. Ішімнен мен де
қосылып жатырмын. Бұл жолы екеуміздің даусымыз бірге өрілгендей шығады.
— Өй ақымақ бала... Маған неге айтпадың? — деген милиционермен қосарланып,—
оқисың, ойнайсың, ақылды боласың, — деп, балалар үйінің хозяйкесі күліп тұрғандай
болады...
— Өй, қасқаның жатысын! —деген дауыстан оянып кетсем, қасымда Шеген тұр екен.
Күн көтеріліп қалыпты. Бесті шыбындар терезені тепкілеп, қиратып барады екен.
Шегенді көріп, «салқын сарайда» екенбіз деп, қуанып кетіп ем, сыланған ақ қабырғалар мен
биік терезелер өткен түнді түгел еске салды.
— Біз де келдік, — деді Шегең менің төсегіме отыра беpіп. — Сен қолға түсіп қалдың,
Бораштың аяғы тағы бүлініп қалды. Қыс та жақындап келеді. Бəріміз бір жерде болайық деп,
Борашты алып, мен де келдім. Енді адам болуымыз керек.
Мен басымды жастықтан жұлып алып, Шегеннің тізесіне салдым.
— Бораш қайда?
— Доктор қарап жатыр. Немене, сағынып қалдың ба?

Мен еркелеп, арсалаңдап, Шегенге қарай тығыла беріп, санын қыршып тістеп алдым.
Шеген мені бүктей құшақтап алды да тырп еткізбеді.
— Мені босатып алуға келген екенсің десем!.. — деп, мен кіналап Шегеннің бетіне
қарадым.
— Бізді босату керек емес, бұғаулау керек!—деді Шеген.
Түс ауа, қораның, ішінде таза ауада тамақ ішіп жатыр едік, аңырап-боздап апам келіп
қалыпты. Таразының бір басында «Қайрошым, Қайыржаным» деп еркелететін шешем, екінші
басында Шеген мен Бораш, екі ортада көзі жаутаңдап мен қалдым. Əлдеқайдан жел айдап
əкеп қосса да, жан-тəніміз бірігіп үлгірген екі досым, салмақтаса келгенде шешемді басып
кете жаздаған бір кезі де болды. Бірақ əңгімені балалар үйінің хозяйкесі шешті-ау деймін.
Кеше маған ұнаңқырай қоймаған Мария апай шынында да елу баланың анасы болып
кеткен екен. Денесінің толықтығына қарамай, балалардың арасында ұршықтай иіріліп
жүреді. Толықтығында анаға лайық бір жылылық, мейрімділік бар екен. Бар бала Мария
апай, деп бір айтпаса, асы тамағынан өтпейтіндей əлсін-əлсін бірдеме сұрап, мазасын алады.
Ол оған ерінбейді де, жəбірленбейді де, əр баланың қасына барып еркелетіп кетеді.
Детдомның бұрынғы балалары Бораш екеумізге менсінбей қарап, Шегенге қулығы аралас
қауіп көзімен қарап отырғандарын Мария апай аңдап қалған екен. Қақпадан апам даусы
келіп жеткенде Мария апай:
— Шашыңды қалай əдемі алған... — деп, менің басымды сипап тұр еді.
Апам даусын анық айырмай тұрып-ақ, жүрегім дүрсілдеп қоя берді. Қасық қолдан түсіп
кетті, Шегеннің тізесіне сорпа да шашыратып алдым. Басында біздің жақтың үлкен жаулығы,
көк шұбар кең көйлегі делең қағып, апасы екпіндей басып келді. Бір қалыптан шыққандай
көп баланың ішінен мені бірден айыра алмай, сол екпінімен ортамызға келіп кірді. Киімдері
бірдей, шаштарын да бірдей етіп алдырған балаларды сыдырта сүзген көзі маған таянып
келеді. Шешесін көрген бала отыра ала ма:
— Апа! — деп, орнымнан атып тұрдым. Апам ұзын столдың ар жағынан қолын созып,
мені көтеріп алды. Исі таныс ыстық құшаққа кіріп кеттім. Ұя басар ана қыран балапанын
іліп алды да, баурына басты. Балапан жүрегі дір ете қақты.
— Құлыным, Қайрошым, қайда жоғалып кеттің... — деген əлсіз ғана шыққан даусы
естіледі. Осы төрт-бес сөз өзің ес білгелі ана дегенді танытатын қандай мейірім, қандай
сезім болса, соның бəрін бір-ақ көшіріп əкеп, ып-ыстық етіп жүрегіме құйып жібергендей
болды. Мені көтеріп алуға столдың ар жағынан қол созғанда бір баланың ішіп отырған
сорпасын шайқап жібергенінде апамның жұмысы да жоқ... Шешесіз балалардың маған
қарап, көздері мөлтілдей бастағанында менің де жұмысым жоқ. Дала исін, шеше исін
аңсағалы айлар өткендей, шешем кеудесін тұншыға иіскелеп, жұтып жатырмын.
Стол басында шусыз отырмайтын көп бала да тына қалды. Бұлардың көбінің шешелері
жоқ жетім балалар. Əрқайсысы да өз шешесін сағынып, сарқыла білмес мейірім аңсап,

мұңая қалыпты. Туған анасын көрмесе де, шешесін сағынбайтын бала жүрегі болмайды.
Құлағыма дүрс-дүрс етіп, шеше жүрегінің соққаны естіледі. «Қарға баласын аппағым»
деп сүйеді дегендей, анам мені «күнім!» деп, иіскелеп аймалап, сүйіп жатыр. Кейде
желкеме, кейде шекеме ыстық жасы да тамып-тамып кетеді. Сол құшақтан шығармаған
бойы, құлағымды сол жүрек дүрсілінен айырмаған бойы, апам қақпадан шығып жүре берсе,
мен де айрылмай кете беретін едім.
Мені ешкім ертіп əкетпегенін, өзім қашып кеткенімді апам жақсы білетін болса керек.
Сондықтан балаларға соқтыққан жоқ. Көз жасын жаулығымен сүртіп жатып, əрқайсысына
мейірім көзімен бір қарады да, үндеген жоқ. Манадан кезін күтіп тұрған Мария апай тамақ
алдырып үлгірген екен, апама көптен бергі танысындай жымия қарап:
— Отырыңыз, тамақ ішіңіз, — деді.
Əлі де өксігі басыла қоймаған апам, отыруын отырса да, алдына қойған тамақты ілгері
ысырып қойды:
— Қаталап келдім. Тамақ ішпеймін. Рахмет, шырағым.
— Ендеше, шай ішіңіз, — деп, Мария апай шай алғызды.
Апам стаканды əрі итеріп қояды, Мария апай стаканды қайтадан ұсынып, қылқылдап
тұр:
— Сіз анасыз ғой. Мен де анамын. Сізде көп болса, он бала бар шығар... Менің елу балам
бар... Балаңызды алып қайтам десеңіз, қазір қайтарам, өз балаларым да жетеді... Ол жағынан
қауіп етпеңіз, сеніңіз... Бірақ ана бола тұрып, балалардың дəмінен татпасаңыз, балалар
өкпелейді, — деп Мария апай əр түрлі тəттілер мен күрең шайды апамның, алдына қарай
жақындата түседі.
— Ішіңіз, ана...
Шай деген біздің жақтың өте бір құмар нəрсесі. Əлде сол құмарлық па, əлде Мария
апайдың сөзі жылы тиді ме, апам стаканды қолына алды. Өмір бойғы еңбектен
буылтықтанып кеткен саусақтарының бірінде жалпақ күміс сақинасы жарқырайды. Күнге
күйіп қарайған ашаң жүзіне енді ажар кіре бастады. Апам сирек ұрттап, шай ішіп отыр да,
Мария апай шайдан гөрі де дəмдірек сөздерді құлағына құйып жатыр. Таңертеңнен бері
Бораш екеумізге менсінбей қараған балалар алдында менің беделім де көтеріліп қалған
сияқты. Бірі бауыр тартып, жымиып қойса, енді бірі менің алдыма қарай нанды жылжытып
қояды. Еркелетіп, арқамнан қағар, аймалап сүйер шешем барлығы бір сəттің ішінде мені
өзгелерден едəуір жоғары көтеріп тастапты.
Бораш пен Шеген «осы кезеңді өткізіп алма!» дегендей, кезек-кезек бүйірімнен түртіп
қояды. Қою күрең шай да босқа кетіп жатқан жоқ.

— Апа, мен ауылға қайтпаймын... Осында қалып оқу оқимын... Қарамұрт мені сарайға
қамап қояды. Он жыл отырмаймын сарайда! — дедім, апамның білегін басыммен сүзгілеп,
қыңқылдап, еркелей сөйлеп. Апам мырс етіп қалды.
Мария апайдан басқаның бəрі де мырс етіп, күліп жіберді.
— Көресіз бе, балаңыз қандай ақылды! Оқу оқығысы келеді, — деп, Мария апай да мені
жақтай кетті. Мен ішімнен алғыс айтып, жаутаңдай бердім.
Ауылда оқу деген əр үйдің дəстүріне түгел кіріп болмаған кез ғой. Апам мені оқу іздеп
кетті деп ойламаса керек, мен жаңағыны айтқанда сасыңқырап, аңырып қалды. Мен
басымды қолтығының астына тығып жіберіп, тағы да жүрегіне апарып құлағымды сүйкелеп:
— Оқимын, апа, оқимын... — дедім. Апам қолтығын ашып, көзіме қарады да:
— Қарғадай басыңнан қалай оқисың, құлыным-ау... Тым болмаса, əкең де жоқ. Мен
қаражатты қайдан табады дейсің... Ақыл бар ма өзіңде, жоқ па? — деді. Мұнысы ризалығын
бергені де еді.
Кешке жақын кең қорада біразымыз доп қуалап, енді біразымыз асылғышта асылып ойнап
жүргенде апам мен Мария апай терезеден қарап отырғанын көрдім. Шеген асылғыш
турникке қолтығын асылып, зыр айналып тұр еді, апам менің қасыма келіп:
— Өнерлі бала екен... — деді. Мен онысын «үйрен!» дегендей ұқтым. Менің ойымды
апам да ұқты білем, маған қадала бір қарады да үндемеді.
Балалар үйінің күзетшісі арықтау қаракер атты арбаға жегіп болып, балдыр басқан бетін
сипап қойып, апамды күтіп тұр. Толып жатқан қағаз қалталарға кəмпит, қант, шай салып
алып, Мария апай да келе жатыр. Апам менің оң көзімнен бір ғана сүйді де:
— Оқимын десең, оқи ғой, күнім. Əкеңнің де бір арманы оқу боп өтіп еді. Тентек болма,
жақсы оқы! — деп арбаға мінді.
Қаракер ат қайыстай созылып барып, арбаны бір қозғап алды да, санына сарт ете түскен
делбеден ығыса бере жортып кетті. Апамның көзіне жас алмағаны маған көңлі қалғандай
көрініп, мен жылап жібердім. Шеген мені, басымды орай құшақтап алды да қораға кіргізді.
Алыстай берген арбаның тырс-тырс дыбысы жүрегіме тық-тық тиеді. Шын-ақ тізесінен
айрылып кеткенім бе? Жоқ, апа, қайда жүрсем де, қасыңда болармын. Жоқ, апа, мен сені
ұмытпаймын. Əр күн басымды жастыққа салғанда сені ойлап жатып ұйықтап кетермін.
Сондықтан түсімде де сені көрермін...
5
Ақ Жайық жүзі сұрланып, қамыс арасының сылдыры молайып кетіп еді, күз болып
қалған екен. Күн қабағын жиі-жиі түйіп, теңіз дем алысы салқындап кетті. Көк орай
ойпаңдар қоңыр тартып, адыр төбелер арықтаған түйедей, жалаңаш, құбақай тартып, жансыз

сұлап жатқандай көрінеді. Шөккен түйенің өркешіне ұқсаған құбақай-қоңыр төбе
бастарында өлімтік басына қонғандай, айналасына тұнжырай қарап, жалғыз-жалғыз қара
құстар отыр. Даланы билеп алған жалғыз үн, күн сайын қатая түскен күзгі желдің уілі ғана.
Сұрғылт аспан астары жыртылып, кір мақталары салбырап кеткен көрпеге де ұқсап
кетеді. Жалба-жұлба сұрша бұлттар төмен жүр. Жазғы, айқын көк түсінен айрылған аспан
кейде үсті-басын қар басып қалған тауға да ұқсап кетеді. Теңіз бетін буалдыр бір тұман
басып, теңіз суы қара-қошқыл тартып, қорғасындай ауыр сезіледі.
Жарқын жазбен амалсыз қоштасқан жұрт, енді күзге орайлас сұр киініп, адам реңдері де
қуаң тарта бастады. Мария апай да жазғы балпаң басудан айрылып, теңіз жаққа иығын
тосып, жүзін ыққа қарай бұрып аяқтарын тез-тез басады.
Үлкен бөлменің сынған бір-екі көзінен күздің суық үні соғып тұр. Азынаған суық желдер
ауылда қасқырды еске салушы еді, балалар үйінде ашық-тесікті тез қымтап, пешке жағатын
отынды ойла деп тұрғандай. Ересек балалар жұмысқа кеткен. Үйде қалған ұсақ балалар
қатар тұрған төсектердің үстіне үйме-жүйме боп отырып алып, ойға келгенді айтып,
таласып жатырмыз:
— Қасқа адамның ақылы көп бола ма, сақалы ұзын адамның ақылы көп бола ма?
Адамның ақылы шашына жау болатындай-ақ біразымыз:
— Ақылы көп адам қасқа болады, оған таласпа! — дейміз.
— Жоқ... Анау сақалы беліне түсіп отырған Толстой деген кісі... Олай болса, сақалды
адамның ақылы көп болады! — деп қарсы жағымыз бой бермейді.
Өзіміз білетін адамдарды сүзіп шықсақ, ақылды қасқа да, ақылсыз қасқа да бар екен.
Сақалдылар да солай. Бірақ дəлелге бала тұрақтай ма, əркім өзі сөйлеп, өзі тыңдап, мəз-
мейрам шуылдасып жатырмыз.
— Балада неге сақал болмайды?
— Ақыл жоқтықтан болмайды.
— Ендеше, жеңілдің!
— Жоқ, жеңілгем жоқ! Бала неге қасқа болмайды?
— О да ақыл жоқтықтан.
— Ендеше сен жеңілдің...
— Ха, ха, ха...
Қашаннан бері адам баласының бойына сіңген əдет бойынша əңгіме аты жоқ адамдардан,

алыстан басталып, таныс адамдарға көшеді. Таныс адамдардың кінəсін тауып қылжақтауға
балалар да құштар.
— Балалар үйінің бастығы дырау ма, бухгалтер дырау ма? — деген сұрау қояды бір бала.
Балалар үйінің бастығы Құдайберді Қозыбағаров балалар үшін достық-дұшпандық
дегендердің екеуінен де аулақ адам. Мұнда бір жазасын тартқызуға жіберілген адамдай,
жақсылық жамандықтың бəріне де енжар жүреді. Кейде ол абайсызда ақырын ғана кіріп
келеді де:
— Мынау орындықты кім құлатқан? — деп сұрайды.
Балалар əрине кім құлатқанын білмей шығады...
— Өзі құлаған шығар... — дейді, өжетірек біреуі. Орындықтың өзінен-өзі құламайтынын
біле тұрсақ та, ол жауаптан ешқайсымыз қысыла қоймаймыз. Одан арғыны Қозыбағаров та
қазбаламайды. Көңілсіз кірді, көңілсіз сұрады, қайтарылған жауапқа тағы көңіл қойған жоқ.
Тəртіп бұзғанға ұрыспаса, бұзылған тəртіпті қайта түзегенге айтар алғысы да болған емес.
Құлаған орындық, əрине, тұра келеді. Қалай ақырын кірсе, солай ақырын шығып,
Қозыбағаров кетеді. Жаз көремісің, қыс көремісің, күндіз көремісің, түнде көремісің
бастығымыз сол бір қалпынан айырылмайды.
Құдайберді Қозбағаров сияқты кісінің аттары бұрмалауға да келе береді.
— Бізге құдайдың өзі берген ғой...

— Біз қозы, ол бағушы.
— Қозыға қалай ұрыссын? — деп, бастығымызды тағы талай жерге апарып тастаймыз.
Бірақ осы атын бұрмалау сияқты күнəсыз қалжақтан басқа обал да жасамаймыз.
Бухгалтерді біз сирек көреміз. Жұмасына бірер сағатқа екі-үш рет қана көрінеді де, басқа
күндерде ол бұл маңайға жоламайды. Келгенде қақпадан кіре бере сөйлеп, ылғи асығыс,
жанталас жүреді. Үйге кіретін жұмысы жоқтай, бастықпен ылғи қорада кеңесіп тұрады...
— Əнеугі он бес кубометр ағаштан айрылдық... Кірпішті төртінші тоқсанда беретін
болды... Ақша болатын болса, комбинаттың біраз қаңылтырын қағып кетуге болар еді. Тағы
бір отыз балаға ақша сұрасақ қайтер? — деп, бір келгенде бір жылдық жұмыс ала келеді де,
енді айналғаныңша асыға басып қақпадан шығып бара жатады.
Осындай елеулі-ақ кемшілігі бола тұрса да бухгалтер темекі тартуға шебер... Темекі
түтінін екі ұртын ішіне сора тартып, жұтып жібергендей болады. Содан кейін, тұнық бір
дауыспен:
— Менің бұл жетіде тағы да қолым босамайды... — дегенде, алдында тұрған бастықтың
бет-аузына лып-лып еткізіп түтін атып тұрғандай болады. Балалар үйінің «быт-быт-быт» деп
тұратын кішкене ғана электр станциясы бар. Бухгалтер Лазарь Моисеевичтің аузынан
шыққан темекі түтіні соған ұқсайтындықтан біз оны «станция» деп атап кеттік.
Бала кезіңде əрбір ерекше мінезге еліктегіш келесің. Бір күні үш бала темекі тауып алып,
«станция» болып отыр едік, жұмыстан Шеген келіп қалыпты. Шеген шаңымызды қағып,
«станцияның» быт-шытын шығарды.
Содан бері біз бухгалтерге біржола өш болып алдық. Ол келсе-ақ, айнала тұрып, аңдып
жүреміз. Бірақ, бастығымыздың оған қарсы түк айта алмай, мойындай беретінін көріп,
бастықтан гөрі бухгалтер дырау болар дейміз.
Балалар үйінің бас хозяйкесі Мария Викторовна ақ көңіл, салдыр-салақтау, бейғам адам.
Бір баланың жүзін жыртпайды. Біз ол кісіні жақсы көргендіктен Мария апай деп кеттік.
Мұнымызға өзі де ырза сияқты. Түнде біраз уақыт ортамызға келіп отырып, əр түрлі ертегі
айтып береді. Жалғыз айыбы біздің жақтың Күсепқали, Сағынғали, Темірғали деген
аттарына тілі келе бермейді де, бəрімізді Костя, Саша, Тимур етіп жіберді.
Қазір Мария апай шолақ ақ тон киіп алып, шашы дудырап, қораның ішінде жүр. Түсінде
бір кірбіңі бар. Бала деген қандай жағымпаз келеді, бірдемеге шамасы келмей жүрген шығар
деп, мен жүгіріп қасына келдім.
— Мария апай, неге ренжідіңіз... Жұмыс болса, мен... — дей бергенімде, ол кісі менің
сөзімді бөліп:
— Ренжімей қайтейін? Жаз бойы мұрнымнан жетелеп жүріп, ақыры бухгалтер қайнатты

сорымды, — деді.
Мен орысша айтылған «мұрнымнан жетелеп» дегенді сол мағынасында түсініп:
— Е, мұрныңыздан неге ұстатасыз оған? — дедім. Ақ көңіл, мейірімді адамды қатты аяп
кеттім. Алғашқы суықтан мұрны қызарыңқырап та тұр екен. Осындағы дырау өзі болған соң,
бухгалтер Мария апайды мұрнынан сүйрелеп, жазалаған екен деп қалдым. Мария апай күліп
жіберіп:
— Менің мұрным болса, оқасы жоқ қой. Жай одан жаман болып тұр, — деді.
Мария апайды бірінен бірі қызғанатын балалар жамырап далаға шығып:
— Отын жарайық па?
— Шөп əкелейік пе?
— Су əкелейік пе? — деп қоршап алды.
— Е, оның бəрі де түк емес қой, балалар... Əңгіме одан жаман болып тұр, — деп, Мария
апай қайғылы пішінмен бізге мұңын шақты.
— Қозыбағаров əлі Қызылордада. Оқу комиссариаты күнде бір сөгіс беріп, қайтармай
жатыр. Бүгін балаларды Оралдың деткоммунасына көшір деген бұйрық алдым, — деді.
Бұған қайғыратын не барын балалар, əрине, түсінген жоқ. Өзіңе тапсырылған жұмысты
басқа біреуге алып беру — астыңнан атыңды аударып алудан да жаман екенін ұқпайтын
кезіміз ғой деймін. Жаңа бір қалаға баратын болғанымызды біліп, біз қуанып та кетсек керек.
Мүмкін, ондағы бастығымыздың аты-жөні де басқа болар.
— Қане, Оралдағы бастығымыздың аты кім? Кім таба алады?
— Бір Қаламұш бəйге тіктім... Кім тапса, соған берем, Оралға барған соң! — деп, балалар
шуласып кетті.
— Еркек пе, əйел ме?
— Əйел боп шықса, мен бес қаламұш берем...
— Бірақ Мария апайды ала кетейік...
Босқа таласып, шуласып отырғанда, жұмыстан Шеген бастаған ересек балалар қайтып
келді. Шеген балаларға айтқанын істететін, бос қалжаққа əрдайым тыйым салып жүретін,
мақтаулы мінездің баласы болып кеткен. Бəріміз соған еліктейтін болғамыз. Мария апай
бізге айтқанын ересек балаларға да айтқан. Халдың қайғылы жағын баса суреттеп, шағым
зарын молайтыңқырап айтты:

— Қолымыз босаған күні бар ма еді?! Жұмысымызда мін бар ма еді! Əр кезде күн демей,
түн демей, осы бір ұяның, көркейе беруін ойлайтын едік... Енді мынау, мұндағы балалар үйін
жауып, сендерді Оралға көшіретін болыпты, — деп, жыламсырап барып тоқтады.
Шеген əуелі Мария апайдың мұңына қосылатындай, мүлгіп тыңдап тұр еді. Бір кезде,
күтпеген жерден қатал бір сөздер айтып тастады.
— Жұмысты жаман істеген əрине, жаман. Бірақ жұмысты жаман істеп жүріп, жақсы
істеп жүрмін деу одан да жаман! Жұмысты жаман істегенін өзі де біле отырып, құлағына қол
апартпаса, оның аты қылмыс! — деп, қызыңқырап барып бір тоқтады да:
— Не мініміз бар еді, күні-түні осы бір ұяны көркейте беруді ойлайтын едік, дейсіз!
Осыныңыз дұрыс па, өзіңіз ойлаңызшы. Не үшін бізді Оралға көшіріп жатыр! Оқу жабдығы
əлі əзір емес. Бес мұғаліміңіз жетпейді. Мен сізді кіналамаймын. Бірақ басқалардың
енжарлығына бекер араша түсесіз... Оқу басталатын уақыт өтіп барады, бұған не айтасыз? —
деді.
Ұямыздың хəлі олпы-солпы екенін ересектер түгіл, жас балалар да түсінетінбіз. Бірақ бір
жағынан Шегеннің өжеттігіне қызыға қарап тұрсақ, екінші жағынан Мария апайды да аяп
кеттік. Мария апай Шегенге қайтарарлық дəл жауап таба алмай:
— Енді қайтуге болады? Қыс мынау, келіп қалды... Бухгалтер анау, қайда жүретіні
белгісіз... Құдай ұрғыр төрт жерде қызмет істейді, — деді.
— Олай болғанда, туған жермен қоштасатын боламыз да? — деді Шеген.
— Солай болғаны да... Таңертең үш машина келеді. Жүресіңдер...
Бораш жиналу жабдығымен үйде қалды да, Шеген екеуміз таныс жерлермен қоштасып
қайтуға қалаға кеттік. Шегенге еріп, жүгіре-жүгіре мен де сайтанның отын ала қашатын
қазды аяқ болып алғамын. Екеуміз дем алмай жүгіріп, базарға келдік. Біресе жаңбыр
себелейді, біресе қар ұшқындайды. Суық жаңбырлы лайсаң күні базарда жан жоқ екен. Баяғы
«салқын сарайымызға» бардық.
Үңгірімізді су алып кетіпті. Құрақ төсеген төрімізде тізеден лайсаң көкала су жатыр.
Күзгі жаңбырмен ернеуін керіп кеткен өзен толқыны үңгірдің аузын етегімен сипап кетіп
жатыр. Етігімізді шешіп үңгірге кірдік. Бұрышта қалған қара шайнегіміз де суға толып тұр.
Шеген балағын түріп, суды тізесінен кешіп, түкпірге барды да, жып-жылтыр қара коробка
суырып алды. Мен оны бір кезде темекі тартқан екен ғой деп қалдым. Шеген қара сырлы
коробканы ашты да, ішіндегісін көрсетті: ақ матадан төсек төсеп, затындай жалтылдаған
қынасары қоңыз салып қойған екен.
— Мұның аты түйеқоңыз, — деді Шеген. — Түйеқоңыз өзімнің қойған атым... Бірақ
дұрысы да осы шығар... Мұғалімнен сұрап алармын деп жүр едім... Мə, сен ал, саған бердім.
Мұндай қоңыз сенен басқа ешкімде болмайды!

Əдемі коробка жылт етіп, қойныма кіріп кетті. Бұл енді балалардың ынтасын құртып
барып көрсететін нəрсе.
— Мен мұны үш жыл сақтап келдім. Аптекада дəріге салып берді. Енді сен де айрылып
қалма! Мұның қызығын көресің əлі! — деді Шегең өте бір үлкен жауаптылықты тапсырып
жатқандай.
Бұл — Шегеннің алдыр-бұлдыр балалық шақпен қоштасып, енді естияр ересек қалпына
көшкені сияқты еді. Сондықтан қимас қымбатын сыйлап тұр. Сонымен бірге, бұдан былай
ойынымыз да бөлінеді дегенді айтып тұрғандай еді. Жүрегім төмен тартып, ауырлап
кеткендей болды, үндемедім. Бұл жайын өзі де ойлана қалғандай, Шеген де үндеген жоқ.
Сол үнсіз қалыппен базар қасынан өттік. Əлі де қала ішінде қоштасатын жерлеріміз көп
сияқты еді, ол баяғы басқа күндеріміздің елесі екен енді еш нəрсеге мойнымыз бұрылар
емес. Əшейіндегі шат қалпына көше алмай Шеген де қысылып келе жатыр. Оның өсіп,
үлкейіп кеткеніне өкпелегендей менде де үн жоқ.
Қар енді жапалақтай бастады. Батыс жаққа қалың шөккен қара бұлттардың арасынан
батар күн бір рет қана қызғылт белгі берді де, жоқ болды. Қақпасы қисайған бір қорадан бір
еркек, бір əйел шыға беріп еді, Шеген мені түртіп қалып:
— Сол! — деді.
— Кім? — дедім, Шегеннің көзіне қарап.
— Үндеме!.. Сол... — деді Шеген маған қарамастан. Көздері күлімдеп, таныс бір
ұшқындар жылтылдап тұр екен. Манадан үндеспей қалғанымызға өкініп келе жатқан басым,
Шеген балалық мінезін қайта тапқанына қуанып та кеттім.
Енді абайласам, өзі алдында, бала көтерген əйелі артында, баяғы мені ұстап алған
милиционер кетіп барады екен. Белгілі қара шекпен, таныс қалпақ...
— Менің қайда екенімді білмейді əлі... Құдай біледі, əлі іздеп жүр... Көзіне бір
көрінейін, қайтер екен — деп, Шеген шалбардан басқаның бəрін сыпырып, менің иығыма
асып берді.
— Детдомға тарта бер. Қақпаның аузында күт... — деп, Шеген сықылықтап күліп тұр.
Бес саусақпен бір ғана салалап жіберіп еді, шашы дудырап бір жақ көзіне түсіп, Шеген баяғы
қалпына түсе қалды.
Қар түсіп қалған суық жерді жалаң аяғымен тапжылмай басып, үймелеген ақ шыбынға
ұсап иықтарына тұрып қалған қарды да елемейді.
Мен Шегеннің ойы əлде неменеге ауытқып, оқыс бірдемеге соғып жүре ме деп қорқып та
кеттім. Бірақ Шеген оған барған жоқ:
— Қой, балалық болар... — деді де, қайта киініп алды. — Жоқ, рахмет айтуымыз керек...

— деді аздан кейін. Жаңа ғана көзіне шыға келген бұлан-талан бір ұшқындары да сөне
қалды. Бұл Шегеннің балалықпен біржола қоштасқандығы еді...
Біз милиционер ағайды қуып жетіп келіп, сəлем бердік. Ағай азғана таңдана қарап қалды
да:
— Сен Шегенбісің? — деді.
— Ие, Шегенмін...
— Шіркін балалық қор етпесең жарар еді деуші ем... — дегенде милиционер ағайдың
даусы қалтырай шықты...
— Ағатай, кешіріңіз... Сол шіркініңіз детдомға өзі келіп кірген... — деді Шеген. —
Былтыр мен балалар үйін өзім іздеп келе жатқанда, сіз мені қуа жөнелдіңіз ғой... Содан
кейін мен сізді көрсем-ақ қашатын болып едім...
— Өзім де солай істедім бе деп жүруші ем, дұрысқа шықты ғой! Амал қайсы, мен кінəлы
екем, — деп, милиционер Шегенді өзіне қарай тартты. Қолынан ұстап тұрып:
— Рахмет, бауырым, бақытты бол! Мен оқымаған адаммын. Ерте туып, кеш қалдым.
Оқымаған кісі қай алысқа барады дейсің. Сендер оқысын деп тілеймін, — деп, милиционер
екеумізді де құшақтап алып, біраз үндемей жүріп келді. Көзі не айтып келеді, жүзінде
қандай белгі бар, оны бізге түн қараңғылығы да көрсетпей жіберді, ол жүзге өзімізде де
қарай алар жай жоқ еді.
— Оқыңдар, қарақтарым, оқыңдар, — деді ағай біраздан кейін. — Қазақтың оқуда кеткен
еншісі көп! Атаң үшін де оқы, əкең үшін де оқы, өзің үшін де оқы!
Сол екпінмен «шешең үшін де оқы!» деп айтар ма екен деп дəмеленіп ем, ағай оны
айтқан жоқ. Онысы əйелдерден оқуды қызғану емес, ауыз байғұстың айтып
əдеттенбегендігінен еді.
Ертеңіне үш жүк машинасына тиеліп Орал қаласына жүріп кеттік. Бала деген орын
ауыстырып, үйден үйге, қаладан қалаға көше беруді дүниедегі бір қызық көреді. Ұзақ сапар
дегеннің бейнеті баланың есіне де кіріп шықпайды. Поезға мінем, машинаға мінем, атқа
мінем деген бірнеше минуттың қызығы оның ар жағында қандай бейнет жатса да, оған
көңілін бұрғызбайды. Бала қашан да бері ойлайды да, əрі аса алмайды, берірек ашық көрініп
тұрған қызықты еш нəрсеге айырбастай алмайды.
Жүру қарбаласына қарбалас қосып, қолымнан келгенше əбігерлік жасап, мен де шуласып
жүрмін. Көрген жерде — қуаныш, кездескен жерінде қайғың қалатын кез ғой, бүгін менің
ойымда жалғыз ғана машинаға міну қызығы бар. Онсыз жүк артылмайтындай, онсыз машина
орнынан қозғала алмайтындай, бала біткен азан-қазан. Жылап жүрген жалғыз Мария апай
ғана. Машинаның үстіне жабылған қалың брезентке жаңбыр бұршақтай жауып, тырс-тырс
етеді. Біз тезірек, сол «тырс-тырстың» астына кіріп отыруға асығып жүрміз.

Машиналар балалар үйін солқылдата гүжілдеп, орнынан қозғалды. Жапа-жалғыз қораның
ортасында жылап тұрған Мария апайды көріп, бір мұңайысып қалып ек, қақпадан шыға бере
о да ұмытылды білем, шуласып əн салып кеттік. Машина шайқап, сілкіп қояды. Əр бала өз
даусының қалай құбылғанын көбірек тыңдайды-ау деймін, қосылған дауыстардың қалай
шығып жатқанында жұмысы жоқ, барлық шеке қызарып алыпты. Бірі жоғары, бірі төмен
алып, шырылдаған дауыстар қосыла алмай келеді. Оның үстіне, бір машинадағы балалар
төрт-бес топқа бөлініп, бірнеше əнді қатар салып келеді. Еш қайсысына қосылмай, үн
шығармай, бұйығып қана мұңайып отырған тек Бораш.
Машина біздің ауылдың деңгейінен өтіп барады. Оқу басталар кезде келіп кетермін деген
апам, келе алмаған. Содан бір көрінген жалғыз ағаштың бауры — талай ойнаған жерім.
Қасында өзінен басқа бір ағаш болмағандықтан оны біздің ауыл «қысыр ағаш» деп атап
кеткен. «Қысыр» қалғанына ағаш кінəлы ма, ауыл кінəлы ма, оны мен білмеймін. Қазір
ойыма түсе қалған нəрсе — соның арғы түбінде біздің ауыл қалып барады, ауылда апам
қалып барады.
Біреудің аяғын баса, енді біреудің үстіне құлай жаздап, мен машинаның арт жағына қарай
ұмтылдым. Енді бір бел ассақ «қысыр ағаш» та көрінбей кететін. Атпен жүргенде күн бойы
көрініп тұратын таныс қырқалар машина екпінінен тез-тез жылжып, тез-тез кейін қалып
барады. Биік адырлар дөңгелене сырғып, орнынан қозғалып, кейін қарай шегіне бергендей
сезіледі. Машинаның артына ұмтылғандағы ойым — тым болмаса, «қысыр ағашты» көз
алдымнан жібермеу еді.
Биік бір қырқа бүйірімен дөңгеленіп, жалғыз ағашқа қарай жақындап барады. Енді міне,
жалғыз ағаштың төменгі жағын етегімен жауып та жіберді. Бөріктей ғана боп төбесі
көрінеді. Машина тағы бір бұрылды, жалғыз ағаштың төбесі де көрінбей кетті...
Сұлай шалқайысып, ойпаңда етектерімен ғана жалғасып күзгі сары белдер жатыр.
Жоғалған жіп арқанға ұсап, əр қырқаның қабағында түйелі көштің жіңішке жолдары қалып
барады. Електен сорғалағандай жиі жаңбыр аздан кейін сары белдер алдына да көк жібек
шымылдық құрып, енді айқын көрінетін нəрсе — Оралға апаратын жол ғана болып қалды.
Қашан ұйқтап, қанша ұйықтағанымды білмеймін. Екі қолтығымнан қыса құшақтап бір
əйел машинадан көтеріп алғанда ояндым. Азғана ағашы бар, кең қораға келіппіз. Жаңбыр
тоқтаған, жер құрғақ. Таңертеңгі салқында меруерттей жылтылдап, бұтақтарға бозқырау
қоныпты. Бұл — Оралдың «балалар коммунасының» қорасы екен...
6
Өмір ұрланып өте беріпті, біз алаңсыз өсе беріппіз... Шеген тоғыз жылдық мектепті
бітіріп, əскерге алынған күні, мен де он беске келіп қалғанымды есіме алдым. Шеген мұнда
келгенде, үзіп-жұлып жүріп біраз оқып қалған ересек бала еді. Қазір ол əскерге алынып
ұшқыштар мектебінде, Орынбор маңында оқып жатыр.
Байқаймын, балалар арасындағы ендігі Шеген мен сияқтымын. Мен қарғымаған биік,
мен ойнамаған «ағаш ат» қалған жоқ. Денем темірдей. Бұлшық еттерім жыландай

жиырылып, шиыршық атады. Кеудем көріктей көтеріледі. Іші-бауырым қаншырдай, бəйге
атындай жарау, сып-сидамын. Былтырдан бері «бокс» сияқты жұдырықтасуға да түсіп
жүремін. Апам бір келгенде жұдырықтасып жатқан үстімнен шығып:
— Құлыным-ау, мұрныңнан не қалады? — деп еді, мен бөсіңкіреп кетіп:
— Мұрын ұлтандай боп алды ғой! Енді ол мұрынды оқ да тесіп өте алмайтын болды, —
дедім.
Басымда қоңыр бұйра шашым бар, олай қайырсам да əдемі, былай қайырсам да əдемі...
Байқаймын, бақша жаққа да көзім жиі түсе бастапты. «Баланың ісі шала» дегендей, бала
өлшейтін метр қысқарақ, баланың килограмм жеңілірек келеді. Бес жылда алған азғана білім
кеудемді кернеп бара жатқандай, мен енді іс, мен енді қимыл іздей бастадым. Бір кезде
Шеген балалық дəуірінен шыққанын білдіріп, маған түйеқоңызын берсе, енді мен де балалар
тобынан шығып, үлкендер тобын іздей бастадым.
— Осы күнге дейін бағында жүретін қашанғы бала бола бересің? — деп, өзімді-өзім
күнəлап қоямын.
— Оқыған азамат еліне қызмет ету керек! — деп, əлден айдан құлаққа шалынған сөзді
əлгі ойыма арқа сүйеу етемін. «Оғап молда оқымаса да жаназа шығара алатын» дейтін мақал
болатын, Оғапшылап болса да бір тізгінге жармасқым келеді.
Оқу басталуға əлі төрт ай бар. Жаз бойы доп қуалап, турникке асылып жүрем бе? Жоқ,
балалық, сенімен қоштасар кезім жетіпті!..
Ашық терезеден қала бақшасының жаңғырыққан күлкісі келеді. Қытықтайды, мазалайды,
көңілге алаң кіргізеді. Ие, балалық шақ өткен сияқты... Сырттағы қуанышы көп, күлкісі көп,
əзір маған жат өмір тереземнен қол бұлғап, шақырып тұрғандай сезіледі. Сыртынан
шырамытып танығанмен əлі дəмін татпаған сыртқы дүние көлең қағып, сағымдай
құлпырады. Асығар күнге жетіп қалыппын басылар шақтан əлі хабарым жоқ...
Бақша жаққа кезім түсіп кетсе, қызылды-жасылды шұбартқан көйлектерге қарап
қалғанымды байқаймын. Бақшадағы шат-шадыман сайранның ажары кіре түсү үшін, менің
үнім қосылу керек сияқтанады. Жас ұлғаюға ұмтылса, ұлғайып кеткендер жасаруға
тырысатын белгілі əдет бар ғой, мен соның, алғашқы тобындамын. Кейде киініп, таранып,
бақшаға тартуға əзірленем де, əлде не құр-құрлап, тоқтау салады. Терезеден көзімді аударып
артыма бұрылам, артымда аңдып тұрған айнаға кездесіп қалам...
Биылғы жаз басталғалы мен айна алдында көбірек тұрып қалатын болдым. Күнге күйіп,
күреңденіп алған денем, теңіз арыстанының, терісіндей жылтылдайды. Онша мүсінсіз де
емес сияқтымын. Шегендей болмағанмен өзге баладан гөрі өркештірек, сұңғағырақпын. Рас,
мынау жалпақ бетке бұдан гөрі үлкенірек көз де сыяр еді. Бетін, бұдан гөрі азғана сопағырақ
болса, анау бір томпақ сүйек онша одыраймай-ақ, азғана басыңқы болса, танауыңның екі
етегі делдимей-ақ, қыр мұрындырақ болсаң, көзің бұдан гөрі қарарақ болса деген сияқты,
айнаның айтар сыны да бар... Бірақ мұның бəрі де ұсақ кемшіліктер. Анау толқынданған

қара шаш тұрған жерде ондай ұсақтар түк емес.
Жастық пен жазғытұрғы шақ үйлес жаралған нəрселер. Бұл екеуін көрмей өткен жан
көзім бар деп бекер айтады, тіпті өтірік айтуы да мүмкін... Айнаға қарап отырып, мен бұл
шақтың тағы бір қызығына кездестім. Өзіме-өзім қарап отырсам, аумаған Шеген болған
екем. Кескінімде ойлану іздері бар, екі қабақтың ортасынан жіңішке бір сызық басталыпты.
— Ау, Шеген аға! — дедім айнадағы өз суретіме.
— Ие, мен Шегенмін... — деді суретім.
Енді айнаны қарсы алдыма қойып, өзіме таныс ниеттерімнің жауабын алғым келді.
— Шеген аға, мен бүгін бақшаға барсам қайтер еді?
— Жоқ, Костя, бармайсың. Оған уақыт табылады əлі.
Біразға дейін «Шегеннің» жауабы басымырақ болып, ылғи тойтарып тастап отырды.
Басқаға аша алмайтын, қағазға жаза алмайтын, əр түрлі сырымды айнадағы «Шегенге» ашып
байқасам, ылғи бетімді қайтарып тастайды. Енді бір кез қулық жасап, өз сұрауымды
тереңірек, «Шегеннің» жауабын əлсізірек шығарып біраз отырдым. Бірақ мұным айқын
қиянат көрініп кетті. Шеген менен сөзден ұтылып көрген емес. Сондықтан енді шын-ақ
қиналып жауап қайтарарсың деген ақтық сұрауымды қойдым:
— Шеген аға, біздің шығыста кəрілік деген онсыз да ұзақ жасап келген емес пе, жастық
жолын бөгей беріп не керек? — дедім. Бар ойым бір-ақ қазықты айналып жүргенінде
жұмысым жоқ, осы жолы ұтқан шығармын деп ойладым. «Біздің шығыста кəрілік ұзақ
жасайды!» дегенім ауызға оп-оңай түсе қоймайтын, терең ой сияқты көрініп кетті. Бірақ,
«Шеген» онымнан қысылған жоқ:
— Балалықты қойсайшы, Костя. Біздің шығыста дегенің немене өзі? Тым болмаса,
бұрынғы шығыста, ескі шығыста десеңші! Жə, жастық жолын бөгеме дейсің ғой? Жастық
шағыңда ұлғайған жанның ісін істесең, ұлғайғанда қайтпексің? Күнəсыз балғын жастықтың
өз қызығы аз ба екен? Одан да бақшаға барғым келіп отыр десеңші! — деп ұрсып тастады.
— Шеген аға, менің ойымда да күнə жоқ,— деп əрең айттым.
Дегенмен əлі шығын көрмеген жас жігер, орнын тауып жұмсауды керек етеді. Күзге дейін
мұғалім бітін көре алмаймыз. Шеген күнде есіме түсіп, осылай тізгіндеп отыра бере ме,
тізгінмен жүргеннің несі жақсы?.. Бəріміздің бағынышымыз ғой, бір жөнімді сілтер деп,
облыстық оқу бөліміне келдім.
Мол пішіп, нобайын келтіріп, долбарлай салған жуан адам, əлсін-əлсін есінеп, басын
төмен қарай тұқыртып қойып отыр екен. Жүзінде ойланғандықтың да, қиналғандықтың да
белгісі жоқ: жай əшейін бейжай кескін, ұйқы келгендікті ғана көрсетеді.
— Ассалаумағалаликүм, — дедім, кіріп келіп. Ол кісінің ерні де қыбыр еткен жоқ.

«Өзенге барып, суға неге түсіп келмейді екен» — деп ойладым. Салбыраған ауызына
қоңқайған мұрны төніңкіреп келіпті де шөгіпті. Əрі тар, əрі қалың маңдайын баса біткен
қалың шашына аздап қана ақ кірген. Көп еңбектен шаршаған адам сияқты емес, еңбек етпей
еріншек, есінегіш адам болған сияқты. Мен кіріп келгенде қызыл қарындаштың ұшы бір
қағазға тіреліп тұр еді, əлі сол күйін өзгерткен жоқ. Мен санап тұрдым, бастық үш рет
есінеді.
— Ағай... — дедім, қарсы алдына келіп... Əуелі мекреніңкіреп, тамағын бір қырып алды
да, əлі де маған қарамастан:
— Ие? — деді, сол төмен қарап отырған бойы.
— Бесіншіні бітіріп ем... Жаз бойы қолым бос еді. Жеңілдеу қызмет болмас па екен?..—
дедім барынша əдепті даусыммен.
— Қайдан келдің? — деді, сол жақ қабағының құйрығын ғана қозғап.
— Осындағы балалар коммунасынан.
— Імм... Жасың нешеде?
— Он алтыда... — дедім, олқы көрінбес үшін бір жасты қосыңқырап жіберіп...
— Бұрын кім болып ең?
— Бала болдым... — дедім, сұраудың дəл мағынасына түсініңкірей алмай.
Менің, соңғы жауабым оқыстау шықты білем, бастық басын көтеріп алып, маған қадала
қарады да:
— Коммуналарыңда тəртіп қалай? — деді. Көзі күліңкірей бастағанына қуанып кеттім.
— Тəртіп жағынан екі жыл қатарынан бəйгі алдық. Қаланың барлық мектептері тентек
балаларын бізге қосып түзетіп алады, — дедім.
Бұл кісінің өз баласы да талай мектептің босағасын аттап, аяғында биыл қыс біздің
мектепке кірген. Əуелі бастықтың баласы болғасын даңдайси келіп еді, Шегеннің қолынан
бір-екі өткізіп алған соң, шолжыңды қойып, дұрыстап оқи бастаған. Əлі де қырып бара
жатқан еш нəрсесі болмағанмен бұрынғысымен салыстырғанда қыр асып қалып еді. Мен
алыстан орағытып, соны да аңғарта кеткім келді.
Бастық менің ойымды түсінгендей «та-а-ак...» — деді, даусын созып, мен қысқа ғана
«солай» дедім.
— Өзің аздап тентек болған да бала шығарсың? — деді, қолы алдында тұрған қоңырауға
бара беріп. Мен сұраудың астарын аңдап қалдым да:

— Үш-ақ күн болдым, — дедім.
Қағылған қоңырауға кірген хатшысына:
— Қаймақ бар ма бүгін?—деді бастық. Менің жауабым құлағына да кірген жоқ.
— Бар...
Хатшы шығып кетті де, есікті бір ғана қағып орта жасты бір əйел кірді:
— Рахим Теміралиевич... — деп, əйел əуелі бастыққа қарап, одан кейін мені көріп, азғана
кідіріп қалды да, «бала ғой» деп ойлағандай, менен ығыспай, келген жұмысын айта бастады.
Бірақ, бастықтың сол жағынан жақындап барып, қолындағы папкасын ашып алдына жайып,
ақырын ғана айтты:
— Он жетінші жыл мен он тоғызыншы жылдың арасында қайда болғаныңызды жазбаған
екенсіз... Соны ашып жазып беріңіз... Бюро солай ұйғарды, — деді.
Бастықтың түсі өзгеріңкіреп кетті де, орысша жауап қайтарғанда бір-екі сөздің аяқ жағын
қата қайырды. Сосын бір-екі сөздің аяқ жағын қата қайырды. Бір жағынан соны ұстап
қалсам, екінші жағынан, құлақта бар күдікті жылдардың бұл кісіге қолайсыз тигенін
аңғардым.
Əйел шығып кетті.
Бастық азырақ ширағандай, жинақ сөйлеп:
— Қазір əр түрлі маман дайындап жатырмыз. Біріне жіберейін... Милиция курсына
барамысың? —деді.
— Жоқ, ағай. Мен оқуымды тастағым келмейді. Қосалқы жұмыс болса екен...
— Хатшылық курсына қалай қарайсың?
— Барғым келмейді.
— Бабыңды табу қиын-ақ екен! — деп, бастық қынжылғандай болғанмен манағы
паңдыққа енді қайтып бара алмайды. Үлкен столдың орта тартпасын ашып, ұзақ іздеп, бір
қағазды тауып алып:
— Хатшылық... Кітапхана курсы... Токарь... Слесарь... Əріп теруші... Милиция курсы...
Парикмахерлік... — деп, əр түрлі мамандықтың ұзақ тізімін оқыды. Біріне мен басымды
шайқаймын, біріне ол басын шайқайды. Аяғында қызыл қарындашты ұшы бір мамандықтың
астын қайта-қайта сызып, сол арадан қозғалмай қойды. Күн бойы бір ауыз сөз жазбаған
қарындаштың ұшы мұқалып бара жатқанын да көріп тұрмын.
— Күніне үш сағат үйренетін боласың... Екі айдан кейін айына он үш сом еңбекақы

аласың. Бұл қалай? — деді.
— Осы дəл келеді екен! — дедім, қандай жұмыс екенін сұрамай-ақ.
— Болашағың алда... Əзірге қандай жұмыс деп талғамай, еңбекке үйрене беру керек.
«Есектің артын жусаң да мал тап!» дегенді білемісің?.. — деді бастық.
Мақалы сонша жексұрын көрінсе де, енді қайталамасын деп:
— Білем,— дедім.
— Бұл қазақ арасына жайылмаған, келешекте керекті мамандық,— деді бастығым.
— Аты не, ағай? — дедім, қызыға бастап.
— Шаш алатын парикмахерлық...
Өмірден бір рет көңілім суыған уақытым болса, олда-білде, осы жолы-ақ шығар.
— Екінші бөлмеге барып, жолдау қағаз ал, бар, — деді бастық.
Маған шын-ақ осы қызмет лайық болғаны ма, болмаса, əлгі бір сөздерімді кектеп қалды
ма екен деп, мен ол кісіге қараймын. Қаражат көзін тауып бергеніне «рахмет» күткендей, ол
кісі маған қарайды. Ақыры «рахметті» айтып, үндемей шығып кеттім. Бірақ, не үшін маған
осы жұмысты лайық көргенін сол жерде де түсінген жоқ едім, күні бүгінге дейін түсіне
алған жоқпын.
— Он жетінші жылдан он жеті күн аспағыр! — деп, ішімнен сілеп, интернатқа қайттым.
Мана ойым қандай биікте болса, енді бойым сондай шөгіп қалғандай көрінеді. Жайнаған
жазғытұрғы шақтың да бояуы солып кетті, жастықтың да қызығы қалмады. Қайда барсам,
соңыма жолдау қағаз, шақыру қағаздар түсіп, бір күні еріксіз айдап «шаштаразға» əкелді.
Шеген анау, өз жолын тауып алды. Одан бұрын осы «Коммунада» болғандардың талайы
жоғарғы дəрежелі мектеп бітіріп, əралуан істе жүр. Олар ылғи хат жазып тұрады. Біреуі —
терең теңіздерді кешіп, солтүстікте жүр. Біреуі — жер байлығын, біреуі — су байлығын
зерттейді. Əр түрлі құрал тетігін тауып, Ленин орденін алғандар да бар. Тянь-Шань, Алатау,
Ұлытау, Қаратаулардан дүниелік қор тапқандардың екеуі осы «Коммунадан» шыққандар.
Солтүстік Мұхиттан күнде хабар беріп отыратын радист та бар. Олардан хат алып тұратын
балалар қуанышын бүкіл балалар арасына жаяды.
Əрі дімкар, əрі жасқаншақ Бораш та өз жолын тауып, түскелі жүр. Жеті жылдыққа қоса,
ол Оралдың музыка мектебінде оқиды. «Коммуна» балалары ойын қойса, концерт берсе,
Бораш қатынаспай қалған емес. Оның əні қазір бүкіл қаланың құлағына ілініп, Бораш
жұрттың сағынып күтетін «əнші баласы» атанып бара жатыр. Бораштың даусы əлі бір
қалыпқа түсіп бекіген жоқ. Кейде еркек даусына, кейде əйел даусына ұқсап кетеді. Бірақ
жұрт оның талықсып, талмаусыратып салған əнін қатты сүйсініп тыңдайды. Əсіресе, жұртты
жылатарлық мұңды əндерді нақышына келтіре айтады. Көзі жаудырап, өзі де балқып əнге

айналып кеткендей болады.
Қазақ əндері адам сезімінің, əр түрлі толқынын ажарлы ырғақтармен көкейіне терең
құйып кетеді. Қайғы мен өкініш, уайым мен мұң, үміт пен қуаныш сияқты сезім толқындары
түптен толғанады. Əсіресе, əр əннің түп ізі ел əлі кетпегендіктен тыңдаушыға түсінікті
болып, əркім ішінен қосылып отырады. Елдің құлағына əбден сіңіп қалған ер жігіттері мен
аяулы қыздары көз алдына келеді. Уақиғасымен қоса өрілген əн мен күй тыңдаушының
көкейіне дəл тиеді, «көкей кесті» атанады. Бораш əн салғанда сол уақиғаларды өзі де көріп
тұрғандай, қайғырып, мұңайып, қуанып, үміттеніп, сеніп айтады. Жұртты да өзіне ертіп
əкете алады. Жұрт онымен бірге қуанып, қайта-қайта сахнаға шақырғанда Бораштың жүзі
нұрланып, өзін-өзі аңғармағандай, көңілі біржола жай тапқандай, басқа еш нəрсені ұға
алмай қалады. Борашпен əн жайында ғана ұғыныса аласың. Басқа айтары жоқ, барлық жанға
дос, əлсін-əлсін құшақтаса береді.
Бораш қазірдің өзінде-ақ Москва консерваториясына барып түсуге əзірленіп жүр. Ол төрт
аяғы түгел тағаланған əнші болмақ. Ал, мен ше?.. Мен əзір шашты қалай алуды үйренуге
қызыл крест «шаштаразына» келдім. Өнер емес, өлім сияқты көрінеді!
— Əуелі мына шүберектерді сілкіп əкеліңіз, — болды бас шебердің маған алғашқы
айтқан сөзі. — Содан кейін еденді сыпырып тастау керек... Артынан қолыңды жуарсың...
Əуелі əдейі жасалатын əдеппен «сіз» деп бастап еді, жасанды əдеп қаншаға барсын, сөз
аяғын «сен» -мен бітірді.
Мені біреуі аяй сөйлесе, мен бұл жерде бір күн тұрмайтын едім. Мені бұлар қорлай
сөйлеген соң, мен де табан аудармауға бел байладым.
— Əзір айта тұр! Екі айдың ішінде-ақ еселеп қайтарармын! — деп, ақ шапанды киіп
алдым да:
— Менің орным қайсы болады? Көрсетіңіз, — дедім.
Шаш алғыштар біріне-бірі қарасты да, үндескен жоқ. Мінезім кіді, өзім ұнамсыз
көріндім білем.
Талай шашты бүлдіріп, талай басты кескілемей тұрып, шаш алуға да үйрене алмайсың.
Өнер біткеннің оңбағаны осы болса, бұл да еңбектенуді керек етеді. Бастар кезектесіп өтіп
жатады, сен бүлдіріп, кесіп жатасың. Ышқынған қабақтар шытынап қалып, алара қараған
көздер өңменіңнен өтердей жарқ етіп қалады. Тым болмаса, кешірім сұрауыңды күтеді.
— Қозғалам деп, кестіріп алдыңыз... — деп, кінəны бастың өзіне аударасың.
Шекесі шығыңқы домалақ бастар, бүйірі солыңқы ұзын бастар, қуық шеке сопақ бастар,
қыжыр-қыжыр қыртысты бастар, кере қарыс ойлы маңдайлар, тайқия біткен сорлы
маңдайлар, өнерге біткен ашық маңдайлар, өнерсіз, етті, қалың маңдайлар екі жыл бойы
алдымнан кеткен жоқ. Бас адамның бас мүшесі. Өміріңде бірінші рет көріп отырған

адамыңның басына қарап, өзін де байқап қаласың. Ой аңғары неменеге бейім, бойында
қандай қасиет бар, ақыл қандай, ашу қанша, аңғарып қалғандай боласың. Көзі бар, маңдайы
бар бас сырын да жасыра алмайды.
Бас адамның бас мүшесі. Сол бас мүшені құрметтегің келеді. Қолыңнан келгенше
ажарлағың келеді. Сол бас мүшенің іші-сырты бірдей көркем болса екен дейсің. Бас түгіл,
аяқтың да əдемі болғаны жақсы. Тізеден төменгі жағы талтаймай, табаны жалпаймай,
балтыр майыспай, шұлық бұралмай тұрғанын қай көз жек көреді! Ал, бастың орны тіпті
басқа. Мен осыған көзім жетіп болғанда маманданып та болсам керек, еңбекақы да ала
бастадым.
Ол əлі ескі əдеттердің арылып болмаған кезі ғой, біздің «шаштараз» айдың бас жағында
жекеменшіктің шаруасына ұқсайды да, айдың аяқ күндерінде мемлекет меншігіне айналады.
Ол екі арадағы күндер бас маманның қай қалтасына ақша көбірек кіріп кетсе, солай қарай
ауып, ылғи бір тең-тартта жүреді. Бəріміздің үстімізде де қос қалталы ақ халат бар. Бірақ бас
маманның оң қалтасына түскен ақша даусыз-дамайсыз өзінікі де, сол қалтасына түскен
ақшаға мемлекет те ортақ.
Екі қалтаның біріне жаңа үйреніп жүрген жастардың еңбекақыларынан да қосылып
кететін күндер болады. Қай жолмен алды, қандай штрабымыз болды, оны бас маманымыз
ғана біледі. Ай сайын еңбекақымыздың құйрық-жалы сүзіліп шығатынын біз де білеміз.
— Қайшың екі рет қайралды ма? Қайралды. Халатың үш рет жуылды ма? Жуылды...
Осыларға кеткен ақшаны мен жанымнан төлей алмаймын. О! Бұған нағыз маман болып
шыққанда түсінесіңдер!..
Біздің, алатын жауабымыз ылғи осы.
Шаруамыздың мемлекет меншігіне ұқсайтын жағын қолына алатын кассиршамыз
Катюша айдың аяқ кезінде ғана соғып кетіп жүреді. Онда да қызмет аяғында ғана келіп он-он
бес күннің чегін бір-ақ сыдыртып жазып шығады. Бас маманның сол қалтасынан қанша ақша
шықса, жиырма тиыннан алты жүз адамның шашы алынған болады. «Жұмыстағы адамнан
гөрі қолы бос адамның уақыты аз болады» дегендей, Катюшаның істелген жұмысты түр-
түріне бөлуге де уақыты жоқ. Онсыз да берекесі кетіп, құлдырап кеп тиген ақшаны қалай
есептеу оңайырақ тұрса — солай есептей салады. Кейде он күн бойы ылғи ғана шаш алған,
кейде он күн бойы сақал алған болып шығамыз.
— Осы қылықтарын менің байқап қалғанымды біліп, бір күні бас маман:
— Костя! Сен енді нағыз шебер болуға жақын қалдың. Тегі еңбекақыңды түгел алатын
боларсың... — деді. Мен салқын ғана:
— Өткен айларға да түгел алам ба деп ойлаймын, — дедім.
Бас маман абыржыңқырап қалды.

— Жəбірленеді екесің ғой?.. Орайын келтірермін өзім... Тəңір жарылғасын, жəбірленбе...
— деп жымыңдап қасыма келіп, арқама қаққысы келіп еді, мен кейін шегініп кеттім. Бас
маман бұрынғысынан да жымия түсіп:
— Бүгін неше сақал қырдың?.. Жұрт сені мақтай бастады, Костя! — деді.
— Мен бұл жетіде тіпті сақал қырғаным жоқ, — дедім.
— Қалай қырмадың? Жаңа ғана бір адам сақалын алғызып, рахмет айтып, кетіп бара
жатыр еді ғой?
— Нанбасаңыз, шетке қараңыз... Бұл жетіде сіз де сақал қырған жоқсыз... Касса арқылы
тексеріп көріңіз...— дедім.
— А... а... — деді бас маман. — Қу бала, түсініп тұрып... Ол оқа емес. Бір жетіде шаш
алсаң, келер жетіде сақал аларсың. Мемлекетке жалпы есебі дұрыс шықса болғаны емес пе?
Қағазда тұрған не бар... Оны кім оқып жатыр... Кел, мұндай сөзді қоятын болайық, — деді.
Мен оған:
— Мемлекет есебі дұрыс шығып жүр деп ойлайсыз ба? — дедім.
— Костя, осындай сөз не керек?.. Сен алатын ақыңды біл. Əдемілеп тұрып мінездеме
жазып берем. Енді бір жылда өзіңнің «шаштаразыңды» ашуыңа болады. Ана бір, бақша мен
театрдың арасындағы бұрыш бар ғой, сол саған өте қолайлы болады... — деді. Мен оған
ызғарлы қабақ көрсеттім.
Осы күннен бастап, бас маманның оң жақ қалтасы солыңқырап, жеке меншіктің бұлағы
суалыңқырай бастады. Əлі де есебін табады, əлі де қағаз деген «формализмге» жаны қарсы.
Бізге де жазып жатуды кеңес етпейді. Бірдемеге қолымыз бұлғанса екен деп, еппен ғана
солай қарай итермелейді. Біз ыңғайына жүрмейміз. Əр кезде мұрнына шертіп қалғандай,
шың еткізіп жауап береміз.
Катюша енді күнде келетін болды. Қабағы түюлі, баяғы жалаң-жұлаң жүздің опасын
сүртіп тастағандай, өңі де солғын тартып кетіпті. Бірақ əрқайсымыздың не істегенімізді
оңаша есептемеске шарасы да жоқ. Уəделі он үш сом да қалтамызға түгел түсе бастады.
Бөліп-жарып, апама ақша жіберіп тұра алатын да болдым.
— Қайрошым-ау, Айдаштың еңбекақысы да жетіп жатыр. Колхоз бір жылға босатып, өзім
де жұмысқа кірдім. Саған арнап көк қасқа құнан алып қойдық, — деген хат келді апамнан.
Менің күндеу аралас қызыға қарайтын адамым — екінші шебер, Саша Мухин. Ол маған
нағыз шебер көрінеді. Қайшысы сақ-сақ етіп, ойнақ сап жүреді. Айта кетейін, маған
жұмысын нақысына келтіріп істейтін адамның бəріне де осылай қарайтын бір мінез пайда
болды. Күндеуім көп пе, қызығуым көп пе, ол арасын айқын айта алмаймын, əйтеуір өзім де
сондай болғым келеді. Əншіге де қызығам, мұғалімге де қызығам, айта берсең, цирктің
балуанына да қызығам... Күндеген күнə болады дегенді естігенім де бар. Бірақ бұдан көп

жыл кейін, өмірлік кəсібіміз тіпті үйлеспейтін бір адам маған:
«Күндеу мен бəсеке апалы-сіңлілі нəрсе. Олай болса жақсы қасиетке жатады», — деді.
Бұдан жүз жыл бұрын айтылған пікір болса да, мен осыны дұрыс көрдім. Оны Александр
Пушкин айтып кеткен екен.
Саша Мухин, əлем байланғандай, ақты-қызылды араластыра киінетін адам.
— Ең соңғы мода осы екен. Париж журналынан көрдім! — деп, сарғыш түсті шалбар
киіп, көк көйлекке қызыл галстук тағып келеді. Қолы босап кетсе, айнаның алдына отыра
қалып, шашын қырық түрге салады. Сондықтан кейде еркекке, кейде əйелге де ұқсап қалады.
Сағатын оң, білегіне байлап, сол білегіне жіңішке алтын білезік салады. Анда-санда күрсініп
қойып:
— Түбінде мен осы Катюшаға үйленіп жүрем бе деп қорқамын,— дейді.
— Мен де содан қорқам, шаһизадам... Сақ болайық, — деп, Катюша кекетіп жауап береді.
Менің қызығатыным Сашаның бұл қасиеттері емес, басқа жағы. Ол адамның шашын
алып жатқанда, аузы сөзден құрғамайды. Қайшысын үсті-үстіне қайшылатып, басқа жаққа
қарап тұрып-ақ, шашыңызды ала береді. Соған қарап, мен оны нағыз шебер екен деп
ойлаймын. Күндеймін де, қызығамын да...
Алдында отырған адамның бет-аузын сабындап жатып, Мухин:
— Катюша, сен Настяны көрдің бе осы? — дейді.
— Иə, көрдім. Кеше ғана кіріп шықтым, — дейді Катюша.
— Иə, кім бар екен үйінде?
— Саша Мухин бар екен...
— Е, ол не қылып отыр екен?
— Настяға үйленетін түрі бар...
— Настяға ма?
— Иə, Настяға.
— Қой, өтірік шығар...
Бет-ауызды сабындайтын қыл-шоқ сақалын алдырып отырған адамның мұрнына барып
тіреліп, əлдеқашан қалғанын Мухин сезбейді де. Ол түгіл, Саша Мухин екенін де қапелімде
аңғара алмай қояды. Сақал алдырып отырған адамның қабақ шыта бастағанын Катюша

бұрын байқап қалыр:
— Ойнап айтам, көзіңе қара, — дейді.
Мухиннің күні осындай болымсыз əңгімемен өтеді. Ол бұл əдетті өзінің асқан шеберлігін
көрсету үшін бастаған болу керек. Бара-бара көк мылжыңға айналып кеткенін өзі де сезбей
қалған. Бас маман жоқ кезде ол бізге бұрылып:
— Менің кім бола алатынымды сендер білемісіңдер? — дейді.
— Иə, кім бола алар едің?
— Нағыздың өзі бола алар ем! Бірақ маған оның керегі жоқ...
«Құс баласы аспанға қарайды, мал баласы жерге қарайды» дегендей, мұның «нағыздың
өзі!» дейтіні өзіміздің бас маман ғана... Күнделік құлы, күйкі ой содан аса алмайды.
Мен мұнда күндізгі сағат үштен тоғызға дейін істеймін. Басқа уақытым балалар
коммунасының егін жұмысында өтеді. «Коммуна» деген жалғыз сөз жаңа дүниенің атындай
естіледі! Күні кешегі көшпенді елдің баласы бүгін ұшып аспанда жүрсе, өнерлі техниканың
ішінде өскен баладан оның тəкаппарлығы да жоғары, қуанышы да жоғары. Күні кешегі
батырақ баласы, бүгін коммуна дүниесін құрысып жатса, оның тəкаппарлығына тағар сын
қайсы! Ойым өзінен-өзі жоғары өрлеп, басым оңай иілгісі келмейді! Мен неміс пен француз,
Ағылшын мен Америка сияқты мəдениетті елдерден адам баласының ең тұнық ойына бұрын
түсініп, өз қолымен жаңа дүние жасап жатқан елдің баласымын. Арғы атам Ешкібай, Итбай
болса қайтейін, мен өзім жаңа дүниенің солдатымын. Шыным сол, басым оңай иілмейді,
тізем оңай бүгілмейді.
Осындай жоғары ойлармен коммуна жұмысынан келіп, қолыма қайшы ала бергенде,
ойым сылқ етіп төмен түсіп кетеді. Торға түскен қырандай болам. Бас маман шым-шымдап
жемге үйретіп, жуасытып келе жатқандай сезінем. Сезінем де шегіне түсем.
Бұл енеріммен ат құйрығын кесіп айрылысуым бірінші май мейрамының қарсаңында
болды. Ең қызығы, еңбегім бағаланып, бəйге алған күні болды. Мейрамға қарсы:
— Біздің жақсы мамандарымыздың бірі, жылдық жоспарын төрт айда орындаған
Сарталиевке берілетін бəйге... — деп, ақ костюм, елу сом ақша, жалтыр қара ботенкені
ұсынғанда, басқалармен бірге байсалды басып барып, мен де алдым. Басқа шеберлерше
маңызданып тұрып, мен де жауап қайтардым. Сөзімнің аяғында, басқалардың ыңғайымен —
жасасын планын артығымен орындап, бəйге алған шаш алғыштар! —деген сөз аузымнан
шығып кеткенде, қайда кірерімді біле алмадым. Екі бетім жанып бара жатқандай, екі
құлағым дуылдап кетті.
Шынында да басқа бірдеме айту керек еді. «Жасасын шаш алғыштар!» деген əрі ерсі, əрі
есердің ғана аузына түсетін сөз. Бірін-бірі көзінше мақтап, сыртынан ішін кептіре жамандап
жүретін шаш алғыштардың алақан соққаны маған не керек еді! Осы бəйгенің қақпан-тұзақ

емес екеніне кезім жете ме?
Алған бəйгемді буулы күйі үйдің бұрышына тастай бердім де, жылжып шығып кеттім.
Буып келген ызадан темір білекке біраз айналған соң ғана арыла бастап ем, үйге кіре
бергенде қайта бас салды.
Қисық бір көшелерге Пушкин, Лермонтов аттары қойылғанын көргенде, Шеген қатты
назаланушы еді. Болмаса, кім болары белгісіз жаңа туған балаға үш-төрт көсеміміздің атын
қосақтап бір-ақ қойғанын естісе, күйіп-пісіп, ыза болып қалатын.
— Ұлы сезімді ұсаққа айырбастау, ұлы адамдарға өзімізді теңеу надандық белгісі! Қасиет
қадірін кетірмеу керек! — дейтін.
Енді міне, Шеген болдым деп жүрген жігітіңіз «жасасын!» деген ұлы сөзді шаш
алғыштарға арнап айтты. Мұнымды естісе Шеген маған:
— Пішту, пішту! — дер еді, ең ұнатпағандағы мазағын айтып.
Бөлмемізге кірсем, Бораш жүруге əзірленіп жатыр екен. Қып-қызыл бір шамадан
əкеліпті... Стол үстінде көмірі қызарып өтек тұр. Бары-жоғын сылап-сипап, баппен өтектеп
шамаданға салып жатыр. Орамалдары аппақ, ұйықтары тап-таза...
— Ақыры артист болуға бел байладың ба? — дедім, қызыл шамаданның түсінен танып.
Бораш келіп, мені құшақтай алды да:
— Даусыңнан басқа өнерін, жоқ болса, амал не, Костя? Мен бір жарымжан адаммын ғой,
— деді. Бораш та он алтыға шығып, енді ересек тілімен сөйлейтін болғаны осы арада есіме
түсті.
— Күздігүні мен де Москваға келем. Тағы да бірге барармыз, — дедім, Борашқа емес,
өзіме-өзім сүйемел жасап.
Əлі бір түн бірге болып, таңертең Борашты вокзалға салатыным көңіліме едəуір жеңілдік
бергендей, ойнап-күліп отырғанда манағы сөзім де ұмытылар деп ойлаймын. Бірақ түйнек
түйіліпті де тас болып, шиеленісіп қалыпты. Кейде осы күнге дейін есіме түсіп кеткенде түн
бойы аунақшып шығам.
Ертеңіне Бораш Москва консерваториясына жүріп кетті де, мен баяғы «шаштаразға»
келдім. Бас маман:
— Бəйгеңді ұмытып кетіпсің ғой, Костя! Ақшаңды біреу алып қойса қайтер ең? Мен
кассаға салдырып қойдым. Бүгін ұмытпа, ал! — деп, кешегі буылған нəрселерді менің
алдыма əкеліп қойды. Жарамның аузы алынғандай, я болмаса, біреу басыма теуіп қалғандай
болды. Кешке дейін əрең шыдап шықтым.
Бұл күнге дейін əр адамның басынан бір қасиет тауып қалатын едім. Бүгін ол қасиетті
іздеген де жоқпын, байқаған да жоқпын. Істейтін ісің үлкен болсын, кіші болсын, ішің

жылынып, жаның риза болатын бір қасиеті көз алдыңнан кетпеуі керек. Одан айрылған күні,
ол жұмыстан сен де без!
Енді өзімді тексеріп қарасам, бес минутта бір бастың, шашын сыдырып тастап:
— Келесі кезек кімдікі! Отыр! — деуге салынып барады екем.
Тағы бір басты сыдыртып жатып, есептесем, осында алты жүз алпыс күнім өтіпті!
Мағынасыз өткен бос өткен өмір осындай-ақ болат та!
«Он жетіге келдің, не бітірдің? — деймін өзіме-өзім. — Жақсы-ақ, жеті жылдықты
бітіріпсің. Өте жақсы! Бірақ «Өте жақсыны» маңдайыңа жапсырып жүремісің? Одан арғың
не болмақ?»
Адам бұл жасында да өзімшіл болса керек. Өзімді-өзім жұбатып:
«Өмірді адам күнбе-күн, жылма-жыл санайтын ба еді... Оқуға түскен жылым... Мектепті
бітірген жылым... Москваға барған жылым... Комсомолға кірген жылым деп, өмірінің əр
жеріне бір-ақ ат байлап есептейді», — деймін. Бұл өмірінің оңай есебі, жайлы есеп екенін
біле тұра, ойым осылай қарай қыңыратқи береді. Лаға беруден тізгін тартар жерге жетіп
қалған екем! Осы күнге дейін ешкім ескермесе, өзіңе-өзің ұнамай бастасаң, ісіңнен
жиренсең, дүниеде не бітіргенің? Есепсіз өткен көп күндердің бір сұрауы болатын шығар!
Ойым осыған тоқтады да, əлденеге бел байлап ертеңіне «шаштаразға» келмей қалдым.
«Шаштараз» деген немене өзі? Бұ да өнер ме? Тым болмаса, дені дұрыс аты да жоқ!
Қазақта «тараз» деген сөз де жоқ. «Таразы» болса, бірдемені өлшейтін, таразыға тартатын
жер. «Тараз» болсаң да аулақ, тағы бірдеме болсаң да аулақ! — деп, біржола қош айтыстым.
Ораулы күйінде бəйгем де қалды.
Қараңғы бөлмеде жалғыз жатып ойлансам, Шегенмен арамызға да бір қақ тұрып
қалғандай көрінді. Шегеннің Борашқа жазған хаттары жылырақ, жаны ашыған, жақынырақ
жанның жазғанына ұқсайды. Маған жазғаны жалпылау көрінеді. Борашқа «дауысыңды сақта,
консерватория не депті, аяғың қалай?» деп, баурына тарта жазғандай көрінеді де, мені
арқадан ғана қаққандай көрінеді.
Шеген менің ең жақсы көретін адамым. Оған теңдесер, оның орнын басар жолдасты əлі
таба алғаным жоқ. Əрі аға, əрі дос, əрі асқан тəуекелшіл, əр кезде ой сала жүретін жолдас.
Қолыңнан келеді, істей аласың, деп алға сүйрейтін бір адам болады да, істей алмайсың деп,
ерегістіру, қайрау арқылы сүйрейтін бір адам болады. Бұл екі түрлі мінез, екі түрлі адам,
бірақ тілектері бір. Бірі жаныңа жайлы тиеді, бірі қатал тиеді. Шегенде осы мінездің екеуі де
бар еді. Кейде қарқылдай күліп, аяусыз мысқылдап, намысқа тиіп алға сүйрейді, кейде
ақжарқын, желдей есіп, жігеріңе қанат беріп жібереді. Сол Шеген аздап салқын тартқандай,
маған үстіртірек қарай бастағаны байқалады.
Шеген менің «шаштаразға» ілегіп қалғанымды білетін. Мен онымды мақтанып жазған
жоқпын, қалай ілегіп қалған қайғымды шерте жазғанмын. Оның қайтарған жауабы:

«Балапан торға жем іздеп түскен екен. Енді амалдап өзің құтылып көресің де!» —
болған.
«Жем іздеп» деген шындыққа жақын болғандықтан жаныма қаттырақ тиіп кетіп еді,
салқындау содан басталды білем. Ойыма осы бір болмашы түсе қалып еді, құрыққа сырық
жалғанып, аржағы тарақандай балалап кетті. Менің оған еліктейтінім де, басқалардан
қызғана қарайтыным да ұнамайтын болып шықты. Бораш жүріп кеткен соң, енді Шеген
хатты да сирек жазар деген ой келді. Екеумізге жазған хаттарын бір конвертке салып, кейде
менің атыма, кейде Бораштың атына жіберуші еді, енді ойлап жатсам, менен гөрі Бораштың
атына көбірек жіберген екен...
«Осының бəрінің себебі — менің шаш алғыш болғанымда ғой. Өнерсіз болып шықты ғой
деп, Шеген де салқындай бастады. Жоқ, өзім түскен торды өзім бұзып шығармын!» — дедім
де «шаштаразға апаратын көшелердің аттарын да ұмытуға тырысып, көзімді жұмдым...
8
Ұйқысыз бір кезең басталған сияқты... Көзің жайнап тұрғанмен көңілің ұйқыда болған
көзіңді де аңғарып қалыпсың. Енді міне, көзіңді қанша жұмғанмен көңіл ояу, шарқ ұрып
қыдырып, əлдеқайдан ірілі-ұсақты ойларды сүйрей қайтады. Алыстан елес бергенмен қолың
жетпес, қисыны жоқ армандар қоршай бастапты. Енді меңгеріп оқи бастаған кітаптарың
əралуан елдерді, ғажайып уақиғаларды, даналық иелерін, ерлерді танытады. Спартак,
Капитан Нэмо, Чапаев, Данко, Щорс, Аманкелді сияқты ер кеуделі батырлардың істеріне
қызықтырады. Əзір бірінен-бірін айыруың да оңай емес, араласып, қолдасып, қосақтасып
жүр.
Балаң ой қызыққаны болмаса, бұл маңайға бойлап тұрақтай да алмайды. Бір кезде бəрін
бір-ақ ұмытып, таныс аулы «Қайрақтыға» тартады. Мұнда бір соғып кетсе болғаны, бұрын
көргеннің бəріне алақтап, аралап жүріп алады, шыға алмай қалады. Ауылдың барлық қарала-
сарала иттері мен сары жағал, көк жағал лақтарына дейін аралайды. Үйге үйездеген жауыр-
жадау жылқыларын да сағынып қалған... Баяғы дос балаларымен де ойнап кетеді.
Жатқан ботаның мойнынан құшақтап, көзінен сүйем деп, Ақбота əуреленіп жатыр. Енді
əне, мені көріп, ышқырын бір көтеріп қойып, жылмия қарап тұр. Қазір мен қасына барам,
кел, ботаны жүгіртіп ойнайық дейім.
— Aha! — дейді Ақбота. — Ботамның қарны ашып жатыр... Ойнамайды!..
Мен ботаға жақындай берем... Ақбота мені тастай жұдырығымен кеудеден итеріп қалады.
Неге екені белгісіз, Ақбота баяғы жеті жасындағы қалпында елестейді. Сол домаланып,
безектеп жүрген қалпы, өзім он жетіге шыққаным есімде жоқ. Ақботаны сол бала қалпында
қалдыра берем. Қазір мен Ақботаны ішім елжірей сағынатын сияқтымын... Бірақ сол бала
күйінде сағынам! Араға жылдар түсіп алыстатқан сайын, Ақботаның ойымда қалған бар
бейнесі ажарлана түсіпті. Бар қылығы сүйкімді, бұрын тентектік көрінген мінездері, кейде
менен төмпеш көрген мінездері, енді əдемі еркелік сияқтанады. Өз дөрекілігіме өкініп, енді

кездессем, қол көтермеске, маңдайынан шертпеске ант ішердей болам. Əттең, енді
кездесерміз бе, жоқ па!..
Кейде Ақботаның қаншаға келгені есіме түседі. Біз көріспегелі арада өткен тоғыз жылды
қоссам, қос бұрымында шолпысы, құлағында сырғасы сылдырлап, сылаң қаққан қыз бола
қалады. Бірақ бұл түрін қанша іздесем де, көз алдыма айқын келтіре алмаймын. Балалық
шағы баса береді. Ойым сол шақты іздейді. Ақбота мені кеудеден түйіп қалса, мен шап беріп,
білегінен ұстай алсам... Сонда мен қайтер едім, я, қайтер едім, деймін...
Қайтетінім тағы екі түрде елестейді. Жас та болсам, мал əрекетін күнде көріп жүрген
балалық шағымда еш нəрседен іркілмейтін сияқтанам. Ал, қазір, он жетіге шыққан қала
баласы, бойжетіп қалған Ақботаны көз алдына əкелгенде еш нəрсенің орайын таба алмай
тартына береді, қысыла береді. Батырлығымның жетер жері-ақ: «Сəламатсыз ба, Ақбота
қарындас!» — сияқтанады. Мұның өзі де талай толғанып ойлағанда ғана табылған сөз...
Бүгін маған енді не істеуім керек деген ой келді. Баяғыдан бері əр күніме есеп беріп
жүргендей, сол бір күн үшін қатты қиналған екемін. Шеген анау, «менің самолетім», «мен
соңғы бір ұшқан жолымда» деп жазады. Бораш Москвада оқып жүр: «Оралда оқып жүргенде
дауысын күту дегенді білмеген екем, əрең түзеп алдым» деп жазады. Екеуі де өз жөнін тауып
алды. Мен болсам, бəйге алған шаш алғышпын! He болғаны, сол шаш алғыш! Өзге өмір өз
бетімен, мен өз бетіммен...
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та бар, қалан! —
дегенді менен басқалар үшін айтқан ғой, сірə?
Жоқ, Сарталиев жолдас, дүниеге балалар үйінің терезесінен ғана қарап отыратын
уақытың өтіп кетіпті. Қоңырау əлдеқашан қағылыпты, сен кешігіпсің! Енді жүгіруге тура
келеді.
Арызымды жазып, жеті жылдықты жақсы бітірген қағазымды алып, баяғы оқу бөліміне
келдім. Бұдан бірнеше жыл бұрын менің тағдырымды қайшы мен ұстараға апарып қосақтай
салған ағай əлі орнында екен. Арызымды айттым:
— Міне жеті жылдығыңыз, саңылауы жоқ беспен бітірдім. Енді Москваға барып оқығым
келеді, — дедім.
Ағай біраз ақ шаштанғанмен, баяғы баяу қалпында екен онша қуанып, елпілдей қойған
жоқ. Қағаздарымды баурына қарай бір тартып қойды да:
— Сен осы шаштаразды неге тастап кеттің? — деді.
Сен өзіңше үлкен бір оймен келдім деп тұрғанда, үлкен адам еріксіз сүйреп сені
болмашыға қарай бұрмалай бастаса, не айта аласың, мен «оқуыма бөгет болды» дегеннен

басқа еш нəрсе қайырған жоқпын.
— Жұмыс істегің келмеді ғой, ə? Қарын тоқ, көйлек көк, еңбекке мойын жар бермейді
ғой? — деді, сөйлем аяғын ылғи бір «ғой-ғой» мен бітіріп.
— Жоқ, неге олай болсын. Мен коммунада ылғи...— дей беріп ем, ағай менің сөзімді
киіп кетіп:
— Неге олай болғанын өзің де білесің... Мен де білем. Айтпай-ақ қой, белгілі ғой! —
деді.
Мен кеудемсоққа салмай тұрып қалдым. Мен жалаң аяқ келіп, бір аяғымды бір аяғыммен
қасып тұрған жоқпын, жұпыны болғанмен таза киініп келдім. Екі қолымды артыма ұстап,
əлденелердің бейнесін жасап та тұрғаным жоқ. Екі көзім айнала қыдырып, көрінгенге
алақтап та тұрғаным жоқ. Сондықтан ұрсудан, кіналаудан бастауын орынсыз үлкендік
көрдім.
— Қандай оқуға барғың келеді? — деп сұрады біраздан кейін.
— Соғыс мектептерінің біріне, — дедім.
— Соғыс мектебіне?.. Əйтеуір ауыр еңбектен алыстай бергің келеді ғой?
— Соғыс ғылымы оңай еңбекпен қолға түседі деп естіген жоқпын.
— Біраз оқып, комиссар болғың келеді ғой... Солай ма?
— Қайда жіберсе, сонда барам да. Комиссар бол десе, комиссар болармын!
Бастық теріске тартқан соң екеуміздің əңгімеміз де оң жөнін таба алмай, шəлкем-шалыс
бірдемелердің айналасынан ұзай алмады. Аяғында ол кісі:
— Қанша жыл халықтың қаражатын шығарып оқыттық. Енді сол халыққа қызмет етесің!
— дегенге дейін барды.
— Соғыс мектебін бітіріп шықсам, онда халқыма қызмет істемеймін бе? — деп, мен де
қарысып тұрмын.
Сағатқа жақын сөйлескен сөзімізден мен бір-ақ нəрсені аңғардым. Бұл кісі бір облыстың
оқу бөлімін басқарады. Мұғалімдер жетпей жатыр. Əрі кетсе Бүкіл Одақтың, бері қалса
Қазақстанның қамын ойлау бұл кісінің міндеті емес. Əсіресе, өмір мен өнердің өзге
жағында бұл кісінің жұмысы жоқ, өз облысына кететін мұғалім əзірлеп алуы керек. Бұл
түбінде тап осы кісінің өзінен сұралатын жұмыс...
Мұндай адамды өз жұмысына жанын салады, жақсы көреді деп, мақтауға да болады,
өмірдің өзге тілектерінде жұмысы жоқ деп, кінəлауға да болады. Өз жұмысына не жаны
ашымайтын, тапсырылған жұмыстың болашағы мұрынына да кірмейтін, бірақ білген боп,

сүйген боп отыра беретін адамдардан бұл кісі көш ілгері. Дегенмен таяздықтан да қолы құр
емес, сыңар езулігі тағы бар. Басқа жағынан қарағанда, бұл кісі бұдан төрт жыл бұрын
көрген ағайдың қысқартылған вариантына ұқсап, ықшамдалып, жинақыланып, шымырланып
қалыпты.
— Мен сені осындағы мұғалімдер əзірлейтін институттан басқа ешқайда жібере
алмаймын, — деп, ағай менің арызыма «қиғаштама» сала бастады.
— Ағай-ау... Мен сізден... — деп, қолымды ұсына бергенде, бар қағазым столдың
тартпасына сүп беріп кіріп те кетті.
— Болмаса, ауылға мұғалім болып барасың! Мұғалім болып, халыққа қызмет етесің...
Əлі кім болатынымды мен өзім де біле білмейтінмін. Əйтеуір оқып шықсам бірдемеге
жарармын деген шала-бұдыр ойым болатын. Бірақ бұл күнге дейін болашақ жайын
ойланғанда, өз басымның мəртабасын баса ойлап, халық үшін деген жағым тұмандау екені
осы арада есіме түсіп тұр. Бұл жағынан ұтылған сияқтанам. Бұл жөнінде қайтарған жауабым
өзіме де ұнап тұрған жоқ. Ағайдың зорлығы да əділет көрінбейді. Менің күрмелгенімді
пайдаланып, ар жағын тізеге салып жіберді. Ол ие білмеді, мен сынып кеттім.
— Комсомолда барсың ғой? — деді ағай, мені біржола ноқталағысы келіп, мен үндемей,
басымды изедім. Оным, бəрібір көнбеймін дегенім еді.
Салым суға кеткендей, жабырқау тартып үйге келсем, жастығымның үстінде Шегеннен
келген хат жатыр екен. Үлкен көзілдірігін маңдайына ысырып қойған ұшқыш суретін салған
таныс марка... Көгілдір конвертте Шегеннің таныс қолы. Ол ешбір қарпын иректемей, тура
жазатын. Ашу қысып, қатал келіп ем, хатты көргенде, тартқан жапа-зəбірімді шағатын əке-
шешеме бірдей кездескендей, босап кеттім.
Хатты олай оқып, бұлай оқып басынан аяғына дейін бір дұрыс оқып шыға алмай қойдым.
Ойым əрбір жеке сөздің маңында айналақтап қалады да, көзім жүйткіп, ілгері кетеді.
Ұшқыш болғалы қызуына қызу қосқандай, Шеген хатты желдірте жазыпты. Біресе, байтақ
елімізді жазып кетеді, біресе, ұшқыр ойлы, ұшқыш жігіт, биік армандарға тартады. «Биік»
деген сөз жол сайын кездеседі. Ылғи бір лапылдап тұрған сөздер өлеңдей шалқып, нағыз
мағынасына өрем жетпей қойды. Ол кезде мен шалқыған оттай лапылдап, өрттей будақтаған,
толқындай шапшыған, я болмаса, шапқан аттай шаңдатқан сөздерді жақсы көруші ем. Шеген
соны əдейі жазғандай. Бүгін бір өз ойларыма жауап іздеген күні, оңай түсінерлік ой
ұстатпай отыр.
Хатты алып, Жайық жағасына барып, үн жоқ оңашада əрең түгел оқып шықтым. Сол хат
ендігі бетімнің жөнін сілтейтін жөнеу қағазым да болды.
— Аманбысың, көкжалым! — деп бастапты Шеген... Оның аржағында екі жол бойы
маған өзі қойып алған ат йен атақтарын тізіпті: «Жүйрік» те тұр соның ішінде, «желаяқ» та
тұр соның ішінде, «надан» да жүр, «философ» та жүр. Бұдан үш жыл бұрын, бір ретте «бокс»
сияқты жұдырық өнерінен көзім көгеріп қайтқанда Шеген мені бір жыл бойы «боксер» деп

жүріп еді, атақтардың аяқ жағында о да тұр.
Шегеннің бұдан арғы жазғаны «Сұңқар жырынан» алынған үзінділер сияқты.
«Найзағайдай ағып, жыландай ысылдап» деп келеді. «Нөсер əкеле жатқан бұлт мұхитына
кездесіп қалғанда, көк қаршығама «һал!» деп қалып ем»... деп бір кетеді де:
— Жүйткіп аққан қыранға найзағай да жанаса алмайды. Ой қорқақтап төмен тартса,
сезім күліп жоғары өрлейді, биікке ұмтылады. Қыран биігі шексіз. Адам биігі одан да
жоғары! Сол биіктен жер қандай əдемі көрінеді. Көкжиек шалқайып алысқа кетеді! — деп
биіктің өзін ұзақ дəріптейді.
Шеген «Дауылпаз» бен «Сұңқар жырын» орысша-қазақша жатқа білетін. Күн бату мен
жарық берілердің арасындағы қоңыр кештерде:
— Жүріңдер, кітапханаға барайық! — деп, балаларды өз төсегіне жинап алып, көп
нəрселерді жатқа айтып беретін. Мен кейін аңғардым, сонау алақан жаймай-ақ тамақ
табудың өзінде де əр кітаптан əр жазушыдан үйренген əдеттер бар екен. Шеген қазір ұшқыш
болғаннан кейін өзін де сол сұңқарға ұқсататын сияқты. Мүмкін, асқақ жыр тəуекелдің тар
кезеңінде демеу болатын шығар. Əйтеуір осы екі жырдан сүйегіне сіңіп кеткен сөздер көп.
— «Қолы жетпегендер мұны жалған дүние депті! Бұдан артық дүниені өлгеннен кейін
ғана тауып бермекші. Дəрменсіз ой солай демек! Жоқ, Костя, біз дəрмен қуат елінің баласы.
Ойың, биіктеген сайын дүние сырына да молығасың. Өзім ұшқыш болған соң, биік деп
жалғыз ғана аспанға өрлеуді айтады екен деме. Мен ұшып аспанда жүрсем, адам ойы одан да
жоғары жүреді. Жоғары көтерілген сайын, көкжиек шалқайып, көз шаларың көбейе береді
десем, ол адам ойының алдақашан орап кеткен жері. Мен жалғыз-ақ жыланша жорғалап,
баурын көтермеуді ұнатпаймын. Біз екпінмен өрлеу заманының баласымыз. Ой мен жүрек
алға қарап өседі, биікке шарықтайды. Мен саған соны ғана айтқым келеді. Мен он күн ұшқан
ұзақ сапардан кеше ғана келдім. Менің сол он күнде көрген елдерім мен жерлерімді ата-
бабам өмір бойы іздесе де жете алмас еді. Бəрі де сондай. Мен сенен бес-ақ жас үлкенмін,
қазір жиырма жас үлкен сияқтымын. Сен Жайық бойының арқандай ғана бойын көрдің,
менің көргенімде есеп жоқ. Қазір адамның, үйде отырып ойлағаны аспанға шығып белгі
береді. Ойлаған мақсаты жақындаған сайын, белгісі алыстан сезіледі. Қазір дүние сырын
білудің қарқыны ұшумен тең. Біздің ата-бабаларымыздың білген тар дүниесі қазір жеті
жылдық баланың қалтасын да толтыра алмайды. Сен үшін ол ашаршылық болар еді.
Мұнымды сұлу сөзге санаймын десең өзің біл, мен өмірді əр күнде бір тиыннан жинағаннан
гөрі, əрбір минутында толық өмір сүргім келеді. Сұңқар ең соңғы ұшқан сəтінде де жылдар
бойы жасаған жыланнан анағұрлым артық өмір сүрді. Мен оны бала күнімнен-ақ жақсы
көруші ем, қазір болат қанатпен аспанға көтерілгенде тереңірек түсіне бастадым.
Сен жылан тұқымы емессің. Сен ұша аласың, əзір тек қанатың жоқ. Бұл сырыңды соңғы
хатыңнан аңғардым. Бірақ нені арман ететініңді жазбапсың. «Болмашы бір кəсібім де бар»
депсің. Атын неге атағың келмейді? Аты жоқ кəсіп пе, болмаса, атынан ұялатын кəсіп пе?
Ұшар ойға дүние кең. Тек, таңдай біл, Костя! Біздің өмір — күрес майданы деп өлең
айтамыз ғой. Күрес — аспанда да, жерде де, суда да күрес. Есептеспей ерлік істер жан
«жаумен санасып соғыспайды!» депті...

Түн бойы Шеген хатының əрбір сөзің ауыр-жеңіл салмағын ежелеумен болдым. Қайда
шақырады, қайда айдайды? Ұялам да, қызығам да. Əрі қайтпас жігер, əрі талмас қанат
бергендей болады. Толқын тербеткендей, қиял теңізінде жүзіп барам. Дүниеде екі əдемі өнер
бар екен оны екі жолдасым алып қойыпты: əн дүниесін Бораш алды, аспан биігін Шеген
алды. Бірақ, ұшар ойға дүние кең... Таңдай білу керек. Өнерден өнерді таңдап жатып, оралып
өз ойыма тоқталдым.
Таңертең облыстық соғыс бөліміне келдім. Өз еркіммен əскер қатарына алуды тіледім:
— Қағаздарым оқу бөлімінде, əскерлік оқудың қай түріне болса да жіберулеріңді өтінем,
— дедім.
Менің қолымнан оңай шығып кеткен қағаздарым соғыс бөліміне де оңай келіп қалды.
Оқу бөліміндегі ағай бойына бітпеген тездікпен жөнелтіпті.
— Он күнде оралып кел. Пакетіңді қолыңа береміз. Біржола жүруге əзірленіп кел, — деді
соғыс бөлімі.
Ертеңіне кеменің бірінші ұзақ айғайын ести сала, ағаш шамаданымды қолыма ала
Жайыққа қарай жөнелдім. Апама барып қайтпақпын. Ақботаны да көргім келеді... Таң
бозарып атып келеді. Жапырақ қыбыр етпейтін мүлгіген тыныш таң, қаланы көгілдір жібекке
орап алған. Аспанда жалғыз жарқырап, əр ғашыққа бір жымың етіп қалып, таң Шолпаны
ғана тұр. Өзге жұлдыздар мұның мінезінен ұялып, беттерін басқандай, бірте-бірте сөніп
барады. Түн бойғы ыржақтан сілесі қатқан жарым ай, еш нəрсеге нұр бере алмай, кескен
қарбыздай қызарып, етекке шөгіп барады.
Енді аңдадым, қаланың шет жағы ерініп қана көңілсіз үрген көп иттің даусынан бүлк-
бүлк еткендей болады. Ұзаған сайын ит үнін көлбақа бүлкілі жеңіп, алысқа созылып кете
беретін сияқтанады.
Жайық бетіне ұзын-ұзын жарығын төгіп, өз жүрегінің соғуынан өзі дірілдеп, «Қазақстан»
деген кеме тұр. Келіп міндім де, ең жоғарғы үшінші қабатына көтерілдім.
9
Ұзындығы көшедей, үш қабат көгілдір кеме. Жайықтың арнасын толтыра, езуін көпірте,
еркін есіп, жайқап келеді. Кеменің құйрығынан екі жаққа қарай төңкеріле жөнелген
толқындар жағаға соғылып, көбігін тастап, кейін шегінеді. Жайқалып келіп жағаға тірелген
көк майсаны майда жел ақырын ғана тербетіп, теңселтіп қояды. Кеме ұзын қара шудасын бір
оң жағынан, бір сол жағынан шұбатып, үзбей будақтатып келеді. Түтін кейде өзен жағасынан
жөнеле берген түйелі керуенге де ұқсап кетеді. Кейде түтін арасынан аю, қаблан, арыстан,
жолбарыс, адам, маймыл көрініп кеткендей болады.
Кеменің «Қазақстан» деген аты маған көп ой салып келе жатыр. Жайықтай кең арнамен
жүзіп отырып, Каспийдей теңізге апаратын кеме Қазақстанның, өз бейнесін елестеткендей
болады. Еркін есіп, кідіріс жоқ алға басып бара жатқан кеме, еркін өрлеп келе жатқан еліміз

сияқтанады.
«Қазақстан!» — деймін ішімнен əрбір қарпына көңіл құлағын тосып. Əрбір қарпы əндей
естіледі. «Қайрақтыдан» басқа жерді өз жерім деп көрмеген басым, енді елімнің атын тұтас
атап, байтақ бір республиканы тұтас елім дей алғаныма масаттанып та келем. Кеудемді
əлдене керіп бара жатқандай, өзімді-өзім үлкен сезінем.
Кеменің ең үстіңгі қабатынан қарағанмен бүкіл Қазақстан көзіңе көрінбейді, əрине.
Бірақ осы көрінгеннің өзі де мен қазіргі Қазақстанмын деп тұр. Алды шұбап өзенге құлап,
арты арғы қырқаларда қыбырлап көрінген көп мал үзбей кездесіп келеді.
Орал кəдуілгі үлкен қала, оның үстіне көркем де қала. Енді міне, орыс қалалары, қазақ
ауылдары жиі-жиі кездесе бастады. Орыс қалалары жып-жинақ, өзенге қарай еңкейе
салынса, қазақ ауылдары өзеннен қыраңға қарай тырап, оның ар жағы жазғы ауылға
айналып, шашырап кетіпті. Орыс қалаларының өзен жақ беті кестелеп тастағандай бау-
бақша болса, қазақ ауылдарының өзен жақ бетінде қыбырлаған мал жатыр. Əр белде бүкіл
дүниеге таңдана қарап тұрғандай, түйелер тұр.
Кейде оңға бұрылып, кейде солға бұрылып темір жолдар кетіп жатыр. Бұрын бақташы
отыратын бұлақ бастарында үлкен-үлкен үйлер салынып, ұзын-ұзын завод мойындары
көрінеді. Ұзын мойын машиналар шырқ айналып, жерді қапсыра бір тістеп алып, айнала
беріп, əлдеқайда лақтырып жібереді. Сол жақ бүйірімізде үлкен бір құрылыс қалып барады.
Жаңа салынып жатқан биік үйлердің айналасында мыңдаған адам, жүздеген машиналар
құмырсқадай қайнайды.
«Иə, атаң үшін де, бабаң үшін де...» — деген ой келеді. Ол баяғы милиционер жолдастың
айтқаны екені есіме де кіріп шықпайды. Өзім айтқандай болып келем.
Ақ Жайық ел өмірінің өзегі сияқтанып, далада шашылып отырған қазақ ауылдарын да,
жаңа салынып жатқан өндіріс орындарын да өз бойына тартып, жақындата бастаған. Екі
жағың шалғын көк майса, біресе биік белдерге жалғасып кетеді де, біресе керілген кең
жазыққа айналып, көз жеткісіз алысқа тартады.
Кеменің алдыңғы тұмсығында маңдайымды ескек желге тосып, мен тұрмын. Кеменің
маңдайындағы қызыл жалау менің төбемде ғана желбіреп, тырс-тырс етеді. Кеме аты
«Қазақстан» болса, жүргізіп келе жатқан өзім сияқтанып та кетем. Дүние кең, өмір шалқар
теңіз, сен еркін жүзе бергің келеді.
Кеме үш қабат. Астыңғы қабатында əр түрлі машиналар, үйілген астық, тиелген жүк, мал
бар. Екі теңбіл көк ақалтеке, екі қызыл нар бура да келе жатыр. Бұйра нарлар үйдей биік
екен, мана кеменің қақпасынан əрең өткен. Еріккен айғырлар анда-санда азынап қояды.
Күңгірлеген жылқы даусы құлағыңа жылы естіліп, еріксіз қасына келесің.
Кемедегі қазақ біткен көбінесе осы төртеуінің қасында.
— Пай-пай, Əзірет Əлінің дүлдүліндей-ақ бар екен! Көсілтер ме едім! — дейді біреуі.

— Шіркін, дүниені шыр айналып келуге жарайды ғой бұл! — деп, тағы біреуі тамсанып
тұр.
— Дүниені дейсің. Оралдан əрі асып шыққаның бар ма еді өзіңнің? Оралға бір барып
қайтсам, Мекеге бармадым деп арман етпес ем дейтін сенің атаң емес пе еді? — деп
жолдасы мазақтайды оны.
— Е, Мекені біз қайтейік, аулыңның əр үйінде бір Ғали бар, сендер-ақ барыңдар! — деп
бұл да бір қиынды нұсқап тұр.
— Жоқ-ау, мыналарды айтсаңдаршы! Қырық күн шөлге шыдайтын осылар ғой! Бір тал
шөп тістемесе түгі кетпейді ғой! — деп, енді біраз адам екі нардан көздерін ала алмай тұр.
— Бұл ілуде біреуге-ақ бітетін еді. Колхозға енді оңай алынатын болды деседі. Иесі кім
өзінің? Алдыру жөнін сұрап алайықшы, — деп, бір қазақ айнала қарап еді, көлеңкелеу
жақтан жалбыр, ақ бөрікті түрікпен ағаңның бір баласы жақындай беріп:
— Біздікі!— деді. Кеудесін қаға, мақтаныңқырай айтты.
— Қалайша сіздікі? — деп, қара барқыт қамзол киген қара сақалды бір қазақ түрікпенге
қарады.
— Біздікі...
— Қалайша сіздікі болады? «Қайрақты» колхозының басқармасы мен болсам, бұл
түйелер біздікі болатын шығар!
— Біздің түрікпен тұқымы деймін... Мұндай мал түрікпен жерінде ғана туады. Мен туған
жерін айтам, — деді түрікпен.
— А... Туған жерін айтамысың... Туған жерді айтсаң, өзің де біздің Бозатаның маңында
туа салған шығарсың... Дегенмен түрікпен көрінесің ғой. Түрікпендіктен басқаны байқай
алмай тұрмын-ау! — деп қазақ белгілі қалжыңға тартты.
— А, сен өзің ше? Біздің Қырыққұдықтың маңында тумадың ба екен? Сенің қазақтықтан
басқаңды мен де көріп тұрғаным жоқ... — деп, түрікпен де сол ыңғайға көшті.
— Сен Қырыққұдықта туғанымды қайдан білесің?
— Менің Бозатада туғанымды сен қайдан білесің?
Енді екеуі іргелес екі елдің бірге жайлайтын жерінде туғандықтарын білісіп алған соң,
мəз болысып, күлісіп қалды. Біріне бірі қолдарын берісіп — туған, бауыр, — десіп
шүйіркелесіп жатыр.
«Қайрақты» колхозының атын естіген соң, мен де осы арадан кете алмай жүрмін. Бір реті
келсе, мəн-жайды сұрастырғым келеді. Оның үстіне, екі ауыздан бірдей, бір мағынада

шыққан «түрікпендіктен басқаңды», «қазақтықтан басқаңды» деген сөздердің неден
айтылғанын білгім келеді. Қазақтық пен түрікпендікті менсінбей айта ма, болмаса, басқа
мəні бар ма, соны білгім келеді.
Қол алыстың аяғы қоржын шешуге əкелді. Коридордың кең түкпіріне таман барып, екеуі
де малдасын құрып алып, қоржындарын шешіп, қапшыққа сап аузын байлап алған
қымыздарын шайқай бастады:
— Іш, іш, бауырым түрікпен!
— Же, же, қазақ туысқаным!..
Мен бұл екеуін бұдан жиырма жыл бұрын, сонау «Үстірттің» бір мемлекет сиятын кең
қырқасында кездессе қайтер еді деп ойлаймын. Екеуі де салт, не бір құдыққа, не бір бұлаққа
жақындай берсе... Сол бұлақтың суы, ұрыспай-таласпай, аттарын суарып алып, жөндеріне
жүре беруге жетер ме еді? Жоқ, жетпес еді. Сол кең дала екеуінің соқтығыспай өте беруіне
де тар болар еді. Əлде қай байдың намысын жыртып, əлде қай бидің кегі еске түсіп, шартпа-
шұрт болып қалысар еді. Араларына араздық ғасырлары тұра қап, шеке тамырлары
қызарысып, əуелі сөзбен шайқасып, аяғы не қамшымен не сойылмен тарқар еді. Қазір міне,
жаңа ғана танысқан екі адам, əлі аттарын да сұрасқан жоқ, отыра қалып, қашаннан бергі
достарша күлісіп отыр. Екеуі де ескілік дегенді жанап өтіп, ылғи баяғыға күледі.
Ескі кектер енді із қалдырмай өшкен болса, бұл екеуі «қазақ қана», «түрікпен ғана» деп
нені айтады екен? Екеуі алыстан қалжыңдасып, орағыта сөйлесіп отырып, менің ойымдағы
сұрауға да бір соғып өтті. Тек қана қазақ болып қалу, я болмаса, тек қана түрікпен болып
қалу — ата-бабадан аса алмай, ескі салттың құлы болып, «бұйырғаны болар» деп отыра беру
екен. Бұлар ағылшын да, неміс те болуды аңсамайды. Бірақ ата-бабаның қораш дүниесіне сия
алар да емес.
— Мына тиеліп келе жатқандарды көремісің? — дейді қазақ, қасындағы жолаушыға, —
толып жатқан машина, сайман... Ал, бұл неткен машина, не істейді, оны екеуміз де
білмейміз. Мүмкін, бір-біреуі жүз кісінің істегенін істейтін шығар! Оны екеуміз білеміз бе?
Жоқ. Біз баяғы мал бағуды ғана білеміз!
— Дұрыс айтасың, туған! — деп, түрікпен басын изейді. — Көзің жаудырап тұр, көресің,
ойын, түгіне түсінбейді. Даланың құмы мен топырағы құйыла-құйыла, ойдың көзін бітеп
тастаған сияқты. Сең міне, кемемен келе жатырсың. Он екі сом ақша төлеп, билет алдың. Ал,
бұл кеме ненің күшімен келе жатыр? Ол күш саған қалай бағынады, оны сен білмейсің. Əлгі
бір жүгіріп өткен қара күйе бала біледі оны! Солай емес пе?
— Солай, — дейді қазақ, күрсініп қойып. — Білмейміз. Тіпті мал бағудың өзін
білмейміз. Əлі күнге ата-бабаның жолымен айдап келеді екеміз. Ай бойы үйреткенде, жүз
литрден сүт беретін жүз сиырдан, мың литрден сүт беретін он сиыр артық екенін əрең
түсіндім. Сен, мынаны қарашы өзің! Ап-ашық емес пе?.. Біз əйтеуір жүз сиыр деп басын
санаймыз, бақсақ, құдайдың құдіретін қой-ау бұл, он сиыр артық болып шықты. Е! Шөбі
қайда, адам қайда, айтпа деймін! —деп дауласып отырған біреу бардай, қолын сілтейді.

Газеттен көрген бір сөздер еске түсіп:
— Жылқы тұқымын асылдандырам десеңіз, ағылшын-дон буданы, Буденный
жылқысынан алмаған екенсіз... Ақалтеке тұқымы сидаланып, қурап бара жатқан тұқым
дейді. Сізге шаруақол тұқым керек қой, — дедім.
«Қайрақтының» басқармасымын деген адамның көзі алақандай болды. Түрікпен ағайдың
намысына тиіп кетті білем, кесесін алдына қоя салып:
— Сен бала, не айтып тұрсың? — деді.
Мен жаңағы сөзімді жайыңқырап, аяқ жағын Буденныйдың пікіріне апарып сүйедім,
əйтпесе өз ойым деп айтсам, жанжалға ілегіп қалатын ыңғай байқалып қалып еді.
— Бауырым, сен қызбашы. Босқа оқытып жүрміз бе, біз білмегенді бұлар білуге тиісті.
Қане, балам, отыршы өзің, түгел айтшы, — деп «Қайрақтының» басқармасы мені қасына
шақырды.
Осы кісінің түсінде таныс бір белгілер бар сияқтанады. Қияқты қара мұрт, қалың қара
сақал, ақ кіре бастаған бурыл самай, бұрын бір көрген адамымның түсін жасырып тұрған
секілді. Өзгесін былай қойғанда шаш ала білетін өнерім бар ғой, көңіліммен сақалды түгел
сыпырып тастап, мұрттың орта кезін ғана қалдырып ем, баяғы өзімді балалар үйіне ұстап
апаратын милиционер ағайдың бар бейнесі орнына түсе қалды. Орнымнан ұшып тұрып:
— Ассалаумағаликүм, Жəнібек аға! — деп екі қолымды қатар ұсындым, азырақ еңкейе
беріп.
Ағай аң-таң боп қолымды алып жатып:
— Қарағым-ау, қай бауырым едің? — деді, көзін қадап.
Мен сол еңкейген бойым: «Сіздің бауырыңыз аз болушы ма еді» деп бастап, барлық
баяғыны айтып, есіне салып жатырмын, ағай естіген сайын қолымды қыса түсіп, мені өзіне
қарай тартып əкетіп барады. Мен де айтып болдым, Жəнібек ағай бетіме бетін тақап, жас
парлаған көзімен қымызға малынған мұртымен бет-аузымды түгел бір сулап шықты... Мен
бетімді сыртқа бұрып, сылқ етіп қасына отыра кеттім.
— Өй, ақмақ бала... Сүйте ме екен... — деп Жəнібек ағай өз көзін сүртіп жатып, —
көрдің бе, енді қандай адам болғаныңды? Айтпап па ем, оқысаң адам боласың деп! Шешең
əлі Гурьевте. Теңбіл көктің біріне мінгізіп өзім алып барам. Қазір түсеміз, — деді.
— Асығыс едім, ағай! Ертең келейін, — деп уəде бердім. Қат-қабат толқындарды жағаға
қарай ысырып кеп, кеме де тоқтады. Тақтайды дүрсілдете басып теңбіл көктер түсіп барады.
Биік өркештерімен қақпаға тіреліп қап, тақтай көпірге жүрексіне басып, нарлар шығып
барады. Бірі түсуге, бірі мінуге асығып, қарама-қарсы тұрған екі топ, кезек күтіп, қақпа
аузына тіреліп:

— Кейін! Кейін! —деген жүк көтерушілердің даусынан ғана іркіліп тұр.
Қарбаласқан у-шудың ортасында, шəлісін шалқайта жамылған, қолында көтерген баласы
бар жас келіншекке көзім бір ғана түсіп кеткенде, тұла бойым дір ете қалды. Қасында қара-
көк кепке киген жадау бір еркек бар екен. Дəл қақпаға келдім де, себепсіз бөгеліп тұрып
қалдым. Əлдекімді күткендей, қозғалар емеспін. Жүк көтергендер кейде соғып кетіп, кейде
зекіп қалып, өтіп барады. Кемеге мінетіндер бірін-бірі шамаданымен ығыстырып, бала
көтерген жас əйелді де шыр көбелек айналдырып қақпаға алып келді. Судың бір иіріміне кез
келіп қалғандай, баласын жоғары көтеріп алып, əйел бірде бетімен бірде сыртымен айналып,
маған таянды.
— Баланы өлтіріп алма, əй! — деп алыста қалған еркегі дауыстап қояды.
Үлкен бір тең көтеріп келе жатқан адам əйелді де, баланы да қабырғаға қысып, маған да
«кейін!» деп қалып, кимелеп келеді. Мен тең көтерген адамның өзін кеңірек жаққа қарай
ысырып қойып, жас əйелдің қолындағы баласын алдым. Əйелдің өзі де қыспақтан құтылып,
кең коридорға шықты. Əйел енді ғана маған көзін тоқтатып:
— Бетім-ау, Қайрошпысың? — деді. Менің «Бота!» дегенім өзіме де естілген жоқ.
Қыспаққа түсіп, азырақ қызарыңқы тартқан Ақбота өте бір сүйкімді əйел болған екен.
Балғын жас денесі жұмырланып, əр мүше өзінің табиғи көркемдігін тауып, үзіліп тұрған кезі
екен.
— Қайрошты өлді деп естіп пе ең? — дедім, «неге күтпедің?» деген өкпемді бүркей
алмай.
Келіншек те түсіне қалып, алыстан көрінген күйеуіне қарай беріп:
— Сені Костя болып кетіпті... Енді елге келмейтін болыпты деп қойған жоқ па?! — деді.
Көздері «осыны таратқан анау!» деп, күйеуіне қырын бір қарап қалды.
— Сені еркелетіп Бота демейтін бе еді ауылда... Соған қарап, сен түйе болып кетерсің
деп ешкім ойламаған шығар.
— Жоқ, Қайрош... Шешесін біржола тастап кетіпті... Көрмегенім ауыл болсын деп айтады
дейді. Москваға кетіп қалыпты деп бүкіл ауыл шулайды, — деді.
Көзі тағы да жақындап келе жатқан күйеуіне түсті. «Осыны айтқан сен ғой!» деп, мен
күйеуіне тесіле қарап ем, ол күнəлі адамдай төмен қарады. Аласа маңдайына кепкасын
бастыра киген сіріңке қара жігіт маған бірден ұнамады. Жас баланың өкшесіндей тайпиған
ғана кішкене иек, сояудай тістерін əрең жасырып, құлағына дейін созылған қалың ерінді,
бақа ауыздау жігіт екен. Мойны қылқиған, айыр желке, ала көздеу... Желке мен төбесінің
арасы төрт-ақ елі, қушық жаурын, қалақша жігіт, өте бір сүйкімсіз жан көрінді.
Ақбота əдемі ақ келіншек болыпты. Жасында дөңгелек жүзді жұмсақ мұрындылау,

арықтау, аласалау еді, қазір ашаң жүзді, қыр мұрынды, бойшаң болуға бет алыпты. Балғын
дене иіліп-бүгіліп, дөңгеленіп тұр. Толқындап келіп, оң иығынан алдына түскен қолаң шаш
аппақ жұмыр мойны мен мінсіз тізілген тістеріне ерекше бір ашық ажар береді. Əйел
дегенге бірінші рет қадала қарағандығымнан ба, əлде бірінші рет қадала қарап тұрғаным
Ақбота болғандығынан ба, əйтеуір, əйелге тəн сұлулық сипатын көріп тұрғаным осы. Əйел
дегеннің көзі қандай, аузы қандай, қолдары қандай еді деп ойым шарқ ұрып кезіп барады.
— Кіп-кішкене, қуыршақтай едің-ау! — дедім. Бота дегенді қоса алмай.
— Қуыршақ болса, тозбай ма екен! — деп, еркек менің қолымдағы баланы алып,
шешесіне берді. — Қуыршақ кейде дал-дал боп, қирап қалатын шырағым! —деді маған
бұрылып. Содан кейін, жерге қойған шамаданы мен қоржынын қолына алып, жоғарғы
қабатқа қарай кетті:
— Қатын-ай, кеттік..,
— Жоғалып кетер деймісің, бара бер! — деді Ақбота. Күйеуіне кете бер десе, маған «тұра
тұр» дегендей естілді.
— Апаңның дені сау, үй арасы жақын. Араласып тұрамыз,— деді Ақбота, əңгіменің бетін
аударғысы келіп. Мен үндемедім. Кеменің екінші қабатынан:
— Қатын-ай! — деген жексұрын үн тағы естілді. Ақботаға да біреу «қатын-ай!» деп
айтады екен-ау деп, мен аң-таң болып тұра бердім. Көзіме де, құлағыма да, өзіме де сенгім
келмейді.
Менің басқа əңгімеге елікпей, мұңайып тұрған түрімді танып, Ақбота көзін көзіме қадап
тұрып:
— Обал-жазығым сенің мойныңда! Осы тұрған Оралдан тым болмаса бір хат жазсаң етті!
— деді.
Əйел алдында кінəсіз болсаң да, кінəны мойныңа еріксіз алатын бір жай барын мен осы
арада түсіндім. Кінəлы адам тағы да үндей алмады.
— Қатын-ай!.. Қадалып қалдың ба? — деген дауыс үшінші рет келді.
Ақбота жоғары қарай көзін бір жарқ еткізді де, үнсіз ғана менімен қоштасып, күйеуінің
соңынан кетті. Мен сол жерде ұзақ тұрып қалдым.
«Ақбота жиырмаға менен бұрын жеткен екен! — деген ой келеді. — Бірақ бақытты бола
алмапты...»
Мен төрт орынды бөлмеде келе жатыр ем. Күйеуі мен Ақбота да сол бөлмеге кез келіпті.
Ашық тұрған есіктен көзім бір түсіп кетті де, қайтып онда кірген жоқпын. Мұндай қызық
халге де кездесіп тұрғаным осы. Дəл қазір көргім келер, сөйлескім келер адамым жалғыз
Ақбота ғана, бірақ қашып жоламаймын. Кеменің бір жағынан жылаған баланың даусы

шықса, мен жылжып екінші жаққа кетем. Инеліктей имиген, қушық жаурынды еркек көзіме
түссе, одан əрі жылжи берем. Ойымда жалғыз Ақботаның аты ғана. Өзі де жақында, бірақ
қасына бара алмаймын, қарай алмаймын. Өйткені, Ақботаны көрсем, онымен бірге күйеуін
де көрермін деп қорқам. «Қуыршақ кейде дал-дал болып қирап қалатын!» деген жаман сөз
құлағымнан кетер емес. Ақботаның дауысында əлі қыры сынбағандық бар. Бірақ ол қаншаға
шыдар! Күнделіктің мүжуі мен баланың жөргегі-ақ қажытады ғой бір кезде. Сонда Ақбота
сынады, тағы сынады, тағы сынады! Жібек тарқатылып жүн болады. Өзіне-өзі өгей жандай,
енжар бір күнге кездеседі.
«Шүкір...» — дегенін əрең еститін боласың... Мен осыдан қорықтым...
«Келіп қалдым, қақпаңды аш!» — деп кеме Гурьев қаласына соңғы айғайын салғанда да,
мен алыста жүр едім...
10
Бұл жаста да теруіңнен көруің көп. Көп көресің де бəрін башайлап ұғына бермейсің.
Балаң ой көрінгенге айналақтап тұрып қалғанда, көзіңе тағы бір жаңалық ілігеді. Оған
көңіліңді аудара бергенше, көзің қыдырып жүріп тағы бірдемені тауып алады. Көзіңнің əлі
көрмегені көп, көңіліңнің əлі тоқымағаны көп. Көзің мен көңілің бірдей асығады. Əсер
алмас, айналып өтпес қимылың жоқ.
Кемеге мінерде бар ойым шешеммен кездесудің айналасында еді. Кемеге мінгеннен кейін
ойымды басқа нəрселер аударып əкетті. Көз алдыма Қазақстан келді, балалар үйі келді,
Ақбота кездесті... Ойым шарлап дүние кезіп Шегеннің көргендерін іздеп кетті. Ата-
бабалардың олақтығы мен дəрменсіздігін біраз тексерді. Бірақ жат елдерді тапқан боп,
топырағына аяқ салсам, енді аттауға дəрменім жоқ екен. Алдымда «білмейсің!» деген жазу
тұрады. Жүзе білмейтін адам жағадан кете алмайтыны сияқты, менің ойым да таныс
дүниеден басқадан қорқақтай берді. Кең дүниенің қақпасын ғана көріп қайта берем.
Талпынам да, ұмтылам да, бірақ алдым тұйықтала береді.
Бұл жаста ойың жалығуды білмейді. Əрбір əсер бірін-бірі толқындай айдап, сені де
еріксіз ертіп əкетеді. «Қазір апамды көрем!» деген қуанышты оймен кемеден түсіп ем, көзім
оны ұмыттырып жіберді. Бұрынғы, аяқ бассаң солқылдап, машина өтсе қалтылдап тұратын
ағаш көпірдің орнына, кең Жайықты жалғыз-ақ аттап темір көпір түсіпті. Көк сырлы,
шілтерлі көпір көзіме де түсті, басқа дүниені де ұмыттым.
Еңсесі биік көпір үстінен Жайықтың екі беті кеңірек көзге түсті. Бұрынғы қоңырқай
қаланың кеудесі көтеріліп, Жайықтың екі бетіне де зəулім үйлер орнап қалыпты. Терезелері
күнге шағылысқан қабат-қабат биік үйлер қаланың еңсесін көтеріп, тынысын кеңейткен
сияқтанады. Бұрын қала тұнжырай қарайтын еді, енді кеудесіне ірілік кіргендей, құнтимай-
жұнтимай, өзіне-өзі сеніммен қарайды. Қала биіктегендіктен Жайық кемері төмен түскен
асау толқындары жуасыған сияқты көрінеді. Көпір арқылы үздіксіз етіп жатқан машина үні
əлдеқайда үздіксіз ызыңдаған электр арасының үніне қосылады. Қаршылдасқан темір үні,
адам үніне араласып, қала үстінде белгілі еңбек əні гүжілдеп тұр. Қала халқы бұрын
сұрғылттау киінуші еді, енді ақтылы-көктілі киініп, ақ жарқынға айналыпты.

Алыста, тынық теңіздің керілген көгілдір төсінде, түтіні будақтаған кемелер көрінеді. Ақ
желкендер бүйірін бұлтитып алып, су бетін сызып, керуендей көшіп барады. Əр жерде
ақырын шұлғып балықшы кемелері тұр. Күн бойы қырдағы Қазақстанды көріп келсем, енді
міне теңіздегі Қазақстанды көріп тұрмын. Қыр теңізі мен су теңізі жалғасып, жеріміз бен
елімізді еске түсіреді.
Апамды үш қабат етіп салынып жатқан жаңа завод құрылысынан таптым. Айдаш
жоғарыда кірпіш қалап тұр да, апам айналмалы лентаға кірпіш салып тұр.
— Апа! — дедім, бар сағынышымды сол бір ауыз сөзбен ғана айта алатындай.
Мені көруден бұрын, дауысымнан танып, апам қолындағы кірпішін түсіріп жіберіп,
айнала қарай бастады. Кірпіш кірпішке соғылып, жарылып қалды. Шешем қатты құшақтап
алып кеудесіне қысқанда ғана шеше байғұстың жайын сирек ойлайтыным есіме түсті. Мен
үшін не көрмеді, неше қайғырмады. Жазған шешенің мені есіне алмай ұйқыға кеткен күні
бар ма? Айдаш деудің орнына күніне неше рет Қайрош деп қалды екен! Өңі түгіл түсінде бір
көрініп кетсем, қандай қуанып қалды екен! Сол шеше үшін мен не істедім? Түк те істеген
жоқпын. Барлық өкініш ойыма енді ғана түсіп тұр.
Мен əзір шешенің бақыты неменеде екенін білмеймін. «Шеше баласының бағын тілейді»
дейді. Мен шеше алдындағы баланың парыз-қарызын да жете ойлаған емеспін. Енді міне,
жайған құшақ жабылып ашылғанша, шешем үшін өңі түгіл түсінде көрмеген бір жұмақ
жасап бергім келіп кетті. Жұмақ деген немене, мен оны да білмеймін ғой. Сондықтан осы
салынып жатқан зəулім сарай менің, шешемдікі болуын тіледім. Кейін, жылдар өткен соң
ғана түсіндім, ол расында да біздікі екен!
Кірпіш жеген қолдар қанша қатқыл болса да, арқама жұмсақ тиіп барады. Əжім
сызықтары көбейе түскен қартаң жүз айнадай айқын. Кірпік-қастарына, иір-иір əжім
сызықтарына тұрып қалған шаң-топырақ сағынған шешенің бір тамырының қылп еткенін
жасыра алмай тұр. Мен «апа!» десем, апам «Қайрошым!» дейді, əзірге неше жылдан бері
сақталған ойымызды айтысуға осы екі-ақ сөз жетіп жатыр...
Апам мені қайта-қайта құшақтап, қайта-қайта сүйеді. Денім сау, иығым қақпақтай. Бар
бойымнан əлі шығын көрмеген жас күш тырс-тырс шертіп тұр. Үстің шаң дегем жоқ, шаң
құшағына кіріп кеттім, шеше қуанышы сол да. Бала антын шеше құшағында беретін болу
керек. Мен шешемді құшақтап тұрып:
«Сен үшін бұл дүниеде бардын, бəрін істеймін!» — дедім ішімнен. Бəрі деген немене, аз
ба, көп пе, қашан орнатам, қалай орнатам, ол ойыма да кіріп шыққан жоқ. Баланың анты
адалдығында болу керек, адал ант еттім, қашан орындайсың деп, анам осы күнге дейін
сұраған емес. Мен əлі күнге дейін сол антыма берікпін.
— Құлыным, қозым, кішкентайым! — дейді апам, мені кеудесіне қыса беріп,
«Кішкентайы» еңкейіп, иіліп, əрең құшағына сыйып тұрғанында жұмысы да жоқ. Ана үшін
бала — қашан да бала. Қашан да ана өзін үлкен санайды. Кірпіш жеген ақ алақан менің
басымды қозыны сипағандай сипайды.

Қолына жұқа тері биялай, басына жеңіл жалбағай киген, құлағының іші мен танауының
сайларына шаң тұрып қалған Айдаш қасыма келді.
— Мына жаманның жігіт боп қалғанын қарай гөр! — деп, əуелі иығымнан бір итеріп
қалды да, арқама қақты. Айдаштың қуанғаны менің жігіт болып қалғаным сияқты.
— Бəлем, оқуыңды орап қойып, кірпішке салып алайын сені! — деді, маған ағалығын
көрсетіп.
Апам бір бөлмеде ғана тұрады екен. Есік алдында екі-үш пəтерге ортақ террас бар. Ар
жағы кең аула. Үй ішінің бəрі де ескі күйінде секілді. Бірақ бəрінде де белгісіз бір
жаңалықтың белгісі бар. Ауыл салты қалаға дейін ере келіпті де, ақырын-ақырын əлсірей
бастапты. Төр жақты айна, орамал, темір төсек, орындық, патефон сияқты қала салты
алыпты да, леген құман дөңгелек стол сияқты ауыл салтанаты босаға жақта тұр.
Апама «қуанышың қайырлы болсын» айтуға бірталай əйелдер келді. Біразы орындыққа
келіп отырады, енді біразы əлі жерге отыра кетуді ыңғайлы көретін сияқты. Бірақ «қайырлы
болсыннан» кейінгі сөздері от басы, ошақ қасына жолаңқырамайды. Ауыл əйелдері өз
өмірінің ермегі — отын-су, құрт-ірімшік маңынан көп ұзамаушы еді, жұмыстағы əйелдер:
— Біздің заводқа бүгін тағы он шақты əйел алынды...
— Біздің клубта бүгін «Чапай» картинасын көрсетеді... Барайық...
— Сіздің завод үш «еменге» көшкені рас па? — деп сөйлеседі.

Алғаш көріскенде азырақ қалжақ қылған Айдаш та енді басқаша көрінеді. Мінезі
салқындау, ойында жұмысы ғана жүретін адам болыпты.
— Осы онкүндікте сүйретіліп-ақ шығатын жайым бар... цемент екі күн кешігіп келді.
Жарық берілмей қалып, «кəнбейір» алты сағат қарап тұрды. Оның аты бір «смен» простой
ғой... — дейді. Орысша сөздерді қата айтқанмен дұрыс ұғынатын сияқты. Баяғы мен арман
ететін электр жарығын Айдаш өз қолымен жұмысқа жегіп жүр екен.
Үйренген қолмен тырс еткізіп, апам шамды жағып жіберді. Менің ауыл балаларына
мақтанып айтармын деген электр шамым тоғыз жыл ішінде қарт шешемнің тұрмысына да
кіріп алыпты.
Мен келді деп жиналған жұрт, мені қоршап ортаға алып, не көріп, не білгенімді
естігілері келеді. Оқудың қандай қырына шықтым, қандай қызмет істеп жүрмін, «адам
болғандығымның» қандай белгілері бар, көргілері келеді. Мен бұл жұртқа не айта алармын?
Өзіме-өзім дардай көрініп, кітап жаттап келген сияқты ем, қолма-қол істегі адамдар да
қарап отырмапты. Рас, электр жарығының неден туатынын мен жақсы білем, бірақ бұлар
оны шам қылып жағып, арба қылып жегіп, ат қылып айдап жүр. Шаш алғыш болғанымды
қалай айтармын? Оны айту түгіл, қайшы, тарақ, ұстара деген сөздер аузыма түсіп кетсе,
қысылып қалам.
— Оралдағы оқуымды бітірдім... Енді соғыстық оқуға кеткелі жатырмын. Əлі бір бес жыл
оқығым келеді, — дедім де қойдым.
Үлкен бір соғыс басталғалы келеді деген əңгіме елге де, қалаға да қатты тараған кезі еді,
өз еркіммен əскер қатарына алынғанымды апама айта алмадым. Апам онсыз да қобалжи
бастап еді, Айдаш бірдеме білетін кісіше:
— Əлі қайда... Қайрош оқуын бітіріп шыққанша... — деп бір қойды да, одан əрі бара
алмай, — бізге ешкім тиісе алмайды! — дей салды. Əлде біреуден естіген сөзі ме, əлде өзінің
шын ойы ма ол жағын мен де қазбаламадым.
Апам темір төсегін маған беріп, өзі жақын ғана еденге жатты Айдаш «түнгі сменді»
көріп келуге кетті. Есік ашық тұр. Апам екеуміздің əңгімеміз жылжып ауыл-ағайынға көшті.
Мен бүгін «Қайрақтының» басқармасын көргенімді айттым. Айғырлары мен түйелерін
мақтадым. Апам маған арнап алып қойған көкқасқа құнанын айтты. Біздің ауыл жайын
əңгімелесіп жатқанымызды білгендей, ашық есіктен безектеп жылаған бала даусы келеді.
Ауылды еске алған соң, жүрегімді қырық мысықтай тырналап жатқан Ақботаның аты аталар
ма екен деп, мен күтіп жатырмын. Апам бір əңгімесін айтып келе жатады да, жылаған
баланың даусы тым шырқырап кеткенде, əңгімесін бөліп:
— Байғұс бала неткен зар жақ еді! Əкеңе тартпай кеткір, жылаудан көзін ашпайтын,
жылауық əкесіне тартқан ғой! — дейді.
Осы үйлердің алдыңғы жағында жалғыз ғана қазақ үйі тұр еді, бала даусы сол үйден

келеді.
— Өзі ұйқысы ашылмаған баланы көк жұлын қылып өлтіретін болды-ау! — деп, апам
тұрып киіне бастады.
— Қайда барасың, апа? — дедім.
— Соқыр əжең үйіндегі Тана дейтін қыз баланы білуші ме ең? Ауыл оны Ақбота деп
кетіп еді ғой. «Нашар бала» деп текке айтады деймісің, соны жуырда бұрын апасын алған
жездесі алып келіпті...— деді апам.
— Жуырда дегеніңіз қалай, бала құшақтап жүр ғой! — дедім, өз сырымды өзім ашып бере
жаздап.
— Бала апасынан қалған. Жазғытұры қайтыс болды. Ақботаның, əке-шешесі жоқ,
кемпірдің қолында өсіп еді ғой. Кемпір қазір қартайды. Құдайдан безген жездесі, сүліктей
жабысып жүріп, алып келгелі бір жеті болды, — деді.
Апам ұзақ сүре бір əңгімені айтып кетті. Қалалық ақша бөлімінің бір налог жинаушысы
алғашқы əйелі өлген соң, дімкар кемпір мен балдызы Ақботаға ұсақ-ұлан жəрдем көрсетіп
жүріп, қолына қондырып алыпты. Оқи алмай қалған Ақбота, өз болашағын қайдан болжай
алсын, құр жылау, құр көнбеумен қолға түсіпті...
— Жасы он алтыда-ақ, сені сотқа тартқызам деп, біздің басқарма соңына түсіп жүр.
Ондай-мұндайды білетін адам еді, кім білсін қолынан не келерін... Ал енді, мынау бір
кескілеп өлтірсең обалы жоқ адам! Бір бие алып соны саудырып, киіз үй тігіп отыр. Өкпе
құрт болса керек. Ақботаның апасын да ауруын жұқтырып өлтірген екен, бұл сорлыны да сор
əкелді де. Түнде тұрғызып бие саудырады екен! —деп, апам қатты назаланып сөйледі.
— Ал, өзің, неге барасың онда?
— Ана зар жақ баланы біраз ала тұрайын да... Ақбота байғұс азырақ ұйқтап тұрсын... —
деп, апам маған жалынғандай қарады. Мен үндемедім, бала əлі шырқырап жатыр. Күңк-күңк
ұрысқан еркек даусы да келгендей болады. Апам шығып кетті. Тезірек барып баланы алса
екен деп, мен апамның аяқ басқанын санап жатқандаймын.
Шешемнің ақкөңіл, жаны мырза адам екені, бүкіл елге белгілі болатын. Ал енді, өзі ауыр
жұмыста жүріп, түнде біреуді демалғызуға кеткені мені де таң қалдырды. Ақботаға кетпесе,
мен жібермейтін де едім.
Елге неге келгенім енді анықталып жатыр. Шешенің жөні өз алдына, оған таластырар
ешкімім жоқ. Бірақ Ақботаны да қатты сағынып келген екемін. Оның тағдыры бір
шытырманға оралып қалғанын көрген соң, енді тезірек қайтқым келіп жатыр. Əрі ойлап, бері
ойлап, Ақботаға өз тағдырымды да жанастыра алмаймын. Қазір əскерге алындым... Оқуға
жіберетін болды.

— Жоқ, жігіт болсаң қош дей біл! — деп, өзімді-өзім қайрай бастадым.
Бала шырылы тоқтап, айналаны ұйқы мен түн басқандай. Қала өмірінің, түнгі дем алысы
алыстан ғана ызыңдайды. Ақбота да басын жастыққа енді ғана салған шығар, мен де
басымды жастыққа салып көзімді жұмдым... Мүмкін, екеуміз бір-ақ түс көрерміз...
Үлкен кеште бала адасады, құлын адасады. Көш ілгері кете береді. Біреу оған мəз, біреу
бұған мəз, енді біреулер адасып қолға түскен құлынға мəз. Ол жалпы көштен қалмайды да,
басқаларша тура көшпейді де, бар жұрттың қапысын аңдиды. Оған арқа сүйер болатын
тозған заң əлі тірі. Қапы кетсең болғаны, аузын аямай салады. Ындыны құрыған обыр ауыз
қауып-қауып қалады. Сол ауызға енді Ақбота түсіп кетіпті.
Баланың безектеп жылай беретіні, Ақботаның түн бойы ұйқы көрмейтіні, өз қолымнан
түк келмейтіні, мені үйге сыйғызбады. Тезірек кетуге асықтым.
Мен түнгі кемемен кетпекші едім, апам қой сойып, тоқым қағар жасап, бірталай
үлкендерді шақырыпты. Еңкейіп, сығырайып кемпірлер, күркілдеп, түкірініп шалдар келіп
қалды. Қорыққандай, көзін тас қып жұмып ап, құлақтарына дейін дірілдеп, үлкендердің
алдына бас бара жатыр.
Мен апаммен бірге оңаша отыр едім, ашық тұрған есіктен созылған ақ білек үйдің
ішіндегі əлдекімге қызыл-шұбар кесе ұсынып тұр екен. Кесенің кімге ұсынылып тұрғанын да
сезгендеймін. Білекті де танығандаймын. Бірақ орнымнан оңай қозғала алмадым.
— Саған əкеп тұр, Қайрош, саған, — деді апам.
Сол сөз сүйемел болғандай, орнымнан ұшып тұрып, сүрініңкіреп кетіп, есікке жеттім.
Есіктің ар жағы қараңғы, кім ұсынып тұрғанын көрмесем де тану қиын болсын ба, бірден
таныдым. Жұмсақ, жұмыр ақ саусақтарды сипай кетіп, кесені алдым. Кесені сол қолыма
алып, кесе ұсынған ыстық қолды оң қолыммен азғана ұстап тұрып босаттым. Жас жүректің
лыпылдап соққанын да есіткендей болдым.
— Уə, қайда кеттің! — деген киіз үйден еркек даусы да шықты, біздің қолымыз да
айрылысып кетті. Қымызды жұта салып, кесені қайырып бергенімде, қолыма тұмаршалап
бүктеген қағаз ілікті... Ақбота табалдырықтың ар жағында, мен бер жағында, бір ауыз сөзге
жарай алмай, үнсіз қоштастық. Ыстық қол қайтып созылған жоқ, шыққан дыбыс та жоқ,
қараңғы түн жұтып жібергендей, Ақбота да жоқ болды. Кең ауланың арғы түкпірінен
кісінеген құлын даусы келді...
Қалтамда сол тұмарша, аузымда сол қымыздың дəмі, құлағымда құлын даусы, басқа
дабырдың бірі құлағыма кірмей, бірталай адаммен кемеге келіп міндім. Көзім кемеге мініп
жатқан жұрттың ішінен əлдекімді іздегендей айнала қарайды. Таба алмайды. Қасында сол
кепкесін бастыра киген сіріңкі қарасы жүрсе де көзіме тағы бір көрінсең-ау деймін. Енді
көрсем, тіл қатуға да жарағандаймын. Хатыңдағы үш ауыз сөзіңе, үш құшақ жауап берер ем
деймін. Бірақ Ақбота көзге түскен жоқ...

Гурьев еңбек қаласы. Күндіз теңіз беті көшкен керуендей, көк толқындарды көлденең
тіліп жөңкілген кемелер. Көшпелі ел түйесін біржола шөктіріп, осы ойпатқа біржола орнап,
іргесін берік жайған. Сағат санап өкірген завод айғайында «Өткен сағаттың есебін бер!»
деген əмір де бар. Лықсып кеп құйған Жайық пен шалқып жатқан көкжал Каспий сағасына
орнаған қаланың құлы да, қожасы да. Жаудай алысады, жаттай сынасады, жеңілсе құшағын
ашады. Қазір, кешегі тəулік өтті, міне жаңа күн басталды десіп, заводтар үн қоса хабарласып
жатыр.
— Кешегі күннің есебін жібер!..
Теңіз демін кең алады. Теңіздей шалқып, толқындай ұзын құлаш сермеуге үйретеді. Кең
бол, — жайдары, кекті бол, — түнерген, терең бол — мендей, деп жатады.
Батыр біткеннің бəріне тапсырып, бетімнен үш қайтара сүйді де апам:
— Ал, күнім, жолың болсын! —деді.
Айдаш ағалық істеп, ақыл айтып:
— Əскер тəртібі қатты болады дейді... Тым болмаса, колхоздың тəртібін де көрген жоқ
ең... Аяғыңды байқап бас, бала. Тентектікті қойып па ең? — деді.
Жақсы тілек тілеп жатқан шеше сөзі жаныңды жылытқандай, майда тиеді. Көзіңе жас
əкеледі. Жүрегіңді алау-жалау етіп бара жатқан тағы бір нəрсе бар. Ол Ақботаның берген
тұмаршасы. Сия қарындашты жалап жіберіп: Ұмытпаймын, сен де ұмытпа!» — деп
жазыпты. Екеуміз ұмытпайтын неміз болып еді, оны екеуміз де білмейміз. Мүмкін, оны
жүрегіміз ғана білетін шығар. Бірақ көз бен құлақ куə боларлық еш нəрсені білген емеспіз.
Сол білмеген бойым жүріп те кеттім...
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Шекараға Николай Шуруп екеуміз бір күнде келіп едік. Содан бері екі жыл өтті. Бөлмеміз
қашанда бірге, төсегіміз қатар, біріміздің етігіміз бірімізге қарап тұрады. Шекараның бұл
бөлімінде екеумізден асқан дос та жоқ. Күзет жұмысындағы əскерлік қатал тəртіп, ара-тұра
айқасу болып қалғанда, жолдасың қаны мен жанын бірге ала жүгіріп, тізе қосатыны достық
дегенге ерекше бір мəн береді. Дос жүректері қосыла соғып, ой-тілегің бірге өріліп кетеді.
Ар-ұят, намыс-кек, бəрі ортақ болған соң, əскер достығы терең бір мағына табады. Оның
үстіне мінез үйлесе кетіп, ой өрісі бір болса, ондай екі жауынгердің арасынан қыл өтпейді.
Бірге қуанып, бірге ұялады, бірге қынжылады.
Николай екеуміздің осындай жайымызды аңдап, шекара күзетінің бастығы, бізді ылғи
бірыңғай, ылғи бір уақытта жіберетін болды. Кейде күзетке келе жатқанда үзілген əңгімеміз,
күзеттен қайтқанда дəл манағы жерінен қайта жалғанып кетеді. Айтыспаған сырымыз да
жоқ, ақылдаспаған арманымыз да жоқ. Екі жылдың ішінде Коляның бар қырындысын мен
ақтарып болдым, менің бар сырымды ол жатқа білетін болды. Əдемі бір ақ қайың көрсе,
Николай:

— Тап сенің Ақботаңдай екен! — деп те қояды.
Екеуміздің достығымызды ұлғайта түсетін тағы бір əулекілігіміз бар: екеуміз де «бокс»
ойынында жұдырықтасуға бірге түсеміз. Салмағымыз да бірдей, өнеріміз де бірдей. Кейде ол
қапы кетеді, кейде мен қапы кетем. Сонда ғана бірімізді-біріміз бірер жұдырық ағалап
шығамыз. Шекарада екеумізді тізе айырмайтын «аяқси» деп атап кетіпті. Кəрі грек
заманынан қалған ат болса да, оған екеуміз де қысылмаймыз.
Коля ертең кеткелі жатыр. Сондықтан жаңа ғана екеуміз жұдырықтарымызды
қоштастырып қайттық.. Менің сол жақ қабағыма қаттырақ тиіп кеткен жұдырық орнын
сылап жатып, Николай:
— Сенің оң қолың темірдей! — деп қояды. Бірақ менің қабағымды сойып кеткен оның оң
қолы. Жатаған, кесек денелі, жаурынды, ыңғайлы жігіт. Əшейінде күлімдеп тұратын көзі
жұдырыққа түскенде жолбарыстың көзіндей шатынап кетеді. Кішкене ғана қырлы мұрын
қусырылып, танауы жыбыр-жыбыр етіп жүреді. Шекара қыздары оны «Коля-жолбарыс» десе,
тілінде украин ықпалы басым болғандықтан жігіттер оны «Мыкола» дейді.
— Бірі Мыкола, бірі Хайрол-Вали... Құдайдың бізге берген «аяксиларын» қарасаңшы! —
деп, екеумізді қоса мазақтап жүреді.
Біз бір шығыспен шектес жерде тұрамыз. Сондықтан елдің тіліне еліктеп, мені
жолдастарым Хайрол-Вали деп те атайды.
Ертеңгі кезекке бір барып қайтқан соң, Николай жүріп кетпек. Əуелі дивизия штабына
барады, одан арғысы өзіне де белгісіз. Ұзаққа кете ме, тез орала ма, қандай жұмысқа барады,
оны ешкім білмейді. Бастықтардан сұрауға жағалатып көріп едік:
— Ол үшін уайым жемеңдер... Адаспайсың. Қолыңа берген пакет өзі бастап алып барады!
— деді.
Комсомол жұмысын басқаратын қазақ жігіті Ералин, əлденені аңғартқысы келгендей,
онда да алыстан орап келіп:
— Оқыған қашан да жақсы ғой... Оқымаған етекте, оқыған биікте! — деді.
Соны естігеннен кейін, Николай «оқуға барады екем», деп қортынды шығарды. Ай оқи
ма, жыл оқи ма, қайтып тағы кездесеміз бе, оны білер жай жоқ, екеуміз кешеден бері
қоштасып жүрміз...
Ертең мен де демалысқа шығам. Осыдан он күн бұрын мен бір-екі жолбасар ұстап əкеліп
едім. Үн шығармай, ақырын ғана ұстадым. Шу шығартпай, тіл қаттырмай ұстадым. Ар
жақтағы қожалары ол екеуін аман өтті деп қалса керек, алыстан аңдалатын сезікті белгілер
болған жоқ. Біреуі əшейін бізді сынауға жіберілген «жолды-аяқ» болғанмен екіншісі сұр
қасқаның өзі екен. Содан бері шекараның осы тұсын осал көріп, əр түрлі қарақұстар түңіліп
жүргенін байқаймыз. Осы екі жолбасар үшін маған бір ай демалыс берді. Əуелі Қара теңіз

жағасына барып дем аласын, деп еді, аяғында үйіме барып қайтуға рұқсат етілді.
Кеше кешке қайда кететінім анықталып, қазір Коля екеуміз екі ағаш шамаданымызды
ашып қойып, азды-көпті дүниемізді жинастырып жатырмыз. Қай нəрсемізді қайда
саларымыздың ретін таба алмай отырғандай, үш-төрт қол орамал мен азғана ұйық-
шұлғауларымызды аударыстырып, ойланып қалыппыз. Əрине, əрқайсымыздың өз себебіміз
бар... Əркім өз ойымен отыр...
Əр жауынгер əскерге алынғанда, артта қалған туған елдің бір исін ала келеді. Онысы
кейде алдағы арман сияқты, кейде орындалған арман сияқты болады. Не көңілің жай, не
көңіліңде тыныштық жоқ. Өлі балықтан басқаның бəрінде де осындай бірдеме бар.
Жауынгер өзін отанына беріп, жеке арманын жанында сақтайды. Оны ортаға сала алмайды.
Менің осы екі жыл бойы шеше алмай жүрген бір-ақ жұмбағым бар. Ойланып қарасам —
арманым да сол. Екі жылдан бері Ақботаның қайда ұшып кеткенін білмеймін!
Бұл жұмбақ əуелі маған қатты бір ызғар, қайтпайтын кəрмен келді. Армияға алынғаннан
он бес күннен соң біздің рота ұзақ жорықтан қайтып келе жатты. Бүйендей қылып орап
алған шинеліміз арқада. Тер өткен, шаң тұрған сыртқы көйлек салтақ-салтақ. Əркімнің екі
жаурынының ортасынан су құйып жібергендей. Орал қаласының көшесін солқылдатқандай,
гүрс-гүрс басып, өлеңдетіп келеміз. Жатаққа жақындай бергенде, қабырғаға жабысып тұрған
қара киімдіге көзім түскенмен көңілім тұрақтамай, қақпадан өтіп кеттім. Мылтығымды
орнына қойып, енді жуынуға жүре беріп едім, күзетші мені шақырып алып:
— Қақпа алдында сізді бір туысқаныңыз күтіп тұр. Таңертең келіп еді, əлі тұр, — деді.
Мен қақпадан шыға сала, қара көлеңкеде тұрған адамды танымай тұрып-ақ қолымды
шекеме апарып, əскерше амандық айттым. Туысқаным жауап та қайтарған жоқ, орнынан
қозғалған да жоқ. Таң қалып, жақындай беріп, Ақботаның күйеуі екенін таныдым. Таныс
қара костюм, қапсыра киген көк кепке, таныс қушық кеуде... Мені бас салып, шайнап
тастайтындай тістері ақсиып, көздері алара қарайды.
— Қатын қайда? — деді маған туысқаным...
— Қайдағы қатын?
— Менің қатыным... Ақбота! — деді. — Сен алып қашып кеткен қатын!
— Қатыныңызды өзіңіз білетін шығарсыз. Мен қайдан білейін? — дедім, енді амалсыз
күлкім келіп.
— Қалжақтама, əкел қатынымды! Сен үшін алған қатын емес! — деді, даусы ысылдай
шығып. Екі қолы артында, бірдемемен періп жібергелі тұрғандай...
Біреу естісе күлер деп ұялып, мен оған ақырын ғана қызыл əскер қатын алып
қашпайтынын айттым. Əскер заңы былай тұрсын жауынгер қатынды қалтасына салып жүре

ме? Түйе қорадай кең бөлмеде елу-алпыс солдат жатады, оның ішінде əйел ұстауға болмайды
дедім.
— Мен сенен қайда жатқызып жүрсің деп сұрап тұрғаным жоқ. Қатынымды əкел деп
тұрмын! — деді, бір аттап жақындап қойып.
— Ағай, сіз ақмақ болмаңыз өйтіп. Бұл қалжақтың жеpi емес. Бері қалғанда өзіңізге ұят
болады. Қойыңыз, басқа жақтан іздеңіз, — дедім.
Мен оған «сіз» деп сөйлесем, ол мені «сен» деп мұқатып тұр. Ақботаның қашып кеткені
айқын. Ішімнен соған қуанып тұрғандықтан кейбір сөзім мазақтағандай, мысқыл аралас
шығады-ау деймін. «Туысқаным» кіжініп:
— Мен ақмақ емес, əскерде жүріп қатын алып қашқан сен ақмақ! — деді.
— Отағасы, сізбен қалжақтасып тұруға менің уақытым жоқ. Бұл əскер жатағы. Сенсеңіз,
бұл күнəдан қолым таза. Сенбесеңіз, өзіңіз білесіз, — деп, бұрыла беріп ем, «туысқаным»
жағама жармаса түсті. Оң қолы шолтаңдап, шекемді іздеп жүр. Маған оның тыриған арық
қолы жүк болсын ба, қолын қайырып орнына апарып, көйлегінің жағасын түзеңкіреп беріп
ем, «туысқаным» қайтып қолын көтере алған жоқ. Бірақ өлердей ызақор екен:
— Ендеше, мен осы қақпаның қасында өлем! — деп, шалқасынан түсіп, жата кетті.
Жаңағы күш көрсеткеннен гөрі мынасынан зəрем кетті.
— Ана бір қазақ нағып жатыр! — деп, командирдің біреуі сұрай қалса, кезекте тұрған
күзетші:
— Жауынгер Сарталиевтің, тауысқаны, командир жолдас! — дейді. Оның ар жағында не
мені, не мына «туысқанымды» шақыртып алып сұрастыра қалса, ол ұятты көргенше өлген
жақсы да!
«Туысқаныңның болғаны жақсы ғой, мынадай туысқанды, құдай, сенен қашан сұрап ем!»
— деп, қатты қысылдым. Өмірімде бірінші рет ұялғаннан маңдайым терлеп кетті. Енді
қалжақтау қайда, жалына бастадым:
— Ағатай, өйтпеңіз... Екеумізге де ұят болады. Мен шынымды айттым сізге. Маған
əуреленем деп жүріп, шын айрылып қаласыз... — деймін.
— Олда! деп айт, — дейді.
— Олда! — деймін.
— Білде! деп айт, — дейді.
— Білде! — деймін.
— Жоқ. Бəрібір сенбеймін! — деп, қабырғаға жабыса түседі.. — Өлем осы арада...

Ағатай да айтылып жатыр, əкетай да айтылып жатыр, біреуі құлағына кірмейді. Сонша
жек көрген адамыңа, сол айуанның өз ұятын сақтаймын деп, жалынып-жалбарынған деген
бір қиын екен... Аяғында, өкпесін қысыңқырай, бір қолыммен кеуде тұсынан көтеріп алдым
да, жатақхананың қасынан алып кеттім. Аяғы жерге жақындап кетсе-ақ, тірей қояды. Жоғары
көтеріп алсам, екі өкшесімен тіземе тепкілейді. Амал жоқ, орап-бүктеп, балаша көтеріп
алдым да, Жайықтың жағасына əкелдім. Бірінші рет сен деп сөйлестім:
— Сен ұятсыз, айтқанға нанбайсың, ақылға көнбейсің! Не істейін саған? Өзенге тастап
жіберейін бе! — дедім. — Алқымыңнан бір сықсам, не боларыңды байқадың ғой, өзің?
Енді ол маған жалына бастады. «Жоламайын маңайыңа, қатынды да бердім, босат» деді.
— Жоламайсың ғой?
— Жоламайын.
— Олда деп айт!
— Олда!
— Білде деп айт!
— Білде!
Олда-білденің немене екеніне түсінбесем де, уəде бекітер бір сөз екенін алдында ғана
өзінен естігем, соны енді өзіне айтқыздым да қоя бердім.
Сол күні шешемнен де хат келген екен. Дəптер қағазының төрт бетіне жазылған хатқа елу
екі-ақ сөз сыйыпты. Айдаштың күсті қолдары қаламға қайдан үйір болсын, əрбір əрпі
көлбей-көсіліп, əрбір сөзі түйе керуендей созылып, бір жолға əрең сыйып тұр. Жол шетіне
жақындап қалғанда сөздің соңғы бір əрпін келер жолға шығара салатын əдеті тағы бар екен.
Ноқат кездессе — шоқпардай, дөңгелек əріптер шаңырақтай. Бірақ бұдан артық хатты
өмірімде де алып көрмеген шығармын...
Шешем сөз арасында, «Ақбота да сен кеткен түні жоқ болды, тегі колхозға барып,
Жəнібекке паналаған шығар дейміз» деп жазыпты. Əлі де ұшқарылықтан арылмаған екемін
деп ойладым. Оқымаған қазақ қызы сол босағада шіриді ғой деп ойлап ем, енді қорлыққа
көнбей, күреске шыққанын көріп отырмын.
«Сол жолы неге ғана бір тілдеспедім?» — деп қынжылдым.
Мен кемеде келе жатқан түні тереземнің алдынан əйел өткендей бір елес беріп еді.
Басындағы ақ жібек шəлісін де көріп қалғандай болып ем. Жүгіріп тысқа да шыққамын.
Жұрт жатып, жарық азайған, қараңғы еді. Ешкімді көре алмап едім, сонда да кеменің үстін
бір орап шығып:
«Ақбота соңыңнан қуып келе жатыр деп ойлаймысың!» — деп өзімді-өзім мазақтап,

қайтып келіп ем.
Енді міне, Ақбота да мен кеткен түні жоқ болып шығыпты. Мүмкін күйеуін мен үшін
тастап, мен кеткен кемемен о да кеткен шығар!
Əрине! Əлгі, айналып кетейін «туысқаным» да соны айтып тұрған жоқ па!
Шешемнен хат алғаннан кейін бірталай күн қуанышым қойныма сыймай жүрді. Аяғымды
билей басып, арқадағы жүктің ауырлығын да сезбей кеттім. Ауыздан шықпағанмен белгілі
ойды Ақбота өзі түсініп, мен айтарды өзі айтар, бір күні келіп те қалар деп, ылғи күтетін
болдым. Күнде жүрістен қайтқанда кезекте тұрған күзетшіге тесіле қараймын.
«Сізді бір туысқан қарындасыңыз күтіп жүр!» — деп айтар деймін. Бүгін айтпаса, ертең
айтар деп күтем. Тəуекелшіл, ер қыз өзі тауып алар деп сенем.
Кейде Ақбота келіп қалса, қайда жатқызам, қай қалтама сияды деген қорқақ ой да келіп
қалады. Мылтық емес мойныма асып алатын, оқ емес беліме байлап алатын. Оның үстіне,
осынша қыршын жастардың ішіне əйелін əкеп қойған əскердің халіне қызыға да алмаймын.
Бұл ойым кең жайылымға шығып алып, əлденеменелерге апарып соғады...
Амал қайсы, айлар бойы күтсем де «қарындасың келіп тұр» деп ешкім айтқан жоқ...
Ақбота біржола хабарсыз кетті. Менің ойымда кетіп бара жатқан жұмбақ та осы.
Қазір мен тұрған жерден алыс бір шекараның күзетіндемін. Анда-санда апам мен Айдаш
хат жазып тұрады. Ақбота туралы бір ауыз сөз жазбайды. Бір-екі рет өзім де сұрап жазып
едім, «хабарсызбыз, қарағым» дегеннен басқа еш нəрсенің ізіне кездесе алмадым. Сонымен
Ақбота бір жұмбақ болды да қала берді.
Апам қазір пенсия алып, колхозда тұрады. Айдаш əлі Гурьевте. Кейде апамның хатын
қолы əдемі бір оқушы қыз жазады. «Қарындасың Н. деп, сəлем айтып, қол қояды. Маржандай
тізілген қарыптарына қарай сөздері де жатық, колхоз өміріндегі əрбір жаңалықты құр
өткізбей жазады. Шешеме хат жазғанда сол «Н» қарындастың өзінен де Ақбота туралы сұрап
жазып ем, қарындас маған — мен ол кісіні білмеймін деп жауап қайтарды.
Шешусіз жұмбақ мазалауын қояр емес. Мен əлі сүю-күю дегенді көрген емеспін.
Ақботаның ойымнан шықпайтыны да балалық шақтың əсері болуы мүмкін. Кітаптан көрген
«шын махаббаттар» «Қайрақтының» қазағының қолынан келе де бермейтін сияқтанады.
Бірақ «Қайда кетті екен?» деген сұрау есімнен де кетпейді, жанымды қинауын да қоймайды.
Араға түскен екі жыл ұмыттырса да керек еді, жоқ ұмыттыра алған жоқ. Қайта, жұмбақтың
шешуі қиындаған сайын, менің ойлануым да көбейіп барады. Араға айлар түсіп алыстатқан
сайын, көк шəлісін шалқайта жамылған келіншектің бейнесі күн санап ажарлана түседі.
Көздері көз алдымнан кетпей, қызыға түсем. Тұмаршадағы үш ауыз сөзден əлі үміт етем.
Жалғыз-ақ хабарсыздық қажытып барады.
Алдыңғы күні таңертең күзеттен қайтып келе жатқанымда ақтылы-қызылды бұлттар
арасынан сол жұмбақтың шешуі де жарқ ете түскендей болды. Н. қарпі сияқты бір бұлт

құбылып барып Ақботаға ұқсап кетті. Ойыма жұмбақтың жаңа бір шешуі түсе қалды.
«Н. деп қол қоятын сол Ақботаның өзі болар!» — деп ұйғардым.
Қайтып келіп Н. деп қол қойылған хаттардың бəрін төсегімнің үстіне қаз-қатар жайып,
тексеруге салдым.
Біреуінде:
«Апаң Ақботаны сұрай беріп қайтеді, сол жақта да сұлу қыздар бар шығар — дейді.
Ақбота қанша дегенмен есік көрді ғой деп айтады» — деген күрсініс бар екен. Енді бірінде:
«Ылғи сұрай бересіз, мен жауап таба алмай қысылам... Егер шын-ақ үлкен жұмысыңыз
болса, жөнін айтыңыз, мен де қосыла іздесейін», — деп Н. өз атынан жазыпты. Енді
абайласам əр хаттың ішінде де менен сыр тартқан бір ауыз ойнақы сөз жазылмай қалмаған
екен. Мен оның бəрін де менің сұрауыма қарай қайтарылған жауап деп, кезінде байқамаған
екемін. Күнəсіз болғанмен кейбір ойнақы сөздерді Ақбота ғана жазуға мүмкін.
— Əрине, Ақбота осы Н! Н. сол Ақбота!..
Осы шешу табылғаннан кейін, мен күзет бөлімінің командиріне бардым:
— Қырымға деген демалысты өзгертсеңіз екен. Мен шешемді көріп қайтқым келеді.
Денім сау, курорттың маған керегі не? — дедім.
Əрине, тап осылай емес, əскерлік тəртіптің əр ноқатын өз орнына дəл қойып айттым.
Командир алғашқы бұйрығын өзгертіп елге баруыма рұқсат етті. Қайтып келіп Мыколаға:
— Шешеме барып қайтатын болдым! — дедім, басқа жолдастарға да соны айттым.
Қазір міне, шамаданымды ашып қойып, Ақбота мен шешеме не ала барсам екен деп соны
таба алмай отырмын. Жоқ, жұмбақтың шешуі тағы шиеленісіп кетті. Tөc қалтамда жүрген
тұмаршам мен хат жазған қолды салыстырып қарасам, бір харпы ұқсамайды! Біреуі бұрынғы
латынша, біреуі қазіргі жаңаша жазылғанмен харып қоюда бір ұқсастық болуға тиісті еді, ол
ұқсастық табылмады. Көңіл тағы дағдарып қалды. Əлдеқандай бір қызға сен Ақботасын деп
тап беріп хат жазуым да қиын, іздеп барғанда ол Ақбота болмай шықса, о да оңай емес. Əлі
шынықпаған көңілім Ақботадан біржола күдер үзіп қала ма деп жүрексінем.
«Жоқ, сол Ақбота! Жөнел, тарт «Қайрақтыға!» — деп, жүрегім айғай салғандай. —
«Тарттым!» — деп, мен де белді байлап, шамаданның қақпағын жаптым. Еш нəрсе апара
алмасам, оқасы не, өзімді алып барам.
Коля сағатына қарап:
— Уақыт болып қалыпты, — деді. Екеуміз ең соңғы рет бірге, ең соңғы кезекке кеттік...
2

Дəл бүгін шекара шегінде ешбір уақиғаның кездеспей-ақ қоюын тілеп келіп ем, елге
барам дегелі көңілім қатты бұралған домбырадай, əр қимылға бір ызың етіп қалып, онсыз да
тынышым жоқ. Бір сағат қана бөгеу болар бірдеме кездесіп қала ма деп қыпылдап келдім.
Көрші елдің бізге не тілеп жатқанын өзі біледі, мен ол елге бейбітшілік, амандық тілеп
келдім.
Берік қадалған қашанғы орнында ала баған тұр. Сенімді күзетшіге ұсап, бар айбарын
сыртымен ғана аңдатып, үнсіз тұр. Бұл ала бағанға сансыз жұрттың кезі қадалады. Біреулер
ұнатпай жек көріп қарайды, енді біреулер үмітпен қарайды. Кекпен қарасын, үмітпен
қарасын, əйтеуір көрші елдің көзі ала бағанда екенін біз күнде көреміз. Ала бағанды кеміріп
тастағысы келетін тістер ақсиып та қояды. Бірақ алдында біз тұрмыз. Ала баған аттап
кетейін деп те тұрған жоқ, аттатпайды да!.. Шекара күзетінде өткен екі жылдың ішінде, мен
көзім өткір, көңілім сергек болуға үйрендім. Ала бағанға жақындай бергенде-ақ, ойыңда
келе жатқанның бəрін бір-ақ сыпырып тастап, көзің мен ойыңды шекараға ғана қадайсың.
Əрине, бұдан кейін өз арманыңа қайтып оралмай, біржола ұмытып кетпейсің, күзетіңді
өткізіп бөлмеңе қайтқанша, басқа ойлардың бетін жауып, ысырып қоясың. Біржола ұмыту
қандай қиын болса, аз уақытқа ысырып қоя тұру одан да қиын.
Қасымда асқан сақ ит Рекс бар. Қарайтын жағын ол да жақсы біледі. Көзі мен құлағын
бірдей тігіп, ала бағанның ар жағына қарайды. Алысқа тіккен көздерінде ит ойының
елесіндей, кішкене-кішкене ұшқын жылт-жылт етеді. Рекс ойлай ала ма, жоқ па, ол өз
жұмысы, бірақ үйге бөтен адамды кіргізуге болмайтынын ол ешкімнен сұрамайды да.
Кірпігін анда-санда бір-ақ қағып, тұмсығының үстіндегі тамырлары бүлк-бүлк соғып, бар
денесі ширақ, ата жөнелуге əзір отырады. Басқа уақытта еркелеп, кейде басыңа да қарғып
қойса, ала бағанға жақындаған соң-ақ қыңқ етпейді. Үру, қыңсылау дегенді біржола
ұмытқан. Ол бірдемені айтқысы келгенде ғана үреді.
Ала бағанды көргенде маған ылғи бір-ақ ой келеді. Сенің адаммын, азаматпын деуің,
елім бар, жұртым бар деуің, əлденені арман етуің, туған-туысқаныңа бақыт тілеуің,
бірдемені істеймін деуің, бəрі де осы ала бағанның бер жағында ғана мүмкін сияқты,
Көңіліңді қанша қамшыласаң да ала бағанның ар жағынан мұндай еш нəрсе таба алмайсың.
Бөтен ел деп, босқа жамандағың келмейді, бірақ көзге ілінер жақсылық таппайсың.
Ала баған екі елдің ғана шекара белгісі емес, екі түрлі дүние танудың, болған мен
болашақтың шегін айырып тұрған сияқтанады. Күзетші емес, белгі сияқтанып кетеді.
Кейде ойымды еріксіз сүйрелеп ала бағанның ар жағына алып шығам. Жат ел демей,
жақсылығын көргім келді. Қараңғы бір түн ішінде белуардан батпаққа батқандай болам. Бар
ойыңнан бір-ақ айрылып, адам үшін арман деген немене, өз еліңде салтыңа кіріп болған
қандай қимасың бар еді, бəрінен жұрдай болғандай селк етіп қалам.
Көз алдыма алыста қалған, ізі жоғалған ата-бабаның заманы келеді. Ақырын жылжыған
ғасырлар керуені, атам заманғы ескі-ұсқыны артып ап, əлдене көріп, құлап-жығылып əлі
келе жатқандай көрінеді. Біздің арқадан алдақашан түскен жүк елестейді. Жауыр болған
арқалар, суалған жаңғар, үңірейген кездер көрем. Бір кезде біздің ел де осындай еді.
Азияның діңкеңді қатырған ауыр ғасырлары əрең жылжып, ұзақ өтіп жатты. Өліктей сұлап,

қозғалу жоқ, қимыл жоқ, дала жатты. Жақ пен найза, кетпен мен көнек заманында туған ой
мəңгіге кетер даналықтай жасай бергісі келді. Ой орнына — тақпақ, өлең орнына — жоқтау
берді де, құлшылық күтті. Жапырақ көгермей солды, жастық гүлденбей өлді. Жалғыз-жалғыз
зар қаққан домбыра үні əлсіз сарнады.
Ала бағанның ар жағындағы ел көз алдыңа осындай бір қайғылы заманды əкеледі. Замана
заңы ескірген сайын қадірлі бола беретіндей, əлі баяғы ескі жұртында, алдақашан өлген
өліктің өлімтігін күзетіп отыр.
Əріректе, қыр басында бəленшекең дерлік біреудің моласы тұр. Кірпіші құлап, тозығы
жеткен соң, енді əулие атанған сияқты. Əр жұмада басына жұрт жиналады. Бір күн бұрын,
бастары қақшаңдап, таяқтарымен жер түрткілеген біріне-бірі ұқсас соқыр қайыршылар келе
бастайды. Ертеңіне біреуі отырған бойы сырғанап, біреуі төрт аяқтап тарбиған, енді біразы
қолтығына тіреп алған жалғыз таяқпен ақсаңдап жарымжан мүгедектер жетеді. Бəрі де қара
киінген. Бұлар топ-топ боп, бірінен-бірі озып кете алмай, бір көрінген жерінен оңай ұзай
алмай, ұзақ жылжиды. Кейде жұрттың алды қайта бастағанда, бұлардың арт жағы жаңа
жақындап келе жатады. Мүгедектердің қасынан желдей есіп өтіп, тоқтаусыз зарлап,
«аллаһулаған» диуаналар келеді бір кезде. Диуаналар жортып жүріп, моланы бір айналып
шығып, ақырында əрқайсысы өзіне ұнаған жерді таңдап алып, садақа бұлағының бір ағатын
жері осы болар деп отырып қалады. Анда-санда екі қолды бірдей алдына қарай созып бір
қойып, бар денесімен шұлғып бір тастап отырады. Бұлар ақ сəлделі, ақ киінген аса таяқ
ұстаған, аттай желгіш, сиқыршыдай ойнақы бəле келеді. Басқалар садақаны мүгедектігімен
алса, бұлар өздерінің ептілігімен дұрысын айтқанда, жүліктігімен алады. Сірə, бір жиында
түсетін садақа қорының дені осылардың қолына түсетін болу керек. «Алла» дегенге ешбір
мəн бермей, автоматтан атқандай үсті-үстіне төпілдетулеріне қарағанда, бұл қулар
құдайыңның өзіне де сене бермейтін сияқты.
Айналасы қоршаған нөкер, ала киінген алшаң басқан бай-батшалар, біріне-бірі сүйенген
кемпір-шалдар келеді. Ұзамай мола басы құмырсқадай құжынаған жұртқа толады. Бүкіл бір
ел тілекті өліктен тілеп, үмітін моладан күткендей, мүлгіп қалады. Күрсініп, көзіңді артыңа
бұрасың.
Тау етегін қашай-қашай, шатқалды жарып жол салып алған көкшіл өзен көбік атып,
тастан тасқа секіріп, жұлқынып ағады. Əлдеқайда асыққандай шумен жанжалмен атылып
барады. Дұрысында екі елдің шекара шегі осы өзен. Өзеннің екі бетін өрлей, қия
жарқабақтардан ойға қарай төне жалғыз-жалғыз мықыр ағаштар еседі. Жапырақтары қалың,
сыртына балауыз жағып қойғандай күн көзіне күмістей шағылысады. Өзім бақылайтын
жерде ол ағаштардың нешеу екенін де білем. Бұл маңдағы ойпат-жыралардың қыжыр-
қыртыстарын да түгендеп қойғамын. Қалтарыс қайда, қауіп қандай жермен келе алады, бəрі
де қолымда. Бағанның біз жағында түп-түп боп өскен жантақ, тікендер, сен үшін берік
бойтаса көрінсе, батанның ар жағында өскендері бүйірдей үрпиіп, əр кезде көзің тайып
кетуін аңдып тұрғандай көрінеді. Рекстің көзі де əр уақытта соларға түсіп, ылғи санап
жатқан сияқтанады. Күнде көріп жүргеннен бір түп жантақ асып кетсе, Рекстің көзі соны
тауып алып қадалады. Кейбір түндерде жаңа бір түп тікенек өсіп қалып, таңертең кірпідей
күжірейіп тұратыны да болады...

Өзеннің арғы бетінде көрші елдің күзетшілері жүреді, бергі бетінде — біз. Көрші елдің
сыртқы ызғары онша пəлен болмағанмен мылтық ұстаған жастары күн сайын дарақыланып,
есерленіп барады. Соған қарағанда, бұл күнге дейін тату отырған көршінің көңіліне бір
сайтан кіре бастаған сияқтанады. Əсіресе, соңғы үш айдың ішінде көрші елдің күзетшілері
сүйегіне бітпеген ожарлық көрсете бастады.
Əрбір жұма күні таңертең, əдемі-əдемі арабы ақбоз атқа мініп, əсем бастырған
офицерлері келеді. Ер-тұрмандарын күмістеген тас жаптырған болу керек, күн кезінде жарқ-
жұрқ етеді. Сол жақ бүйірлерінде қиғаш салбырап, бабаң заманының қисық қылыштары
жүреді. Араб жылқысының əсем басқаны, ер-тұрмандардың жарқ-жұрқ еткені мас қылады
білем, күзетшілері бізге айғай салып, ананы-мынаны айтып, кеудесін қағатын болды.
Бабасынан қалған қисық қылыштарын жарқ-жұрқ еткізіп, орай-орай сілтеп, бізге айбат
шегеді. Түбіңе жетіп, тұқымыңды құртамыз дегендей етеді.
Əрі сонша көп жұртты, əрі анағұрлым құдіретті елді қисық қылышпен ғана құрта салу
оларға баланың ойыншығындай көрінетін сияқты. Ишараттары өте айқын. Елі анау, үміт
тілекті құлаған моладан тілеп отырғанында жұмыстары да жоқ. Əлде сол өлімтік аруағына
жастары да сене ме екен? Мүмкін... Удай ащы, оқтай өткір жауаптар аузыңа келеді де,
алқымнан аса алмай қайта береді.
Төменде жұлқына жөңкіліп, өкіріп жатқан долы өзен көрші елдің күзетшілері немене
айтып жатқандарын естіртпей, əлдеқайда алып кетеді.
— Неңмен қоқаңдайсың? Өзіңдікі өзіңе бұйыра берсе, аз ба! — дегің келіп, сен де
қызасың. Бірақ халықаралық қатынастарға жауынгер басқаша қатынасатынын еске алып,
үндемейсің.
«Ашулы адам айғайласа — күлкі болады, үндемесе — ызғарлы болады», — деген
Абайдың бір даналығы тағы есіңе түседі. Мен оларға осы сөздің өзін де айғайлап қалар ем,
жел аударып босқа кете ме деп, оны да істемеймін.
Кенеттен қоқиланып кеткен көршіміздің елін мен жақсы білемін. Мектептен алған үстірт
білімнің үстіне, көрші елдің жай-жапсарын тереңірек пайымдайтын бірталай кітап оқыдық.
Шекара күзетінің басшылары көрші елдің жайын жақсы білетін болыңдар деп ылғи
қадағалап қояды. Əсіресе, жат елдің əдет-ғұрпына тиіп кетіп, əдепсіз көрінем бе деп, өзің де
қыл үстінде жүресің. Кітапханамыз да кедей емес. Жақын арада, бір саяси сабақта мен көрші
еліміздің жай-күйі туралы баяндама жасап ем. Барлық мəліметтерді тексере келе, көп
нəрселерге таң қалдым. Өзгесін былай қойғанда, халық шаруасы дейтін үлкен қордың өзінде
береке жоқ екен. Он адамның екеуі қайыршы, мың кедейге бір бай! Барлық шаруасы тігісінен
сөгіліп тұр екен.
Мен ес білгелі көрші елдің шаруасына не жаңалық қосылғанын да білем. Бірінші дүние
жүзі соғысында бұл тақыр мұзға отырып қалған елдердің бірі еді. Қазір орта қолды ғана
тоқыма фабрикалары бар. Оны да өзі жасай алған жоқ, көршілері жəрдем етті... Рас, баяғыда
бас киімдері қоқырайып тұрады екен, оны қазір тастапты. Бірақ бастың өзі жаңарған жоқ,
көздері əлі баяғысындай бақырайып тұр. Жанжалы көп болғанмен ұтысы жоқ, ұтылысы көп

тарихына атақ қосар еш нəрсе əлі қосылған жоқ. Бірақ жақын арада Гитлерден бір жаңа
«фон» келіп еді, соның қызуымен құтыра бастағаны байқалады. Жаңа «фонның» ескі атағы
өрт салғыш, от тастағыш болушы еді, сірə, соры қайнаған ел, соған арқаланып кетті білем.
Сол келгеннен бері мылтық асынған жастары бұзақылықты өжеттік, ерлік деп санай бастауға
айналды. Жаңа «фонның» тозығы жеткен ескі елге не алып келгені біздің күзеттің қатардағы
жауынгерлеріне де айқын көріне бастады. Соңғы кезде шекарадан өтем деп, қақпанға түсіп
қалушылардың көбейгені соның айғағы еді. Қолға түсушілердің ішінде тыңшы да бар, өрт
салғыштар да бар. Əлі тілге келмеген «сақаулар» да, «саңыраулар» да бар. «Жаһаннам
дүниесінен» қашып, біздің елге өткісі «келгендер» де бар. Біздің міндет — шекара қақпасын
берік ұстау болғасын, амал жоқ, қолға түсіп қалады.
Мана ала бағанға қандай оймен келсем, сол тілегім қабыл болғандай, бұл түн ешбір
уақиғасыз өтті. Біздің жақтан қызара бөртіп таң атып келе жатыр. Тау ауасы көгілдір тартып,
таң белестеген сайын, аспан да тазара бастады. Таңертеңгі тау салқыны айналасына ақырын
ғана леп береді. Аспан ашық көкке боялып, əр жерінде түтілген мақтадай, жеңіл ақ бұлттар
ғана қалды. Күн белгісі берілгенде жеңіл ақ бұлттар қызғылт тартып, жымия бастағандай.
Таңертеңгі мүлгіген тыныштық, түнеріп тұратын тау жоталарына да жұмсақ рең беріп, жүзін
жылытқандай сезіледі. Түнгі салқыннан дір қағып, қалтылдап шыққан жер түгі жылынып,
бой түзесіп, мойындарын шығып келе жатқан күн шұғыласына бұрып, кішкене-кішкене
қызыл, көгалжім, сары гүлдерін аша бастады.
Мен күзет кезегін бітіріп, кейін қайттым. Бір жотаның астында қалған өзен гуілі алыстап,
домбыра ызыңындай ғана естіледі. Жадыраған дүние сені де тербетіп, өз ойларың оралып
келе жатқанын сезесің. Қай тұста үзілсе, сол тұсынан қайта басталып, толқындай
жылжытып əкетіп барады. Бірер сағаттан кейін жүріп кетем... Бір ай елде болам... Əрине, бұл
жолы бар жұмбақ шешіледі... Орал мен Гурьев түгіл бүкіл Қазақстанды аралап қайтуға
уақытым жетеді.
Осы ойлармен келе жатқанымда Рекс ақырын ғана қыңқ етіп қалды. Тыныш дүниені тіліп
жібергендей шаңқ етіп мылтық атылды, Рекс екеуміз жалт бұрылып, кейін жүгірдік. Рекс
жұлынып, жібер деп келеді. Жырадан жыраны, ағаштан ағашты тасалана жүгіріп, ала бағанға
жақындағанша, мылтық даусы тағы бірнеше рет шығып қалды. Əуелі «кетті, кетті!» дегендей
асығыс бытырлап, артынан «төкте-төк!» дегендей төгіле атылып жатыр. Əлденеден атылған
оқтардың екі түрлі үнін байқап қалдым. Бір жүйе оқтар тау жоталарын жаңғыртып, жоғары
кетіп жатыр, енді бір жүйесі төмен атылғандай, құмыққан үн береді. Кейбір тасқа соғып,
екінші жаққа серпіліп кеткен оқтар шыжылдап, шегірткедей ысқырып қалған сияқты
естіледі.
Мен сияқты жолдан оралып, бірақ уақиға маңайына менен бұрын жеткен Николай
ағашты тасаланып, күбірлеп, балағат айтып тұр екен. Мен де өзеннің арғы бетіне қарадым.
Бүлік шыққан жер енді көз алдында болғасын Рекс те тырп етпей, тына қалды. Көбік атып,
бұрқырап жатқан өзеннен қолында баласы бар əйел өтіп келе жатыр. Тастан тасқа оңай
секіргенмен ағыны қатты көкжал толқын іліп əкете жаздайды. Арғы бетте салт офицерлер
күзетшілерін ортаға алып, қылыштарын жарқылдатып, шауып тастардай кіжініп,
айғайлағандары естіледі. Қолдарын сахнада тұрғандай сəнмен сермеп біздің жақты

нұсқайды. Əдейі жинағандай, күзетші саны да көбейіп қалыпты. Күнде ондай көп күзетші
байқалмайтын. Анда-санда əйелдің, «аллалаған» даусы естіледі. Бір топ жаяу əскер бір
тізелеп отыра қап, қашып келе жатқан əйелді көздеп-ақ атқан сияқтанады, дарыта алмайды.
Екі ақбоз атты жарқылдақ офицер тік бір қарғытып алып, суға күмп беріп еді, біздің
күзетшінің, сарт еткен мылтығынан кейін бұрылды. Ол екі арада бала көтерген əйел де бергі
жағаға шығып үлгірді. Үлкен қара көздерінде зəресі ұшқан үрей белгісі, киімі жыртылған,
бір жақ жұмыр саны жарқылдап келеді. Су болған жұқа көйлек денесіне жабысып,жас
əйелдің сұлу сымбатын түгел əкеп көзіңе соққандай. Тас жырған тізесінен жылап қана қан
ағып келеді. Əйел көре сала бізге қарай ұмтылды:
— Алла... Алла... Атам һам анам... Азербайжан... — деген сөздерін ғана аңдауға болады.
Булығып, тез-тез шыққан өзге сездері аңдалмайды.
Əйел алдымызға келді де, өкси жылап, құлай кетті. Аяғы тырбия, шалқасынан құлап
қасында баласы бақырып жатыр. Əйел құлағанда да əдемі денесін көзге тоса құлаған
сияқтанады.
— Тұрыңыз! — дедім, қатқылдау шыққан дауыспен. Əйел басын көтеріп, жылап жатқан
баласын алдына алды. Бірақ бір жасар бала басын шешесінің кеудесіне қарай апармай,
сыртқа қарай бұратын сияқты. Өзен жақты нұсқап, əлденелерді тез-тез айта беріп əйел
баланың, басын өзіне қарай бұрыңқырап қояды. Бала қырындай береді. Екі көзінің арасы
тым талтақ, шешесіне бір мүшесі тартпаған қара бала ана мейірімін басқа жақтан іздейтін
сияқты. Жылауы да ертеден кешке дейін бір-ақ үнмен шығатын жетім баланың бейжай,
үмітсіз жылауына ұқсайды.
Өзеннің арғы бетінде көрші елдің бір топ əскери адамдары əлі тұр. Айғайлап, шулап,
айбар шегеді.
— Тауфиқ-бей! Тауфиқ-бей! — деген айғайлары айқын естіледі.
Ол елде Тауфиқ-бей деген атақты мемлекет адамы да, атақты қолбасы да жоқ. Бірақ
жергілікті бір аймақтың Тауфиқ-бей деген серкеші болуы да мүмкін. Өсер ел ормандай
қалың көбін көтерсе, өсірмес ой «Тауфиқ-бей», «Жаутік-бей» деген сияқты болмашыны ағаш
— жағалтай қылумен күні өтетіні белгілі ғой, бұлар бізге сонысын істеп тұр. Біз «Тауфиқ-
бей!» дегенді бұл күнге дейін де талай есітсек те, оның қандай құдіреті барын көре алған
емеспіз.
Қасымызға біздің бөлімшенің командирі лейтенант Березкин келді.
— Не болды?
Біз əйелмен бірге арғы жақты нұсқадық.
— Сарталиев, əйелді штабқа апарып тапсыр! — деді лейтенант.
Манадан ағаштың бір бұтағына алдыңғы аяғын салып, басын жоғары көтеріп, өзен

бойынан көзін аудармай тұрған Рекс қыңқ етігі қалып, төмен қарай жұлқынды. Березкин
үнсіз ғана иек көтеріп қалды. Мен иттің қайысын ағытып, қоя бердім. Ит өзеннің төменгі
жағына қарай тартып кетті. Лейтенант Николайға «жүгір!» деп, ым қақты, Николай да
жүгіре жөнелді.
Əйел көзі арт жағына қарай бір қылт етіп қалғандай болады. Қабағын қанша жиырып,
басын қанша шайқағанмен жүзіне шын қайғының белгілері шықпаған сияқты.
Ар жақтағы шу əлі бəсеңдеген жоқ. Николайдан да біраз уақытқа дейін белгі болмады.
Рекс даусы да естілмейді.
— Сен де баршы! — деді маған Березкин.
Əр жапырақтың сыбдырына құлағымды түре мен де жүгіріп келем. Бір кезде алдымнан
ғана қол мылтық екі атылды, Рекс арс етіп қалды. Зəресі кеткен адамның қатты бақырып
қалғаны естілді.
Құрметті көрші елдің бишікештері бұдан бұрын да талай рет оңай айла жасағандары бар
еді, бұл жолы да содан аса алмағанын түсіне қалдым. Біздің көзімізді сұлу келіншекпен
алдандырып, қақ қасымыздан керекті адамын өткізіп жібере қоймақ. Анау қырқадағы
«əулие» басына жиналғандар, жағада тұрған көп күзетшілер, айғай-шу, анау-мынаудың бəрі
де соның қамы.
— Қозғалма! — деген Николайдың даусы шықты.
Екі түп боп өскен тікеннің ортасында етпетінен түсіп, бір бөтен адам жатыр. Рекс бір
аяғын жатқан адамның желкесіне салып қойып, оң қолын қапсыра тістеп алыпты. Көздері
қанталап, «ал!» десең бет-ауыздан бассалуға əзірленіп, дір-дір етеді. Желке жүні дүрдиіп
кетіпті. Наганын сол қолына алып, оң иығынан екі жерден көйлектің сыртына қан шыққан
Николай тұр.
— Жараланып қалғанбысың?
Николай басын изеді. Жан-жақтан басқа күзетшілер де келіп қалды. Сарғылт-күрең
сақалы бар, аяғында брезент етік, тырнақтарының асты кір, əлі қайыруға келмеген сирек
шашты, бойшаң бір сарыны тұрғызып алдық. Шамасы келгенше қарапайым адамға ұқсаймын
дегенмен, кекті көз қарасы басқаны айтып тұр. Николайды атқан тапаншасы Рекстің астынан
табылды.
Басы тыныштықпен, аяғы осындай бір болмашы уақиғамен өткен ең соңғы күзетке
баруым, менің бұдан былайғы тағдырымды түгел өзгертіп жіберді. Николай емделуге қолма-
қол госпитальға жіберілді. Оның орнына, белім командирі дивизия штабына мені жіберді.
Қойнымда бес жерінен мөр басылған жасырын пакет, қайда апарары белгісіз, үш сағаттан
кейін мен де жүріп кеттім. Енді ауыл қарасынан алыстап бара жатқанымды сезгендей болам.
Ақботамен кездесуден жүрегім де үміт үзе бастағандай, анда-санда күрсініп қояды... Екі
жыл бойы шешілмеген жұмбақ тағы да шешусіз қалды...

3
Бір пакетті беріп, екінші бір пакетті алып, поезбен екі күн жүріп жеткенде ғана қайда
келгенімді білдім. Ерекше бір əзірлік курсына келген екемін. Келген жерім қала біткеннен
аулақ, темір жолға машинамен ғана қатынасады. Бір жағымыз орман жамылған орта таулар,
бір жағымызда теңіз, шығыс жағымыз көз жеткісіз кең жазық. Өңкей бір дене
шынықтырудың неше түрін өткен жас жігіттер жиналыппыз. Тұрған орнымызды лагерь
демейді, «курорт» деп атайды.
Мен де ұршықтай иірілудің неше түрін білем деп жүруші ем, оным ойыншық болып
қалды. Бəрін де басынан бастауға тура келді. Ең арғысы қарнына дейін білеуленіп тұратын
темір денелерді осында көрдім. Əр түрлі қызық оқулар да бар. Алгебра болмағанмен толып
жатқан теңеулер, тінтулер арқылы əрең табылатын жасырын қоймалардан аяқ алып жүргісіз.
Сұм дүниенің ортасында отырсаң, оның сұмдығын да білуің керек. Айналаңа шимай
шытырман зұлымдық торы құрылып жатса, оны білмесең, сен кімсің? Соны білудің қамы
бəрі де.
Сары аяңмен талай жер жүргізіп келіп, курорт докторы жүрегіміздің қалай соғатынын
тексеріп қояды. Қырық километр жүріп кеп, қалған бес километрді жүгірумен алуға
жараймыз. Алғашқы күндерде денең сал-сал болушы еді, қазір оны ұмыта бастады. Таңертең
арқаңның біраз құрыстауы иығыңды екі толғап жіберуден қалмайтын бола бастады.
Соңғы кезде оқуымыздың кітаптық жағы қысқарыңқыpaп, қолма-қол жағы басыңқырап
барады. Бұрынғы «ойын» түріндегі дене шынықтырулар енді қатал тəртіппен өткізілетін
əскерлік іске айналып кетті.
— Жауынгер Сарталиев! Бір, екі, үш! — дегенде парашютпен секіретін биіктен құстай
ұшпасаң, айыпқа ілігетін болдың. Ол аз болса, ертеңгі сабақ үстінде, полк командирі жүзін
суытып, өзіңді қақшитып тұрғызып қояды да:
— Парашютпен секіру ғылымы сізден мынаны талап етеді! — деп бастап, аяғында көпке
дейін есіңнен кетпес өткелектерден өткізіп алады. Дардай жігіттер баладай қызарады.
Осындай елеусіз нəрселердің өзі-ақ дүние тынысында жедел бір өзгеріс барын
байқатқандай еді. Саясат ағымынан сабақ беретін комиссар Сомов:
— Бəлен мырза бəлен қалаға барыпты... — дегенде, көзі «оның ар жағын ұғасыңдар ма?»
дегендей қадалады. Дүние жүзіне шаруақорлық, достық бір мінез пайда болғандай, күнде əр
түрлі келісім жасалып жатқанын көресің. Кейбір шіреншек елдер оп-оңай еңкейіп, Берлинге
барғыштап кетті. Мюнхен енді ескіріп, əр күн соғыстың жаңа белгілерін көрсете бастады.
Бұрын биіктен аспалы парашютпен секіріп келсек, енді міне, нағыз парашюттың өзін
алуға келе жатырмыз. «Ойын алаңына» ақ матадан жасалған, ұзындығы есік пен төрдей,
үлкен «Т» əрпі салынып қалыпты. Секіртіп үйретіп жүрген нұсқаушымыз бұл жөніндегі
білім аңғарымызды тағы біршамалап шықты. Арқасы жасыл, бауры сұрғылттау жүк самолеті
сол алаңға келіп қонды. Бүгінге дейін «ойын алаңы» болып келген жеріміз оп-оңай самолет

қонатын аэродром бола кетіпті. Қолдарына кішкене-кішкене қызыл жалау ұстаған бөтен
адамдар да пайда бола қалды. Парашюттарын арқасына бекітіп алып, қаз-қатар тұрған
курсанттарға:
— Жүгір! — деген команда берілді.
Жүгіріп келіп, самолетке де жеттік, кешкі тамаққа шақырған белгісі де берілді. Бұл,
пионерлердің трубасындай ғана трубамен ойналатын қысқа бір күй. Көңілді көтергісі
келгендей, жайраңдап ойналады. Орыс жолдастар сөзсіз күйді:
Бери ложку, бери бак,
Нету ложки, беги так...
деп, сөзге айналдырып алған. Мұны əн өлшеуіне қарай қазақшаға аударсаң:
Қасығыңды ал, наныңды ал,
Уақытынан қалмай бар!...—
дегенге жақын шығар еді.
Осы белгі берілді де, біз кейін қайттық. Өйткені, əскер арасында екі əмір қатар
берілмейді. Тамағыңды іш десе, біздің тілде о да əмір.
Кешкі тамақ үстінде бар əңгіме ертең самолеттен бірінші рет секіретініміз жайында ғана
болып кетті. Қобалжу, жүрексіну деген бəрімізде де бар екен. Əркім-ақ басын шайқап қояды.
Неше мың метрден секіретініміз де белгісіз. Алғашқы ретте сенімсіз секірген адам, əрине,
қайта секіреді...
— Алғашқы бір үш рет секіруден аман өтсең, оның ар жағында төсектен секіргендей-ақ
болар ем! — дейді Петр Ушаков.
— Үш ретті айтасың, алғашқы ретті айтсайшы! — деп, бəріміздің ішіміздегі ең жасымыз
Владимир Толстов шын қаупін білдіріп қояды.
— Ендеше, секірмей-ақ қой...
— Қалай секірмейсің?..
— Олай болса, секіресің де!..
Бұл үшеуміз бір бөлімде болғандықтан жатағымыз да бірге, тамақ ішкенде де қатар
отырамыз. Əлі достасып кетпегенмен ортақ сырларымыз күн санап көбейіп келеді.
Қалжыңдасу түрлеріміз де бірыңғайлана бастады. Əзір істе сынасқан жоқпыз.
— Мен бір-ақ нəрседен қорқамын, — дейді жас Владимир, — секір дегенде-ақ жүрегім

ұшып кетіп, парашюттің сақинасын күн бұрын тартып қалып секірем бе деп қорқам...
— Онда самолеттің құйрығына ілігесің де жүресің салақтап!— деп, Петр қатал
мазақтайды. — Мə, бəкімді берейін тым болмаса, ілегіп қалған бауды кесіп жібер де, жерге
топ ете түс!..
— Неге топ ете түсем? Парашюттің тағы бір қосалқы сақинасы бар емес пе, соны тартып
қалам... Парашют амалсыз қанатын жаяды!
— Олай болса, соны істе...
Петр əуелі əңгімені əдейі қыңыр сүйреп əкетеді де, артынан келте қайырып, ұтып
отырады. Владимир ақкөңіл, ылғи ұтылып, аяғында шынын айтып құтылады.
— Сен əуреленіп жүргенде самолеттің жерге қонатын уақыты жетіп қалса, сені сүйрей
келіп қонады... Сен жұрттан бұрын секіруге тырыс! — дейді Петр, тағы да Владимирді қолға
алып. Владимир тағы аз ойланып қалып:
— Мен өзіміздің үйреншікті биіктен секіріп жүргенде де бір бəледен құтыла алмай
қойдым... «Бір, екі, үш» деген тек қана секір деген сөз ғой... Мен сол бір, екі, үштің тұсында
сақинаны да тартып қалуға үйреніппін. Секіру мен сақинаны тартып қалудың арасында тағы
да бір үш секунд өту керек емес пе? — дейді.
— Қысқасы, Володя, мен саған сағатымды беріп қояйын... Соған қарап сақинаны да
тартып қаларсың...
Петр Володяны біраз бөріктіріп алып, енді байсалды қорытындысын айтады:
— Бəрі де бос сөз. Секірмей тұрғанда солай көрінеді. Секіргенде бəрі де өз уақытында
істелетін болады. Босқа өле кету оңай емес! — дейді.
Менің қауіпім басқа жақта. «Ал, секір» дегенде жүрексініп, самолеттен айырыла алмай,
аз да болса, кідіріп қалам ба деп қауіптенем. Самолеттің қанатынан секіре бергенде аздан
соң парашюттің ашылатыны, қанатыңды жайып кеп, жерге қалықтап кеп қонатының — бəрі
көз алдымда... Бірақ сол қас қаққандай бір сəтте жүрексіне қалуың да мүмкін. Қалайда, бұл
алғашқы секіріс қой, əркім өз басындағы қаупін айтып отыр.
— Қорқып отырған сен бе, Толстов?.. Түу! Түк те емес! — деп, алысырақ отырған бір
жауынгер өзінің қорықпайтынын білдіріп қояды.
— Құдай біледі, бəрімізден гөрі сенің қорқуың күшті! Көзің бажырайып, қыдырып
кетіпті... Тамағыңнан асың өтпей отыр! — деп, Петр оны қайырып тастайды.
Ертеңіне бəріміз де дұрыс секірдік. Парашютті ерте ашып қалам деп қауіптенген
Владимир көпке дейін парашютін ашпай жерге жақындап қалғанда ғана ашты. Владимир
өзгемізден бұрынырақ секіріп еді, кесек тастай боп төмен ағып бара жатқанын бəріміз де
көрдік. Біз түгіл инструкторымыз:

— Ананың парашюті бұзылған болар!— деп қалды.
Өзім де едəуір қобалжып отырғанмен əркімнің жайын байқай отыратын, бақылай
жүретін бір мінезден қазір де арыла алғаным жоқ. Самолеттегі елу шақты жауынгердің
жүзінде елу түрлі қобалжу бар сияқтанады. Петр ерттеулі аттай, тас түйін, ықшам отыр.
Оның, жүзінде өлшеп-пішіп, есептеп қойған ойын, кезегі келгенде қыл аудармай орындап
шығудың əзірлігі ғана бар. Кешегі Толстовты мазақтап, «түк те емес!» дейтін батыр жігіт
лоқсып, құсып жіберді. Өңі бозарып кетіпті... Қашан кезегім келіп қалар екен деп, қыпылдап
отырғандар да көп. Менің көзім біреуден-біреуге түсіп, қыдырып жүріп, ұшқыштың кең
жаурынына барып айналақтап қалды. Айналып жүрген самолетпен бірге ұшқыштың сом
денесі де бірге ойысып, бұрылыңқырап қояды. Əр қозғалысы сенімді, отырысына дейін
орнықты, абдырау жоқ, сасу жоқ, еркін сермеп, қалықтап жүрген ақ иыққа ұқсап кетеді.
Бұрын бар керемет самолетте деп келсем, дəл қазір самолет соның дегенін істеп, қыңқ ете
алмай, айдағанына көніп, ұршықтай иіріледі. Кең алқапқа кішкене ғана көлеңкесі түсіп, кең
орап айналып жүрген самолеттің қанаттары осы ұшқыш жігіттің өз қанаты сияқтанып
кетеді. Киімнің сыртынан білеуленіп тұрған бұлшық еттері кейде арқасынан да білініп
қалады. Еркекке біткен кең жаурынға көзім əлсін-əлсін түседі. Қызыққандай болам.
Ұшқыштың бетін көргім кеп, оңды-солды бұрылып қарасам да, жүзі көзіме түспей қойды.
Екі қолымен күйсандықты ойнатып, ойнаған күйін өзі ғана түсініп, елтіп отырғандай,
өзімен-өзі болып, артына бір бұрылған жоқ.
Енді осы бір мінез кімде бар деп, соны таба алмай отырмын. Айғайлап, шуласып жатсаң
да, құлағына кіріп шықпайтындай, оқыған кітабынан басын алмайтын біреуді білуші ем... Не,
Шеген екен ғой! Ойбай-ау, мынау да Шеген ғой!.. Өзі ғой!
Инструктор маған əзірлен деген белгі беріп қалды. Тұра беріп мен де:
— Шеген! — деп қалдым. Гүрілдеген самолет үні естіртті ме, жоқ па, əйтеуір Шеген де
артына бір бұрылып қалды. Көзге көзіміз кездесе бергенде, инструктор маған «секір!» —
деді. Ішімнен «саған арнадым!» деп, мен де секіріп кеттім. Манадан бергі: қобалжу-
қорқыныш дегендерімнің қайда кеткенін білмеймін. Əрі аға, əрі досыма арнап, қолдан
келген өнерімнің бəрін көрсеткім келіп барады. Көріспегелі өткен бірнеше жылдың ішінде
қандай өнер таптым, қандай биікке көтерілдім, соны Шегеннің көзіне көрсеткім келіп, еркін
бір жайқап түсу үшін, сақинаны ертерек тартып қалдым. Ақ жібек парашют лап етіп
ашылып, қол шатырдай керіліп, төбеме тігіле қалды. Енді өзім де баяу қалқыған қыранға
ұсап, төменгі жақты түгел барлап келем. Бүгін, сөз жоқ, Шегенмен кездесіп, жеті жылдан
бергі жинаған сырды түгел ақтарам. Мың түрлі əңгіме ойыма ұмар-жұмар келіп,
қуанышымнан жарылып кеткендеймін. Самолет қазір жерге қонады, мен жүгіріп қасына
барам, Шегенмен құшақтаса кетем...
Өзің сүйген əйелің жақында болса, ерленіп кетесің, деген бар. Мүмкін, дұрыс шығар.
Бірақ қазір менің қолымнан келер бар ерлігім мен бар өнерім Шегенді көргеннен қозып
кетті. «Қия тастай құлай ұшқан ер сұңқарша» деймін өзіме-өзім, баяғы Шеген айтатын
«Сұңқар жыры» есіме түсіп. Қасымда тұрған ешкім жоқ, именбей, жасқанбай айтам. Өзімді-
өзім бір ғана секірумен сол сұңқарға да теңегендеймін... Бұл күйімде аспан жақын, жер алыс
көрініп, өзімді жоғары, биікте көрем. Сұңқардай ма, қырандай ма, елімнің əрбір жасындай

ма, əйтеуір еркін қалықтап кеп жерге түстім. Менен көп бұрын түскен Володя Толстов
жүгіріп қасыма келіп:
— Тамаша! — деді. — Сонша тамаша қалықтаған не Петр, не сен боларсың деп, көз
алмай байқап тұрдым!
Парашюті шамның отындай ғана ағараңдап, жұлдыздай ағып, Петр де келіп түсті.
— Петр осылай түседі ғой! — дейді Володя, оған өзінше бір мақтау тауып.
Самолет жұртты тегіс түсіріп болып, төбемізден құйындай соғып өтіп, жердің түгін
желімен жапыра, таңертеңгі қонған орнына қарай ойысты. Мен де жүгірдім солай қарай.
Таудан жылжып төмен түскен қайыңды орманның қақпадай ашылған кең қойнауына барып
кірді де, бетін бері бұрып алып самолет тоқтады.
Инструктор жиналыңдар деген белгі берді, мен де кейін бұрылдым. Шегенге кетіп қала
алмадым. Жауынгерлер қатарланып тұрып қалды. Төменнен бəріміздің қалай секіргенімізді
көріп тұрған командирлер де жиналып қалды. Нұсқаушы секіргенімізге берілген бағаны
айтты, көңіл қалдырмаған екеміз.
Əрі əдемі, əрі дəл түстім ғой деп ойлап, мен мақтау күттім. Атым аталғанда — Совет
Одағына қызмет етем! — деген дауысымды Шеген естісе деймін. Көзім сол Шегеннің
самолетінде... Бір кезде өшірген үнін қайта гүжілдетіп, самолет орнынан қозғалды да,
аспанға көтерілді. Дуадақтай жүгіріп барып, көтерілді. Жеңіл де, тез де көтерілді. Алаң
үстінен өткенде қанаттарын азғана шайқады да, жүзіп жүре берді.
— Шеген! Тоқта! Қайырыла кет! — деп, жүрегім айғай салып тұр. Үні алыстап, ұзай
берген Шеген оны естіген де жоқ, естер де емес. Теңіздей көгілдір мұнартқан қалың
орманның үстіне барды да, көрінбей кетті.
Шеген мені кешке таман өзі іздеп келді. Сұңғақ денелі, кең жаурынды, қалқаң кеуделі,
аспан əскеріне жолдастарымның бəрі де қызыға қарайды. «Қызыл бұрышта» толып отырған
жауынгерлердің:
— Капитан!.. Қазақ!..
— Қандай мүсінді! — десіп, сыбырласқандары естіледі.
— Капитан Ақжаров!..— деп, мен əскерше сəлем беруге ыңғайланып тұра беріп ем,
Шеген маған екі қолын бірдей созып кеп, оң қолымнан ұстай алды. Əуелі əскерше
құттықтап, артынан балаша мойыныма асыла кете ме деп қысылды білем, оң білегімді үзіп
жіберердей қатты бір сілкіп, басқаның бəріне бір-ақ тыйым сала қойды. Мен бытырай
жөнелген ойымды жинап алып, ең алғашқы айтар сөзімді тауып алғанша, Шеген
отырғандардың бəріне ортақ амандасуын айтып, бүгін бірінші секіргендерді құттықтап та
үлгірді.

Енді міне, қызыл жамылған столдың қасында екеуміз қатар отырмыз. Мен əлденеден
қысылып, құр жымиятын сияқтымын, онымды аңдап қалған Шеген көзін маған көп қадамай,
«Айдаһар» журналының ескі бір номерін аударыстырып, қараған болып отыр.
— Ал, сонымен... — дегенде ғана көзі мені бір сипап өтеді.
Мұндайда сөз таба алмай, құр жымия беру дегеннің үлкен олақтық екенін мен
əлдеқашаннан білетінмін. Бірақ, ойыма келген сөздің бəрі де бір түрлі жансыз, жасық
көрініп, күрмеле берем. Көптен көріспеген екі достан қызық бір кездесу күткендей,
жолдастарым да бізді бақылап отырған сияқтанады. Мені қысатын жағдайдың бірі де сол.
Жоқ, мен əлі көп нəрседен арылмаған екемін! Өзімді-өзім «бол-болға!» алып асықтырған
сайын, бөгеле түсем.
Ойымда Шегенге сақтаған талай хикая, сұлу поэмаларым жүрген сияқты еді, бірде-
біреуінің бастамасы аузыма түспей қойды. Бірі əлдеқашан ескірген сияқтанып кетеді, енді
бірі баяғы балалық шағымызға лайық бірдеме сияқты. Жер əскерінің аспан əскеріне
айтарлық əлі түгі жоқ екен. Таңертең Шегенді самолет үстінде көргенде оған айтар мың
түрлі сырым бар сияқты еді. Оннан бірін айта алмайтындай едім, енді соның бəрі түгіл бірі
аузыма түспей отыр. Əлде, капитан алдында барлық жауынгер осылай бола ма, əлде
Шегеннің жаңа түріне лайық жаңа бірдемелер іздеп, таба алмай отырмын ба, əйтеуір, дəт
деп тұрып қалдым.
Адам жайын аңдауға Шеген өте терең болатын. Ар жақ бер жағымды түгел көріп
отырғандай көрем.
— Шеген аға, ауылдан бəлендей хат бар... — дер едім, ол біздің ауылдан еш нəрсе
білмейді. Əскерлік жайымнан сөз бастар ем, бүгін бірінші рет самолеттен секіріп түскенімді
өзі көрді... Темекі іздеп, қалтаңа қолыңды қайта-қайта салғанмен түк ілікпейтін бір кезің
болады ғой, менің хəлім тап сондай еді. Көзім тұрақтай алмай, қипақтап, құр жымия
бергенім де сондықтан.
— Екі жыл шекарада болдым... — деп əскерлік өмірімді айта бастап ем, оның ішіндегі
түйіні мен түйірін хат арқылы талай жазғаным есіме түсті. Жазбағандарымды айтып қарап
ем, бұдырсыз сұйықтау жағы ғана қалған екен.
Қашанғы əдеті бойынша, мені қысылыстан алып шыққысы келіп, Шеген азғана тамағын
қырып, көзін маған тура қадады. Мен мағынасыз жымисам, ол өз ойын жасырмай күлімдей
қарап:
— Қысылма, Костя... Сенің сөз таба алмағандай болып отырғаның екеуміздің де өсіп
кеткендігімізді көрсетеді. Өскен шағымызға лайық əңгіме қоры əлі жиналған жоқ, бұрынғы
ортақ сырларымыздың бəрі де балалық шақтікі... Сені бөгеп отырған осы емес пе? — деді.
Арамыздағы жұқа шымылдық ашылғандай мен де Шегеннің жүзіне тура қарап:
— Тап осы, Шеген аға! Аузыма түк түспей қойды, — деп шынымды айттым.

Шеген енді күлімдеуін де қойып:
— Бірақ сенің əскер қатарына алынғалы не істеп, не қойғаныңмен бірге, ендігі бет
алысың немене? Ойланып, өлшеп алған бетің қайсы? Адымың қалай? Мен соның бəрін де
білгім келеді. Ертең демалыс қой, кеңірек отырып сөйлесерміз. Самолеттен бірінші
секіргенің үшін ертең қалаға барып қайтармыз. Қыдырармыз театрға барармыз. Курс
командирінен рұқсатыңды да ала келдім. Міне, — деп маған ертеңгі сағат тоғыздан түнгі
сағат он екіге дейін берілген рұқсат қағазды ұсынды.
Екеуіміз далаға шығып, қақпа алдында тұрған машинаға қарай беттедік. Шеген сол қолын
менің иығыма салып, орай құшақтап келеді. Бала кезімде бұлай құшақтағанда жылынып
кеткендей болып, өзім де тығыла түсуші ем. Енді ұялып келе жатқандаймын. Шегенде де
баяғы қыса құшақтау жоқ, ағаның арқадан қаққаны сияқты.
— Мен сенің қалай секіргеніңді түгел бақыладым, — деді Шеген.
— Əйтеуір алғыс алғандардың ішінде жүрмін, — дедім, мақтанышымды жасыра алмай,
одан гөрі көтере айтуға да ұялып.
— Егер жау жеріне барғанда осылай секіретін болсаң, жерге тірі түсе алмайсың, Костя!
— деді Шеген.
— Неге?
— Сен сəнденіп қалықтап жүргенде жау сені оп-оңай атып түсіреді. Қыран қалай түсерін
естіп пе ең? Құйындай суылдап, шаншыла құлау керек! Қанатыңды жерге жақындай бергенде
бір-ақ жай! — деді Шеген арқамнан қысып қалып.
«Сəнденіп» дегені өтіп кетті ме, «қалықтап» дегені өтіп кетті ме, əлде екеуі қосылып
бірдей тиді ме, мен қызараңдап:
— Мен оны ертең баяндайын саған, — дедім, қазір қайтара қоятын жауабым əлсіз
болғандықтан.
Шеген жүріп кетті. Мен қалаға киіп баратын таза киімдерімді əзірлеп жүріп, жан
қиыспас досыммен жаңа жолымда бірінші кездесуімнің жансыздау өткеніне қынжылдым.
Көңілім наразы, жүрегім төмен тартқандай болды. Қолды шекеге апарып жатпай-ақ, бірден
Шегеннің мойнына асыла кетуім керек еді дедім... Сонда ол «О, желаяқ!» деп қалар еді де,
əңгіме баяғы балалық шақтан басталып, оп-оңай ширатылып жүре берер еді... Əлде онымыз
өз күндерімен өткен дəуір ме екен? Адам артына қарап ойланады, алдына қарап өседі
демейтін бе еді! Нақыл жаңылыс па, мен жаңылысам ба? Қалай да түн бойы аунақшып
шықтым.
— Володя екеуіңнің балалықтарың кетіп болғанша, менің, балаларым да сендердей болып
қалар! — деп Петр біраз мазақтап алды.

Николай екеуміз болмашыдан бастап-ақ түн бойы сөйлесіп шығатын едік. Балалық
шағымыз басқа жерде өтсе де біріміздің көргеніміз бірімізге қызықты да, түсінікті де
көрініп, жырқ-жырқ күлісіп, шегіміз қататын еді.
— Мынадай бір қызық тағы болады ғой! — деп, Николай басын көтеріп алса:
— Ол түгіл мынаны қайтесің? — деп, мен кимелеп кетуші ем.
Тегі ол екеуміз балалық дəуірді бірдей кешіп, ересек өміріне бірдей кірген болармыз.
Ересек дəуіріне көшкенмен «түйеқоңызын» тастауға қимай, Шегеннің маған бергені сияқты,
екеуміздің де балалық шақтан тастауға қимай, ала келгеніміз болуы мүмкін. Сонымен бірге,
үлкен бе, кіші ме, шекара күзетіне бір күні келіп, қауып-қатерін бірге көрдік. Сондықтан
шегіміз араласып, сырымыз қосылып кетіп еді. Мен оған Ақботаның жайын айтсам, ол
маған өзінің Майя дейтін сүйген қызының сипатын суреттейтін. Шегенге бұлайша ашыла
алмай, тартына бердім.
Ақбота есіме түсіп кетіп еді, ол тіпті Шегеннен де арғы балалық шақтың əсері емес пе
екен деп ойлана қалдым. Жоқ, балалық емес, тұрақты бір ойдан шықпайтын сағыныш бар.
Осы ойыма тағы да еріп, сағым теңізімен бірге толқып жатып ұйықтап кетіппін. Жайық
жағасында Ақбота тұрғандай, Шеген екеуміз бірге жақындай бергендей бір бұлдыр елес
берілгені есімде сияқты, ар жағы əлденеге айналып, қатер бір үннен оянып кеттім.
Асықтыра, аптыға берілген қатер
2 
белгісімен бəріміз де атып-атып тұрдық.
— Тым болмаса жексенбі күні тыныш өтпейді-ау, — деп, кей бір жолдастар наразы
күбірлеп, ренжи киініп жатыр. Менің бүгін қалаға кететінім есіме түсіп, тез ғана бар таза
киімдерімді киіп алып, далаға шықтым.
Аспанда бір жапырақ бұлт жоқ, күннің көзі ұяла қарағандай, тау өркештерінің арасынан
жаңа ғана көріне бастапты. Көлеңке төгіп маужырап тұрған жасыл дүниеге бүгін
жапырағыңды күйдірмейін деп, уəде беріп келе жатқандай тау жақтан ақырын ғана салқын
леп үрлейді. Ақтылы-көктілі көбелектер қалт-қалт етіп, екеу-екеу жарысып ойнайды.
Ыстығы жоқ, бұлты жоқ, əдемі бір күн келе жатқандай.
Демалыс күнін жауынгердің бəрі де не қалаға барып, не теңіз жағасында өткізбек екен.
Бəрі де таза киініп, қырынып алған, жұтынып тұр. Аспан қандай ашық болса, жігіттердің
жүзінде де ешбір көңілсіздік көлеңкесі жоқ.
— Өлді демалыс күнің! — дегенді біріне бірі қалжың ретінде ғана айтады.
«Жау жеттілеп» үсті-үстіне төмпештеп берілетін қатер белгісі, əр кезде бола беретін.
Қашанда ұйқыдан оятар белгілі сағаттан көп бұрын беріліп, ұйқы дегенді сергітіп болған.
Əсіресе, курс аяқталар кезге жақындағанда жиіленіп кетіп еді.
Кейде көзің жаңа ұйқыға кете бергенде тұрғызып алып, бірнеше сағат айдап əкетіп,
таңертеңгі тамаққа бір-ақ əкелетін. Ондайда шын-ақ жау келіп қалғандай, бар қаруыңды

асындырып, оққа дейін толтыра салып беріп, пулеметтерді арқалатып, қатал əмірмен
айдайды.
— Темір жол станциясының маңында бір бəле бар көрінеді, — дегені жауынгерлерге шын
сеніп айтқандай көрінеді!
Екі бүйіріңде, алдыңғы жақта, күзет-қорғау күштері кетіп бара жатады. Көпір, аэродром
сияқты жерлер жау қолында қалғандай, зерттеушілер кетеді. Кейде байланыс үзіліп, жау
белгісі жақын сезіліп, əскер қатарына əр түрлі өзгерістер де кіріп қалады. Пулеметке оқ
салар кезеңге келіп қаласың. Əлдекімдер қарауыл хабарын шала жеткізгендіктен сөгіс алып
жатады.
Алғашқы кеткен зерттеушілер хабарсыз кеткендей, тағы да топ-топ зерттеуші жіберіліп
барлау, қарауыл жұмыстары айқыш-ұйқыш тартылып қалады. Ең берісі белден келтіре окоп
қазып аласың. Барлық бөлімдер əзірлігін штабқа хабарлап, əмір күтіп əзір отырады. Мұның
бəрі де əшейіндегі əскер ойынына ұқсамай, қатал тəртіппен жүргізілгендіктен шын бір бəле
болып қалған екен деп, сеніп қалатын кезің де болады. Таң атып, күн шыға бергенде, енді сен
«от!» деген əмір күтіп отырғаныңда, жорық бітіп, қайту күйі ойналады. Əскер күйлері
«болар-болмас, болмай қоймас» деген дүдамал тілді білмейді. Сүйер-сүймесін білмейтіндей
дел-дал да болмайды. «Жат!», «тұр!», «жау!», «бітті!» деп дəл-дəл айтады. Адам түгіл,
əскердің аттары да тез ұғып алады оны.
Командирлер өз бөлімшелерін қатарға тізіп алып, таңертеңгі салқынмен лагерьге алып
қайтады. Теңізге жақындап кетсең, өзен кездессе, таңертеңгі мұздай суық тау суына бір
шомылдырмай тағы қоймайды. Əрбір жорықтың аяғында суық суға бір шомылу жүреді.
Əсіресе, күндізгі жорықтан жаңа қайтып тамағыңды шала-пұла ішіп бола бергенде,
əйтпесе, көзің жаңа ұйқыға кете бергенде орныңнан тұрғызып алып, айдап жөнелу —
шынықтырудың жоғарғы түрлеріне жатады.
Біз бүгін де соны күтіп, тез киініп, тез қатарландық. Ойымызда не болса да тез аяқтап,
тезірек босанып, қалаға, теңізге қыдырып кету жүр. Бұрын жексенбі күнімізге тимеуші еді,
сондықтан бүгінгі демалысымыздың шала бұйырғалы тұрғанына наразылығымыз да бар.
Қалаға бару үшін киген таза киімдеріміздің шаң болып қалатындығы да күйзелтіп қояды.
Əдеттегі тыныш тұр, қатарлан, кейін бас, ілгері бастан кейін, əдеттегі түгенделіс
басталды:
— Бір, екі... бір, екі...
— Бірінші... екінші... Бірінші, екінші...
Əр жерге бөлек-бөлек қатарланған кіші бөлімшелер бəрі үн қосып, кең алап лезде
түксиіп қалды. Енді ұсақ бөлімшелерді біріктіріп, үш бұрыштап батальон ізімен құрып
бəріне ортақ «тыныш тұрыңдар!» деген команда берілді. Мейрам күндері болмаса, жүріске
арналғандай лек-лек болып қатарланбайтынбыз.

Тау жақтан орман арасынан зеңбірекшілер мен ұшқыштардың да қатарланып жатқан
үндері естіледі.
Курс командирі мен комиссар Сомов, қасында бір топ басқа командирлер бар, жинақы
адымдап, ортада турдан мінбеге шықты. Əр жерде аэродромдардан көтерілген самолеттер
лек-лек болып, үстімізден өтіп, батысқа қарай жөнеп барады. Көбі жеңіл самолеттер.
Гүжілдеп, гүрілдеп ауыр самолеттер де өтіп барады. Мен кешегі өзіміз секірген Шегеннің
самолетін танығандаймын. Төртеу, бесеу, алтау... Төменде бал тасыған аралар, таудың ірі
инеліктері еріп жүр. Аспанда лек-лек самолеттер өтіп барады.
Аспандағы самолет гүжілінен де басымырақ шыққан, курс комиссарының даусы шаңқ
етіп шықты. Мотор гүжілі, аспан мен жердегі бар үн тынып қалғандай болды.
— Өткен түні Германия фашистері ұрланып келіп, батыс шекараны бұзып өтіп, қазір
еліміздің батысында қан кешкен қырғын соғыс басталды. Жалғыз батыс емес, оңтүстік
жақтағы ірі қалалар бомбаланып жатыр, — деді.
Демалыс күнінің бар ыржаңы бітіп, жауынгер жүзі суынып кетті. Артық бір үн, артық бір
қозғалыс жоқ, қатып қалыппыз. Əр жауынгер өз жүрегінің соғуымен бірге оң жағындағы
жолдасының жүрегі қалай соғып тұрғанын да естігендей. Əрі ауыр, əрі бір қапылысы бар хал
байқалады. Əркім осы күннің боларын біле жүріп, жете əзірленбегендей, қапы кеткендей,
өкініш те бар.
— Соғыс!
— Қанды қырғын!
— Қалалар бомбаланып жатыр.
Комиссардың əрбір сөзі өз алдына сала-сала уақиғаға айналып, бір құшаққа сыймай
барады. Үш жүз миллион халқы бар Батыс Европа қазір жалғыз бізге қарсы аттанғандай,
соғыс түбі қомақты көрінеді. Қанды селдер қай жерге дейін ағар, қашан тоқтар. Əрбір солдат
неше мың километр жер жүріп барып, соғыстың шыққан ұясын өртер! Қанды қырғын адам
баласының естіген-білген шеңберіне сияр ма, жоқ па?
Манадан бері өтіп жатқан самолеттер енді тура соғысқа кіргелі кетіп бара жатқандай
көрінеді.
— Қош бол, Шеген аға! Сен соғысқа да менен бұрын кірдің. Жолың болсын! Əр
жолыңнан жеңіспен қайт, аман қайт!
— Қош бол, Ақбота! Енді екеуміз де кешіктік. Күте гөр дерлік те жай жоқ. Бейбіт кезде
ізіңнен айрылып ем, енді сəлемді жел арқылы айтам ба, сағынышыңды ғана ермек етермін.
Сонша əдемі ашық күнде түскен жай таңдандырып, үрпиіп тұр. Аспанда бір бұлт жоқ!
Дəл бүгінгі демалыс күні мұндайды күтпеген екеміз.

Жоқ, аспанды бұлт торлағалы қашан! Соғыс аспанын кесек-кесек қара бұлт торлап
алғанын біз күнде көретінбіз. Фашизм тозған дүниенің соңғы дем алысы. Іште шіріген уын
сыртқа шығармасқа амалы жоқ. Өсер дүние қанатын кең жайып, демін еркін алып, теңіздегі
кемедей жайқап есе береді. Өшер дүние жанталасады. Əл-дəрменнен айрылмай тұрғанда
айбар шегіп, азуы əлі мықты екенін көрсеткісі келеді. Мүмкін, осымен өзін арашалап қалар,
мүмкін, тіпті тынысын кеңітіп алар!.. Төсегін түзеп, жастығын жөндеушілер көбейіп, талай
пандар алдында тəжім етіп тұр ғой. Əр күнгі оқыған сабағымыз, фашизмның қанжары
қайраулы екенін құлаққа құятын. Германияның ескі кегін ту етер ме, дүние құлағына
кірерлік ұран іздер ме, қай күнімізді қапыға санар, əңгіме тек осында сияқтанатын.
Дүние өртінің, жалыны көрінгелі көп болған. Олай шалқып, бұлай шалқып, қурауы
жеткен елдерін оп-оңай құшағына алып болып, енді міне, біздің шекараға жетті. Батыс
мемлекеттерінің басшылары үйіне өрт келіп қалғанда оны сөндіру амалын істеудің орнына,
өрттің шоғын алып, көршісінің қорасына тастап жатты. Өзі күйсе, өзгенің де бірге күйгенін
тілеген мінез көрсетті. Ақыры, қандасқандар ымыраға келіп өрттің бетін бізге бұрды.
Дүниелік өрт орман демей, үй демей жолындағыны түгел жалмап келеді. Адам баласының
ғасырлар бойы тырнақтап жасаған қазынасы мен қорын қурайдай өртеп, судай шашып,
құтырынып алған. Қанға сусыны қанар да емес, адам етіне тояр да емес. Соғыс бізге
осындай құтырынып алған кезінде кездесті.
Бірінші дүниежүзілік соғыста капиталистер бір солдатты өлтіруге бес жарым-алты тонна
металл төккенін Горькийдің бір есептеп шығарғаны есіме түседі. Ол соғыста отыз миллион
адам қырылып, он миллиард пұт қорғасын, мыс, қола, қалайы, темір шашылған екен.
Қираған қару, құрал дүниелікті есепке алсаңыздар əрбір солдатты өлтіруге жұмсаған
байлықта мөлшер жоқ. Оны жеңген ел де қайырып ала алмайды, жеңілген ел де тауып бере
алмайды. Бірақ капитал дүниесі олай есептемейді. Талай елдер тұралап жатса, капиталистер
соғыстан пайда табады. Күректеп түсетін, құйылып-үйіліп қалатын пайда соғыстан ғана
түседі. Сол обырлар дүниелік өртті тағы тұтатып жіберіп, етектерін алтынға тосып отыр!
Кеше кешке ғана соғыс демалысы жақын деп, өзара біраз айтысып алып ек. Қарсы болған
ешкім болмаса да əрқайсымыз өз болжалымызды айтып, соғыс басталды десе таңданбайтын
сияқты едік. Ол əңгімемізден кейін əлі он екі сағат та өткен жоқ. Соғыс қақпаны бұзып,
қораға кірді. Бірақ:
— Батыс шекарада соғысып жатырмыз! — дегенге ешкім сене алмайтын секілді.
Лақылдап от түкіргенде шығатын соғыс тəңірісі — зеңбірек үні бізге əлі естілген жоқ.
Айналаңдағы маужырап, балқып тұрған жасыл дүние ешбір бүліншілікті сездірмейді де,
тілемейді де. Ойың əлі өз мүдделерінен арылған жоқ, арт жағына қарайлай береді. Көз
алдыңа үлкен бір құрылыс сияқты елің келеді де, бүліншілікке қия алмайсың. Сонау Балтық
теңізінен басталып Ұлы мұхитқа дейін іргесін ашпайтын ұлы құрылысты соғыс өртіне
шалықтыру ойыңа сыймайды.
Алғашқы күндерде от астында қалып, ерсілі-қарсылы жосыған кемпір-шал, бала-шағалар
да бұл бүліншілікке сене алмағандай еді. Елеуіш, оқтауына дейін, тауығы мен үйрегіне дейін
артып алған жұрт, бүгін-ертең үйлеріне қайтатындай, ел маңынан ұзай алмай, қарайлай

беріп жүр. Ауыр бір сандырақ түс, оянып кетсең өзінен-өзі сейілетіндей əлі үмітін үзген жоқ
еді.
Түс кезінде бар бөлімшелер мінбе қасындағы радиоға жақындап келіп тұрдық. Елімізге
түгел таныс, қоңыр дауыс сенімді жігермен жасқану жоқ, жалынмен шықты. Жауымыз қанша
күшті болғанмен жеңетін біз боламыз деді. Ауыр айқастар барын жасырған да жоқ.
Айнала қарасам жолдастарым енді біржола сенген сияқты. Кескіндерінен манағы аң-
таңның ізі жоғалып, қабақ біткен түйіліп, енді сыртқа ызғар шыға бастапты. Қандай айқас
кездессе де, əрқайсысы да өзіне-өзі сенімді сияқты. Барлық қабақ бірге түйіліп, барлық кек
бірге қайнап тұр. Сонымен бірге əркім-ақ, байқаусыз ғана жолдасына көз қырын салып
қояды. Жұмғанда қандай, жайғанда қандай дегендей, алаңда тұрған барлық бөлімдерді қарап
өтеді. Айқас алдына жолдасты жолдас, досты дос тағы бір байқап, кімнің қандай əзірлігі
жетіңкіремей жатыр, жəрдемін беруге міндетті. Жалғыз өзің жау алмайсың, бірден ондар,
ондардан жүздер құралып, бəріміз қосылғанда ғана — біз боламыз!
Манадан көптің ауанын байқағандай болып тұрып, енді өз ішіме үңілсем жұрт көзінен
таныдым дегенімнің бəрі де өз ойым екен. Ойға-қырға қыдыра жортып кеп, өз шамасынша əр
нені түсінгісі келіп, аяғында бір сұрауға келіп, тіреліп тұр:
Миллиондармен есептелетін ұлы Қызыл Армияның қатарында маған тиер енші қандай
екен? Қолма-қол сыналар кезеңге ойланып келдім бе екен, əлде көптің панасына ықтаумен
болдым ба екен?
Бұл əлі өткелектерден өтерде байқалатын сыр. Бірақ ешкім қипақтамайды, құр тəуекел де
емес, сенім берік, жүрек орнында сияқты.
— Ойларыңның салмағы басыңды төмен алып барады, — деді, налу білмейтін Володя
Толстов. Ол əр кезде менің орысша сөйлегенде оңай оралымға келмейтін жайымды бақылай
жүретін. Қазір де сонысын істеп, сөйлемін əдейі ауырлатып айтып тұр. Мен оған:
— Ойыңда тек салмақ болсын, Володя, басыңды өзі-ақ көтеріп əкетер əлі... Бас тіреуі ой
ғой, — дедім.
— Философия майданға да бірге кірсе, мен оны ұнатып қалғанымды сонда ғана
айтармын, — деп, Петр қашанғы əдеті бойынша əр нəрсеге ашық шек қойып жатыр.
Біз намазға тұрғандай сапқа тұрып, Отан алдында тағы бір рет ант еттік. Қансырап келіп
соқтыққан қанды жол жауымызды өз қанына тұншықтырмай, тынбаймыз дедік. Анттың əр
əрпін анық, əр сөзінің мағынасын жадымызға құйып алып тұрмыз.
Ант артынан алдыңғы жеті кісінің бірі болып, командирлердің алдына барып рапорт
бердім:
— Курс аяқталуына қаратпай-ақ, еріктілер қатарында майданға жіберіңіз, — дедім.

— Сарталиев жолдас, артыңызға қараңызшы! — деді курс командирі жымиып.
Алғашқы бір қас қаққандай сəтте жеті жауынгер шыға келсек, енді арт жағым ұзын
құйрық кезекке айналып барады екен.
— Орындарыңа!.. — деген ұзын команда берілді. Бəріміз де орнымызға бардық.
— Рахмет, жауынгерлер! — деді командир. — Қазіргі сағаттан бастап, бəрің де
майдандамыз деп есептеңдер өздеріңді. Бізге ұшыраспай соғыс кете алмайды. Отан бəрімізді
майданға шақырып отыр. Отан ұлы қоңырауын қағып, аттан салды.
Алғашқы атып жіберер оғыңның өзін жау кеудесіне дəл тигізердей боп, жер тарпып
тұрмыз. Таңертеңгі бейбіт ойлардың бəрі де жым болыпты. Тез-тез, ықшам жиналып, жүруге
əзірленіп жатырмыз. Əлдеқайдан тез жөңкіліп келіп қалған жүк машиналары жолдың екі
бетіне жарыла тізіліп қалыпты:
— Асықпаңдар, тез жиналыңдар! — деп, Петр қалжыңдап қояды.
— Барлық сүйіспеншілік хаттарды, Костя, сіздің колхозға жіберейік. Ең берік орын сол
жақ болар. Түбінде біреуміз тауып алып орынды-орнына жіберерміз, — деп, тағы біреулер
қалжыңдап жатыр.
Бір сағаттан кейін жүк машиналары жөңкіліп жүріп кетті. Сығылыса тиелген
жауынгерлер... Əрбір машина екі жаққа қараған найза ұштарынан кірпідей тікірейіп
көрінеді. Айқыш-ұйқыш құйып тастаған тас жол жыландай иіріледі. Таң ата, кім үшін
əзірленген болсақ, соның қарамағына келдік...
3
Жар қабаққа тақай салынған тас көпір осы бір күндерде майданның бір тар қылтаңына
айналып кетіпті. Батыстан шығысқа қарай ағылған əскерге аралас көп жұрт көпір аузында
қарбалас жасап, тығындап тастаған екен. Бір ғана бөлімше деп саналатын тоғыз жауынгер
алты сағат алысып, əрең дегенде тəртіпке қол жетіп, міне екі күн бойы шегінген əскер
бөлімдері мен жосыған жұртты өткізіп тұрмыз.
Полковник Озимин біздің көңілімізді көтергісі келіп.
— Бұл бес күннің ішінде майданның ең ауыр жерінің бірі сол елеусіз көпір болады.
Соғысқа кірмедім деп ренжімеңдер... Соғысты сол жерден-ақ жақсы көрерсіңдер, — деп еді,
айтқаны қате кеткен жоқ...
Айналамыз астан-кестен. Жер бетіне қорасан шыққандай. Дүниедегі бар үн біздің
үстімізге жиналғандай: гүрсілдейді, өкіреді, ұлиды. Аспан біресе жарылғандай, біресе
жыртылып кеткендей, енді бір кезде салдыр-гүлдір құлап келе жатқандай болады. Осы маңда
секіріп түспеген бір тас қалмаған сияқты. Көпірдің қай жерде екенін дəл белгілеп алған жау
самолеттері түн ішінде де келіп, дүркін-дүркін бомбалап кетеді.

Гүжілдеген мотор, өңеші қызарғанша өкірген машиналар, шуласқан, керілдескен босқын
жұрт көпір басындағы айғай-сүреңді қоздыра түседі. Əркімге де тезірек өту керек. Əркім де
өзіне жол берсең ғана тəртіп бар деп таниды. Көпір біреу де, өтем деушілер мыңдар...
Курстан келген жігіттер, бізді бірден-ақ майданға салар, майдан шегіне жеткен соң-ақ
жаумен бетпе-бет келерміз, кім қандай екенін сонда көрерміз деп ойлап едік. Келген күні,
келген сағаттан бастап, өмір мен өлімнің шекарасында болармыз деп едік, онымыз болмай
шықты. Жау əлі шабуылмен келеді. Күн санап мардамсып, ілгерілеген сайын кеудем-соққа
салып, ар-намысты таптап, ел есінен кетпестей қорлық-зорлығымен келеді. Мас өгіздей, нас
шошқадай, басы жеткен жерін артымен ластап келеді.
Біз əлі сырт жұмыстамыз. Азов теңізіне құлайтын елеусіз бір өзеннің, елеусіз бір
көпірінде тəртіп орнатып тұрмыз. Соғыс қасында тұрып, соғысқа кіре алмағанымызға,
антпен байлаған ерлігімізді көрсете алмағанымызға қынжыламыз да. Əзірге бар істеп
тұрғанымыз, əрбір тəртіпті қалада қалай жүру, қалай тұруды басқаратын милиционердің ісі.
Ұрсатынымыз да, ұрсу еститініміз де өзіміздің адамдар. Мұның қай жерінде ерлік болмақ,
қай ісімен жауынгер сыналмақ!
Қалада бейбіт шақта тəртіп үшін жанжалдасып жатқан адамды сирек көруші едік. Енді,
көпір басында мыңдаған адамның барлығы — тəртіп, тəртіп! — деп айғай салады. Тар ғана
көпірмен мыңдаған адам өтсе, мыңдаған адам тағы тіреліп тұр. Дау-жанжал қыза түспесе,
бəсеңдер емес. Өйткені, осы жосыған жұрттың, артын тірей жау қолдары келе жатыр.
Алдына босқын жұртты тосып, оқ қағар етіп келеді. Жау жақындаған сайын көпір тынысы да
тарыла түседі.
Елеусіз көпір елеулі істің тиегі екендігіне əлгіде ғана тағы бір дəлел келді.
— Сіздің қарамағыңызға жіберілген пулемет бөлімшесінің командирі Баранов! — деп,
жас сержант маған рапорт берді.
— Неше пулемет?
Сержант санын айтты.
Келген пулеметтер онша көп болмағанмен бəрі де жоғары ататын пулеметтер екен. Маған
ол зеңбірек дивизиясы келіп қосылғандай күш берді. Пулеметтерімді жау самолетінің күнде
келіп жүрген кəнігі жолдарын тоса орналастырдым да өз ойым жеткен жерге дейін
тапсырмалар бердім.
Осы арпалыста екі күн, екі түніміз өтіп барады. Тарсыл-гүрсіл мен уда-шуға құлағымның
үйреніп кеткені сонша, көпірден жүз метр ғана былайырақ шығып ем, тып-тыныш сияқтана
қалды. Тау өзенінің күбір-күбір күңкілдеп ағып жатқаны да естілді. Тау кəдуілгі бейбіт
шақтай, таң жақындағанын білдіріп, өзеннің ар жағында қораз айғай салады. Оған жосыған
жұрттың арбасының бірінен тағы бір қораз жауап қайырды. Тамағын көріп, даусын кергітіп
тұрып жауап берді. Көпір үстіндегі қара боран шаңнан шыққан соң, таң қараңғысында қатты
жарқырап кететін оңтүстіктің үлкен-үлкен жұлдыздары да айқын көрініп тұр. Қазылған окоп

қопарылып, ойылып қалған апандарға құлай-сүрініп, мен ағаш арасына апарып жатқызып
қойған екі жаралы жолдастарымды іздеп келе жатырмын. Құлаған, сынған ағаштар аяқтан
шалып, жүргізбей келеді. Ауыр бомбалар қопарып кеткен терең шұңқырға екі жаралыны өзім
жатқызып кетіп ем, қазір таба алмай жүрмін. Шұңқыр саны да көбейіп кеткен белгілеген
ағаштарым да жоқ.
Кеше кештен бастап көпір арқылы жұртты өткізудің бастығы мен болып қалдым. Əуелі
бастығымыз барлау взводының командирі лейтенант Алексей Горькин еді. Менің бөлімшем
соның қарамағына берілген. Күндізгі толассыз бомбалаулардан аман келген лейтенант дəл
кешке жараланды. Күн батып, қызылы сөніп, енді бомбалау тоқталар деп, сығылысып,
қаңтарылып тұрған жұртты тағы да өткізе бастап едік, əлдеқайдан сап ете түскен үш ауыр
самолет төмен төніп кеп, қара құстай айналып жүріп, көпір маңайын бомбалай бастады.
Шығысқа қарай көшірілген өндіріс орындарының жүздеген машиналары мен əскер
құралдары, босқын жұрттың ат-арбалары лап беріп көпірге ұмтылғанда, біріне-бірі
соқтығысып, көпір алдын тағы тығындап тастады. У-шу жұртқа жөн сілтеп, əмір беріп
тұрып, өзеннің жағасына, көпірге жақын бір бомба түскенде Горькин жатып үлгіре алмай
қалып еді. Бомба гүрс етті де, күш екпінімен Горькинді лақтырып жіберіп, көпірдің
жақтауына апарып соқты.
Горькин қатты бір ышқынып қалды да, үрейленіп, кимелеп бара жатқан біреуге:
— Кейін! — деді. Даусы ышқынып, ащырақ шығып кетті.
Қауіп-қатер өткеннен кейін сұрасатын əдетіміз бойынша:
— Жолдас лейтенант, жараланған жоқсыз ба? — деп сұрадым.
Горькин қолын бір сілтеді де, азғана жарықшақтана қалған дауыспен əмір беріп, өз
жұмысын басқара берді. Горькиннің кеше қарлыққан даусы түн ортасына дейін онша
əлсіремей үздіксіз шығып тұрды. Бір кезде даусы кенет үзіліп, бастаған бір сөзді аяғына
жеткізе алмағанын аңдап қалдым. Булығып, шашалып қалғандай болды. Жалт қарасам
Горькин өте берген бір жүк машинасының қанатына асыла құлап барады екен. Мен құшақтап
сүйей бергенде, көйлегінен өтіп кеткен желімдей жабысқақ, жылы қан қолыма білінді. Арқа
жағын қан жауып кеткен екен. Горькин ауыр бір ыңыранып қалды да:
— Команданы сен ал, сержант Сарталиев! —деді. Мен көтеріп алып, жағадағы ең жақын
шұңқырға əкеп, сырт көйлегін шешіндіргенше Горькин ессіз де болып қалған екен.
Жараларын таңып, есін жидырған соң, мен оны кез келген машинамен кейін қайтарайын деп
ем, көнбеді.
Арқасында толып жатқан бомба жарықшағы тиген жара бар, сол жақ иықтың үстіңгі еті
көлденең жыртылып кетіпті. Түнде біз ондаған жаралыны ілгері жөнелттік. Горькин көпір
басынан кеткісі келмеді. Анда-санда есінен жаңылысып кетеді. Есі жиналса-ақ:
— Шамаң келетін бе? Көпірдің алдын ашық ұста... Əскер бөлімдерін алдымен өткіз!..

Таңертең басымды көтеруге де жарармын, — деп ылғи үміттеніп жатты.
Бүгін кешке қарай Горькин қатты əлсіреп кетті. Түсі өліктей көгеріп, қолын да қозғай
алмай қалды. Жөнелтуге сонда ғана ризалық білдірді. Шегінген əскер бөлімдерінің ішінде
аурулар мен жаралыларды таситын жабық машиналар да бар екен дəрігер де бар екен.
Басында дөңгелек ақ қалпақ, үстінде ақ халат, көзілдірік киген қартаң дəрігер екі рет келіп,
Горькиннің жараларын қайта байлап беріп, машинаға алып кетпек еді, Горькин көнбей
қойды:
— Машинада тұншығып өлем ғой. Салқындау ағаш ішінде жата тұрайын. Қазір бəрібір
кетпейсіңдер. Дəл жүрерде алдырыңыз, — деді.
Дəрігер машинасы өткен түнде ғана көпірге жақындай алды да, Горькинді де түнде ғана
жөнелттім. Өзім көтеріп апарып салдым.
Қазір мен кейінірек жараланған екі жолдасымды іздеп келе жатырмын. Оларды да ілгері
жөнелтуге бір жауынгерімді жіберіп ем, таба алмай қайтты. Енді міне, өзім де таба алмай
жүрмін. Күндіз талай көріп жүрген белгілі жер көшіп кетіп, оның орнына балшық алған көп
шұңқыр келіп қонған сияқты. Кеше ғана көлеңкелі көк орман өртке шалынғандай селдіреп
қалыпты. Күйген темір мен шүберек исі келеді.
Міне, белгілі шұңқырды да таптым. Бірақ жолдастарымды таба алмадым... Тани сала
қуанып кетіп, шұңқырға түсе қалып ем, тереңдігі екі есе болып кеткен екен. Бұрынғы
соғыстарда оқ бір түскен жеріне қайта түспейді деуші еді, бұл соғыста бұрынғы заңдардың
күл-талқаны шығатын сияқты. Шұңқырға құдыққа құлағандай құлап, қайта тырмысып шыға
беріп ем, үйіліп қалған балшық етегінен үзіліп қалған адам аяғы қолыма ілекті. Етік, етік
ішінде үзіліп кеткен аяқ, үзіліп кеткен адам аяғы. Қорқып кетіп, тез лақтырып жібердім.
Жаралы жолдастарымнан біржола айрылғанымды да білдім. Осы екеуі менің бөлімшемнің
бірінші құрбандары болды. Əрбір құрбан айқас үстінде болар деп арман етуші едік, өмір өзі
осылай ұйғарыпты. Бұл екеуі мыңдаған адамдарды көпірден аман өткізіп, өздері құрбан
болды. Горькин анау, ауыр халде госпитальға жөнелтілді.
Енді міне, көпір басындағы тəртіп бастығы болып қалдым. Штабқа хал-жайды айтып
жіберген рапортыма бастық деп қол қоюға тура келді. Азырақ қысылғандаймын, бастық
болмасқа амалың да жоқ. Көзің азғана тайып кетсе-ақ шоферлар жанталасып, кимелеп келіп
қалады. Соқтығысып, ілегісіп қалу дегендер ұят саналудан шығып қалыпты. Машинаның
доңғалағын жарты айналдырып ілгері басса, шын-ақ біраз жер ілгері барып қалғандай
көрінетін сияқты. Ешкім орнында тыныш тұра алмайды. Əсіресе, жай халықтың ішінде
тынышсыздары көп.
— Сіз менің кезегімді он рет əскер бөлімдеріне алып бердіңіз.
— Мені өткізбегенің үшін жауап бересің əлі, — деген айғайлар алыстан айбар шегіп, бір
бəсеңдемейді.
Кейде аға командирлердің өзі де тəртіп бетін жауып қойып, үзіліп-созылып өтіп кете

алмай тұрған өз бөлімдерін шығарып əкетуге жанын салады. Солдаттың қатты қипақтайтыны
өзінен үлкен командирлер болғасын, артығырақ қысып жібереді.
Қабағын қатты түйіп алған, зеңбірек бөлімінің бір майоры, сол иығында плащ-палаткасы,
оң қолын біресе сермей сөйлеп, біресе тапанша асынған бүйіріне апарып қалып, маған
қатты зекіп тұр:
— Сен, сержант бала, шегінуді дұрыс ұйымдастырудың не екеніне түсінемісің, жоқ па?
— дейді. — Болашақ шабуылға немене кепіл? Алдымен соғыс техникасын аман сақтап
қалуымыз керек! Менің бөлімдерімді кезексіз өткізіп жіберуге бұйырамын! — дейді.
Бұл жерде бір ғана тілекті орындатқысы келген бұйрық беруден гөрі, сол бұйрықты
орындай қою қиын. Жол үстінде сығылысып тұрған қалың жұртқа көлденең келіп киліккен
майор менің қолымнан келместі бұйырып тұр. Майордың ұзыннан-ұзақ шұбатылған
зеңбіректер мен кішкене танкілері, оқ артқан машиналары мен тракторлары шұбатылып, қыр
асып жатыр. Көпір аузында да машина мен тракторлар, жүк көліктері мен кішкене танкілер,
шимай-шытырман араласып кетіп, сығылысып тұр. Ешкімді орнынан қозғай алмайсың.
Қатты ағыс айдап əкеп үйіп кеткен тас сияқты, алдыңғы бір тасты суырып алсаң, арт жағы
тұтас бір ілгері басып қояды. Бізге берілген бұйрық осы көпірді шегендетіп тастамай,
неғұрлым көп жұртты өткізіп алу.
Мен қолымды шекеме апарып, уставымыз бойынша майорға сəлем бердім де:
— Жолдас майор, бұйрығыңызды орындай алмаймын! Жолдан былайырақ тұрыңыз.
Шегініңіз, — дедім, қаталдау дауыспен. Аға командирдің алдында сақталатын əдепті
бұзбасам да, көлденең беріп тұрған əмірін орындай алмайтынымды аңғарттым. Майор үнсіз
шегініп кетті...
Майордың үнсіз шегініп кеткені жұрт алдында менің беделімді де бір көтеріп тастады.
Кезегі келген машиналар, жаралыларды əкеле жатқан ат-арбалар еппен ғана жылжып, кідіріс
көрмей өтіп жатыр. Ашу қанша қысқанмен дұрыстық мен жақта екенін мойындаған майор
шетірек барып, жаратпаған көзін біресе маған, біресе көпірге тастап қойып, добалдай қылып
темекі бұрап тұр. Əрине, майордың, зеңбіректерін тез өткізу керек. Көпірден өткен əскер
бөлімдерінің шегініп барып, жайлы жерден бекініс жасап жатқандарын да білем. Бірақ
бүйірден келіп, өзге бөлімдерге көлденең тұрып қалған майордың көшін алға шығарам
десем-ақ көпір аузында «Орынбордың жəрмеңкесі» болғалы тұр. Мен əскер бөлімдерінің
барлық машиналарын бірден өткізіп жіберер едім. Ол түгіл, екі күннен бері арбасы орнынан
қозғала алмай, жарқабақтың, астында тұрған ана бір кемпірді де қуана-қуана өткізіп жіберер
ем. Майданға келгендегі өз арманым да көпір басының тəртібін түзету емес, бірақ амалым
қайсы?!

Екі көгілдір-құбақан өгіз жеккен кемпір, биік арбасының үстінен анда-санда маған қарай
қолын бір сермеп қойып, екі күн бойы сол орнында тұр. Көзі мен мүйіздері қап-қара, өзге
денесі меңсіз құбақан атан өгіздер, кейбір елдердің тəңірі деп табынуына тұратын. Биіктеу
жарқабақта тұрғандықтан жүк машиналарының үстінен көрініп тұрады. Қазір таң атып келе
жатқан ала-көлеңде баяғы өз орнында ақ шатырдай ағараңдаған, əрине, сол екі өгіз. Қаз-
қатар тіресе, құйрық тістесе келе жатқан машиналар мен соғыс құралдары кемпір байғұсты
жолға жақындатпай қойды. Қайта, бір адым болса да жарқабақтың астына қарай, əрірек
шегіндірген сияқты. Керексіз шаң-шұң тоқталып, мына жұрт күнбе-күнгі өміріндегі
əдептілігі мен тəртібін бұзбаса, көпірден өтуі де оңайлана түсер еді. Жаралыларға арналған,
қазір көпірден үнсіз ғана өтіп бара жатқан машиналар сияқты болса бəрі де бұдан он рет тез
өтер еді. Майордың соғыс тəңірлері де кезек күтіп қалмас еді.
Жабық машиналарда тұншығардай болып, ашық машиналарда күнсіп, қаталап келе
жатқан көп жаралылар бар. Шегініп барып, бекініс жасап алып, жауға қарсы тұруға тиісті
əскер бөлімдері күтіп тұр. Мүмкін, дивизия командирі полктарыңды үш сағаттың ішінде
бекініске сал деген бұйрық алып жатқан шығар. Оның орындалуы мына тар көпірдің
аузында, не болғаны сержант Сарталиевтің қолында тұр. Оны мен ғана білем, басқалар өз
қамын ойлап шуласады.
Менің бөлімшемнің жауынгерлері бұл күнге дейін əдеп салтына үйретілген арам
сөздерге бармайтын жігіттер еді. Үш күннің ішінде қабаттай боратып, қатты сөздер айтуға
үйреніп алыпты. Əсіресе, Петр аспанды жаңғыртады. Боқтық айта бастағандардың қасынан
үндемей ғана тұрып кететін Владимир Толстов та енді ешкімнен қалысар емес... Көпір
алдымдағы азғана ашық жердің сол жақ шетін қорып тұрған Петр, кимелей берген
шоферларға тəртіп сақтауды түсіндіру үшін, аюдай ақырып қалады.
Жалғыз-ақ, үндемей жапырып, жұртты өзінің алып денесімен ығыстырып тұрған ұзын
бойлы, алып денелі, Сталинград жұмыскері Семен Зонин.
Көпір аузының тығыны алынып, алдыңғы машиналар тез сырғып кетіп еді, биік
қырқаның аржағында келе жатқан қалың жұрт, сеңдей сығылысып көпірге келіп тірелді.
Көпір алдындағы ашық жеріміз бітеліп қалды. Машинаға жетектерімен соғылып, ауыздарын
арандай ашып, қарғыған аттар, жеңіл машиналарды бір жағына қарай ығыстыра қозғалған
ауыр машиналар, еш нəрсені естімеген түсінбеген боп, жауынгерлерімді де басып өтердей,
кеуделеп келеді. Жігіттерім де шегіне бастапты. Алыста тұрған кемпір де ұзын шыбықпен
жатқан өгіздерін үсті-үстіне ұрып, тұрғызып жатыр.
Таганрог қаласына қарай өтіп алып, қорғаныс шебін құрғалы бара жатқан əскер бөлімдері
мен зеңбірек, танкілерді алдымен өткізу керектігін мен де білем. Бірақ əскер бөлімдері
босқын жұрттың ат-арбаларымен араласып алыпты да, басын сұққан жерден өздері де
қозғала алмай тұр. Сондықтан бөгесін болып, алға тұрып қалған арбалар мен жаяуларды тез
өткізіп жіберу керек. Жұрттың алдыңғы жағы тоқтаусыз шұбап өте бастаса, қабақта
көлденеңдеп тұрып қалған машиналар, арбалар барлығы байқалады. Ол жақтағы жұрт кезек
дегенді өз бетімен көбінесе күшпен құрып жатыр.

— Сол бір топ қинағалы тұрсын-ау... — деп, солай қарап ем, биік жардан ойға қарай
артымен сырғып барып, енді тырп ете алмайтындай болып тоқтаған жүк машинасының
үстіндегі бір топ қызға көзім түсті.
Дұрысында, көзім түскен жоқ, сол машинадан шыға қалған таныс əнді құлағым шалып
қап бастап кетті-ау деймін. Осынша үйме-жүйме жат дыбыстардың ішінен əн естілуінің өзі
де жат еді. Көзім соны тексеру үшін түскен сияқты. Үш күннен бері ұйқы көрмеген адам, əн
емес, түс көріп тұрғандай да болып кетем. Құлағыма сене алмаймын. Көпір аузындағы мына
халді қандай күтпесем, əн естілуін де сондай күтпеген екемін.
Бірақ бірден жылынып кеткен жұрттың жүзі, түгел солай қарай бұрылып қалған
мойындар маған да естіп тұрғаның əн дегендей болады. Көптен таныс əдемі əн барлық у-
шуды, гүрсіл-гүжілді басып, баяғы бейбіт күйіндегідей ерке, ойнақы, еркін шығады.
— Өлең өмір сүрудің қолқанаты,
Өлең досың бірге өлер, бірге аттанып...—
дейді.
Əн шыққаннан кейін темір біткеннің қаршылдаған үні де, машиналардың гүжілі де,
жұрттың айғай-шуы да басыла бастаған сияқты. Көпірмен өтіп бара жатқан қызыл əскерлер
ыржия күлісіп, əн жаққа қарай қолдарын сілтейді. Саусақтарын еріндеріне апарып, қыздарға
сүю ишаратын жасайды.
— Қазір біреу əн салады. Азырақ тыншыға тұрыңыздар! — десең, мына жұрт сені
құтырған шығар, дер еді. Əн өз бетімен келіп, еріксіз килігіп еді, жұрт құлағын соған
түріпті. Бар адам солай қарап, бір-бір езу тартып қалады.
Əн шыққан машинаның, үстінде бір топ қара көз, қолаң шашты Украина қыздары отыр.
Сыртқы түрлері оқушылар сияқты. Бірінің үстіне бірін қойған шамадан, корзинкаларының
үстіне қызыл патефонды қойып, ойнатып отыр екен. Жұрттың көңілін бөліп, жүздерін
жадыратқанға өздері де қуанып кеткендей, жарқылдай күлісіп, мəз болып отыр.
Менің де əлгі бір кездегі ашуым тарап, қатты қысып ұстаған наганның салмағын енді
сезіп, қабына салдым. Машинасының қанатына шығып, мойнын соза тыңдап тұрған манағы
майорға көзім түсті.
— Аузың ашылып қапты, ана қабақтағыны көремісің? — деді майор маған, қолын
қабаққа қарай сермеп.. Жұрттың біразы əнге қарай аңтарылғанын көріп, кейбіреулер
машинасы мен арбаларын сына сияр жер болса, қыстырып қалайын деп жанталасып қалған
екен.
— Жолдас майор, жəрдем беруіңізді сұраймын! — дедім, манағы мінезіме кешірім
сұрағандай жылы дауыспен. Майор маған бір жалт етті де, бері қарай жүрді. Жеңілген ұстаз,
жеңген шəкіртіне қалай қараса, майордың көзқарасы да сондай еді. Азырақ ұялу да бар,

бірақ дұрыстыққа мойындап, енді шəкіртін жақтамақ, адал жақтамақ. Əлгіде ғана
қарсыласып қалған майор, енді менімен одақтасып қасыма келіп қатар тұрды. Көпір тəртібі
екі есе күшейгендей болды. Жұрт та кеуделеуді қойып, тез-тез өте бастады.
— Менің жауынгерлерім қарап отыр, — деді майор. — Жолдас сержант, мақұл көрсең,
қабақтың алдынан тағы бір белдеу жасасақ қайтед?
Мен майорға рахмет айттым. Майор орап жатқан темекісін менің аузыма тыға салды да,
тез тұтатып беріп, өз бөліміне жүгіріп кетті. Ұзамай, майордың жауынгерлері де жұрттың
алдын құлай беріс қабақтан орап алып, енді сығылысуға ырық бермей қойды. Көпір арқылы,
əрі тез, əрі еркін қозғалыс басталды.
— Шаршадың ба?— деді майор, менің қасыма қайта келіп.
— Шаршаған жоқпын, ұйықтап жүргендеймін... Күн батып бара ма, таң атып келе ме?
— Бар, суға басыңды тығып-тығып ал. Шомылып шықсаң тіпті жақсы болады. Орныңды
маған сеніп қалдыра тұр.
Салқын судың ағынына бірер сүңгіп алып ем, көзім шырадай ашылып, əр нəрсе өзінің
орнына түсті. Ағарып қалған таң, ұзамай жаудың барлаушы самолеттері келеді, жұртты тез
өткіз, арт жағын, сығылысып қалмасын, ескертіп қой дейді.
Өзен беті сұрланып, отқа салынған темірдей күңгірт көгере бастапты. Таңертеңгі жаяу
жел əдеттегідей таза емес, өрт исін ала келіпті. Күйген көң, шөп-шалам исінен гөрі
көңірсіген темір исі басымырақ. Бұл кезде жұқа жібектей көгілдірленіп жеңіл сезінетін ауа,
бүгін буалдырланып кетіпті, əрі қою, əрі салмақты сезіледі. Бұлыңғыр дүниені етегінен түре
өртеп, нарттай жанған қып-қызыл күн шығып келеді. Тау қырқалары, бұлт етектері тұтана
бастағандай қызара бастады.
Тізе қосып, жапыра қимылдап кеткен майордың отыз шақты жауынгерлері əскер
бөлімдері мен былайғы жұрттың жігін ашып, көпірден өтуді едəуір жеңілдетіп тастаған екен.
Əскер бөлімдері лек-легімен тез өтіп жатыр. Екі қатар болып ағылған машина, құралдардың
арасымен жаяу жұрт та қалың өтіп барады. Арт жақтағы жұрт босқа сығылыспай, жау
самолеттері келіп қалса, ағашқа қарай тез жылжып кетуге əзір тұр.
— Əскер бөлімдері түгел өте алмаса, тағы да келер түнге қалады-ау... — деді майор.
Мұнысы жалпы кезекке көлденең келіп килігіп қалған өз бөлімін өткізіп əкетуге рұқсат
сұрағаны да еді. Екеуміз де бірімізді-біріміз түсініп, бір ғана қарасып қойдық.
— Кешіріңіз, майор, əскер бөлімдерін өткізіп үлгіруіміз керек. Жоғары ататын
пулеметтерім құрулы тұр. Енді кемшілік бола бермес. Əр минут ауырлай түскелі келе жатыр
ғой, — дедім.
Майор бұл ойыма ризалық білдіргендей болды.

— Аспан! Аспан! — десіп қалды əр жерден.
Əріректегі биік қырқадан сырғып қана түсіп келе жатқандай, төмен ұшып неміс
самолеттері жақындап келеді. Əдіс алып қалған жұрт жолдан тез бұрылып, сай-жыраларға
қарай, ағашқа қарай кетіп барады. Майор маған бір қарады да, өз бөліміне қолын сілтеді.
Мен де қарсылық білдіргенім жоқ.
Майордың зеңбірек полкы бар моторларымен бір-ақ гүр ете түсіп, баяғының ұзын
айдаһарындай шұбатылып, көпірден өте бастады. Əрі ықшам, əрі саспай қозғалып барады.
Майор бөлімінің алды жақын белестен асып түскенде, арт жағы көпірден де өтіп болып еді.
Кішкене сұр машинасын құнандай ойнақтатып кеп, жас лейтенант көпірден өте беріп,
майорға машинаның есігін ашты, майор машинасына мініп алып, маған бір жымиды да:
— Көріскенше қош бол, сержант! Кез боп қалсаң, алдыңа бір келтірермін, — деді.
6
Манағы «Аспан! Аспан!» дегенде тақалып қалған жаудың жеңіл самолеттері еді.
Күндегісіндей, қаннен-қаперсіз төмен келе жатқанда тосып тұрған пулеметтерім дүрсе қоя
берді. Сенің соғысқа қатынасуың, кейде осылай да басталып кетеді екен. Өзің көпір үстінде
тəртіп сақтап тұрсың, сенің қарамағыңа жіберілген пулеметтер аспанмен соғысып жатыр...
«Осы, енді менің де соғысқа кіргенім шығар», — деген ой келеді.
Соғысқа кірген жерден оңай олжа таба қоярмын деген ой жоқ еді менде. Алыстан
жайқап, денесіне қол тигізбей келе жатқан, болат жамылған, техникалы жау, тетігін
таппасаң оңай алдырмайтыны жабайы солдат — маған да айқын болып қалған. Енді міне, өз
көзіме өзім сене алмай тұрмын. Жау самолетінің біреуі пулемет оғынан екі жағына кезек
теңселіп, лықсып төмен түсіп, жер бауырлай ұшып, өзенге құлардай төніп келеді. Бірақ
құлаған жоқ. Жаралы тырнадай, жағада əрең-əрең соғылмай аяқтары салбырап, арғы
қабақтан асып кетті.
— Құлады, құлады! — деді Володя. Көзімен емес мұрнымен көріп тұрғандай, екі танауы
желпілдеп кетіпті.
Жоқ, самолет құлаған жоқ. Біздің жаққа қарай сұғынып барып, қайқайып солтүстікке
қарай орап барады. Əлі төмен əлі жанталасып ұшып барады.
— Бəрібір құлайды! — деген Петрдің ойына бəріміз де қосылып тұрмыз.
Екінші бір самолет жау жақ беттегі қырқадан аса берді де, көпірден елу метр жерге
шаншыла түсті. Кеуде жағынан қара түтін бұрқ ете түскенін біз аңдап үлгіргенше, самолет
құлап та түсті. Енді сол қара түтін күрең қошқыл жалынға араласып, шаншылып аспанға
шығып барады. Самолеттің жасыл сырын жалай жүгіріп, жалақтап жүрген сарала жалын,
қаптап кеткен сасықкүзенге де ұқсап кетеді. Секіріп атқып, тез жүйткіп жүр.

— Құлаған деген міне, осы! — дейді Петр Володяға қарап. Володяның көзі жасаурап
кеткен шұңқырдың жар қабағынан басын қылтитып, ерні күбір-күбір етеді. Əрине,
пулеметчиктерге рахмет айтып тұр.
Басқа үш самолет оққа ілікпей жоғары көтеріліп кетті. Құлаған самолет гүрс-гүрс
жарылды да, жантайып құлап, енді көлбей жанып жатыр.
— Жолдас сержант, көріп келейін, рұқсат етіңіз! — дейді Володя.
— Тыныш отыр!
Жеңіл самолеттер бомбаларын бытырата тастап, онша зиян ете алмай, кейін бұрылды.
Түсіп келе жатқан бомбалар тамып келе жатқан қан тамшысындай сезіледі. Жеңіл бомбалар
онсыз да ойылып қалған жер бетін анда-санда бір бұрқ еткізіп, ешбір зиянсыз өтті. Мыналар
барып орнына қонған соң ауыр самолеттер келеді. Оған дейін тағы біраз жұртты өткізіп алу
керек. Бүгін жау өте жоғарыдан бомбалауға тиісті. Жоғары ататын ауыр пулеметтер орнап
қалғанын білген жау төмендей алмайды. Темір мен от күшіне сеніп алған неміс əскері, адам
қолынан келетін өжет қимылға барғанын естіген емеспіз. Сондықтан көпір үсті бүгін
толасырақ болар деп, жұртты жіңішкелеп өткізе бастадым.
— Аспан! — дегенде бұрын қимылдап, лезде жым-жылас жоқ болып кететін босқын
жұрт, аспан тыныштала қалса, тағы да тез жиналып қалады. Қазіргі өтіп жатқандардың көбі
солар. Енді тəртіпке де үйреніп қалған. Əскер бөлімдері келіп қалса, оңай ығысып жол
береді.
— Əй, əй!.. Бұрыл, жол бер! Бұлар соғысуға кетіп барады ғой! Сен бір басыңа бір пана
табарсың! — десіп қояды бір-біріне.
Құр кимелеудің зардабын тартқан жұрт, енді еппен өтіп жатыр. Көпір арқылы күндіз
қалай өткізудің əдісін де тауып алған сияқтымын. Түнге қарай жауынгерлерімді көпірдің
алдына қойсам, күндіз жол бойын өрлей, əр сайдың, қабағына қоям. Жаяу жұрт болса-
болмаса да тұс-тұсымыздан өзі ағылып жатады да, машиналар мен арбалылар кезегін сол
сайларда түзеп алып көпір алдына жанжалсыз келеді.
— Аспан! Аспан! — деген у-шу тағы басталды.
Көпір хабарын біліп алып ұшқандары белгілі, ауыр самолеттер аспандап, жоғары келе
жатыр. Шап етіп, шаңқылдасып қалған пулеметтер бұл жолы ешбір қайран қыла алмады.
Төмендеуге қорқып, жоғарыдан тасталған бомбалар да айнала түсіп, əзір мардымды зиян
келтіре алған жоқ. Сонша биіктен қылдырықтай ғана боп көрінетін көпірге дəл түсіру де
оңай емес. Оны екі-үш күннен бері байқап қалған жұрт жіңішкелеп келіп, дүркін-дүркін
өтіп кетіп жатыр.
Жасырынып жарқабақтың астында отырғанымызда Петр өзінің бір байқауын айтты:
— Байқаймысың, Костя, немістер осы көпірді бұзғылары келмейді. Қайта, өздері

өткенше аман тұруын тілейді, — деді.
Расында да көпір қасына жүз қадамдай жақын бомба түспеген екен. Адам мен машина,
қару-құрал топтанып қалған жерді қайта-қайта қопарып, астан-кестеңін шығарып жүрген
немістер, көпірге онша түйілмепті. Петрдің ойына бəріміз де қосылдық.
Əлдеқайдан біздің екі көк қырғи жарқ етіп көрінді. Төбемізден аумай қойған жаудың
жиырмаға тарта «қоңыр аласына» жоғарыдан ала, көлденең бір килікті де, қайтып оралмай
кетіп қалды. Бұлтсыз аспан көгілдір жібек шатырдай жыртылып бір қалды да, қайта тынды.
Жау самолеттері ағашты жерлерді, сай мен жыра бойларын сүзе бомбалап жүр. Əр сайдан
шашы дудырап шыға келген əйелдер аспанға қарап жұдырығын түйіп, қарғыс оқиды.
Əлдекімдер баласынан, əлдекімдер ата-анасынан айрылып жатыр. Біреулер көпірден өтіп
үлгіріп, өлім шегінен ұзап барады. Біреулер сол шекарадан аса алмай қалды.
Арбаның алдыңғы екі доңғалағын зыр қақтырып ұшырып, қыр басында жалғыз жетекпен
жегілген екі торы ат шапқылап жүр. Арбаның арт жағы жоқ. Шұбатылып кеткен қос делбе
кейде доңғалақтың астына түсіп қалып, қатты екпіннен жыландай оршып, жоғары көтеріліп
барып, қайта жерге сүйретіледі. Шошынған жарау аттар енді қақ жолға түсіп алып, көпірге
қарай ағып келеді. Қақ жолға түскен соң доңғалақтар да жерге бір тиіп, бір тимей кетіп
барады. Бар пəрменімен келе жатқан аттар қазір көпірге соғылады да, өзенге құлап түседі.
Тас-талқан боп қирап, бірінің үстіне бірі құлап, кең танауларына су құйылып тұншығып
кетеді.
Жоқ, құлаштай сермеген күйі аттар тас көпірді бір-ақ гүрс еткізіп өте шықты. Енді əне,
өзеннің аржағында, бомба түсіп жанып жатқан жалғыз үйдің қасына барып, аң-таң боп тұра
қалды. Мүмкін, ол осы аттардың талай тоқтаған, талай жем жеген үйі болар.
— Мұны неге өртеген? Енді біз қайда кіреміз? — дегендей, екі торы ат ұзақ таңырқап
тұрып қалды. Үлкен ақ қораз ордаңдай басып, аттардың алдына келіп тұр. Таң ата айғайлаған
да сол болуы мүмкін.
Сұрғылт сулықтың жалбағайы желкесін сабалап, қолында шыбыртқысы бар ұзын бір
адам жүгіре басып қыр басына шықты да, алыстан аттарын танығандай, жар астына ентелей
түсіп келеді. «Қазалы қайда да өледі» дейтін болу керек, аспанға анда-санда бір қарап
қойып, аттарына қарай ұшып барады...
Төбеде жүрген жау самолеттері сирей бастады. Бөшке, тауықтың күркесі, баланың, бесігі,
самауыр, шелек сияқты болмашы бірдемелерді артқан ағаш арбалар жарқабақтың астында
əлі тұр екен. Екі құбақан өгіз, дүние жүзінде ешбір дүрбіліс болмағандай, еш нəрседе
жұмысы жоқ, тыныш қана күйіс қайтарып жатыр. Кемпірдің өзі жоқ арбаның үстінде. Қазір
міне, көпірден өтіп жүре беруіне болар еді, өгіздерін тастап, жұртпен бірге бойтаса жасауға
кетіп қалса керек.
Сай-саладан жұрт тағы шыға бастады. Ұзын жолдың бойында ұбақ-шұбақ, шұбалаңдаған
шаң көрінеді. Мен көпірге қарай беттедім.

— Орындарыңа барыңдар! — дедім, əр жерге бұққан жолдастарыма айғай салып.
Артымда Толстов Володя келе жатыр екен:
— Мə, тісте! — деді, өзі шайнап келе жатқан семіз шұжықтың бір жағын менің аузыма
тыға беріп. Қолы қап-қара болған екен.
— Өзен қасыңда жатыр. Қолыңды жуып алсаңшы! — деп, шұжықтан қапсыра тістеп, өз
қолыма қарасам, менің қолым да қарамай жағып алғандай екен. Екеуміз де мырс етіп күліп
жібердік.
Біздің тамақ жеуге қолымыз босайтын уақыт — жау самолеттері бомбаның астына алып,
окопқа апарып еріксіз жатқызған кезі болады. Бірақ жер мен көк қосыла жарылып, асты-
үстің дүңкілдеп тұрғанда тамағыңнан ас өтпейді. Əбден ашығып қалыппыз. Мен шұжықты
тістеп жатқанда Володя нанды екі ұртына бүктеп жатады, ол шұжыққа ауыз салғанда нан
бүктеліп менің аузыма кіреді. Күліп те келе жатырмыз...
— Майор бір арба тамақ қалдырып кетті! — дейді Володя,— бəрі бар!..
Əр жерден тұра келіп, маған жақындай берген жолдастарымның бəрі де бірдемені
шайнап келе жатыр. Бойы дəл екі метр Семен Зонин үлкен бір шарадай ақ бөлкені жалғыз
опырып келеді.
Біздің тыныс алар кезіміз де осындай алаң-бұлаңның арасы ғана. Жұрт жанжалсыз өтіп
жатса, о да демалыс. Бірақ ондай сəтті кезең де сирек қана кездеседі.
Міне, он екінші рет «Аспан! Аспан!» десіп қалдық. Өкіріп, ұлып, шегірткедей cap бауыр,
көк-жағал ауыр самолеттер де келіп, боратып тұрып, бомбаның астына алды. Айнала құйын
көтерілгендей, қара боран. Қара бораннан күннің көзі де кішірейіп, əрең ғана қызарып
көрінеді. Жер жарылып бара жатқандай, тау құлағандай күркіреген үн айналаны бір сəтте
тып-типыл қылып, жансауға жасар сай-жыраларға қайта тықты. Кейде бұрқырап аспанға
көтерілген шаң-топырақ, аспанға шапшыған сумен айқасып қалады. Аспанға ұшқан ұсақ
тастар көпір үстіне гүрс-гүрс түседі. Жер ауыр ыңқылдағандай, ұлыған, өкірген үн, дүние
төңкеріліп бара жатқандай сезіледі. Құлағыңмен де, аузыңмен де, тіпті етігіңнің ұлтанымен
де сол бір дүние өкіргендей үрей үнді естисің.
Басым терең қазылған окоптың түкпіріне барып жабысып қалыпты. Бар денем жермен
бірге дірілдейді, жермен бірге гуілдегендей болады. Қорқып та жатқаным жоқ, қуанып та
жатқаным жоқ. Бұл күнге дейін естіп-сезіп көрмеген жат үнге таң қалып, содан ғана
құтылғым келіп жатыр. Жер баурына денеңді жапсыра түссең, үрей үні де əлсірегендей
болады.
Мен əрең деп басымды жерден көтеріп алсам, арқасын окопқа тіреп, мылтығын алдына
көлденең салып, Петр отыр екен. Кескіні құсқысы келген адамның өңі бұзылып кетіпті.
Бірақ көзін аспанға тігіп, тыста не болып жатқанын бақылап отыр. Окоптың бір бұрышын
жалғыз алып Семен отыр да, Володя оған жапсырыла қойыпты. Енді ғана бір-бір жымиысып

қалдық.
— Арқаң гуілдей ме? — деді Володя маған еңкейіп келіп.
— Сайтанның қайдан үйреніп жүргенін білмеймін, əн салады! — дедім.
— Мен бар ішкен-жегенімді ақтарып тастадым, — деді ақкөңіл, алып Семен Зонин.
— Иттей ыза қылғаны-ақ батып отыр! — деді Петр. — Қазір мен жиырма неміс
солдатымен жалғыз алысар едім. Мылтықты тастап, құр қол болсам да тайынбас едім!
Күтпеген жерден Семен қулық айтып:
— Онда маған қоштаса кетерсің... — дейді.
Аспанда қара құс қаптап кеткен соң окопқа қарай ұмтылғанымда, жаңа ғана əлдеқайдан
қайтып кеп, өгіздеріне бір қарап қойып, бері қарай жөнелген таныс кемпірді көріп ем.
Кемпір еш нəрсеге алаң етпей, қорқу-сасу да ойында жоқ, ақырын ғана кетіп бара жатты.
Мен кемпірді қолтығынан демеп, жедел жүріңкіреп кеп, өзен жар қабағының астына
түсірдім. Бұл маңда қазылған окоптар да, бомба қазып тастаған шұңқырлар да көп, соның
біреуіне түсірейін деп ем, кемпір басын шайқады. Гуілдеген көп үн кемпірдің не айтқанын
да естіртпеді. Енді бір үн толастаған сəтте кемпір ауыр ыңырсығандай болды.
— Əлде, сіз жараланып қалғансыз ба? — деп сұрадым.
— Жоқ, шырағым, жараланғаным жоқ. Оқ мені не қылсын! — деді.
— Ыңырсығандай болдыңыз ғой?
— Ол жүрегім ғой, балам. Ыңқылдайды, ыңырсиды... Мынау үрей үнінен оның үні аз
деймісің... Қайсысы жеңер əлі, — деді.
Мен кемпірдің үміт күшінің молдығына, терең бір ойды дана бір теңеумен айтып
салғанына таңқалдым. Бомбалау басылысымен сізді өткізіп жіберем дегім келді де,
айтпадым. Кемпірге одан көп үлкен көңілдің сөзін, үлкен жұбаныштың сөзін айту керек
сияқтанды. Анда-санда бір сөз айтысып, көп ойымызды сөзсіз ұғынысып, екеуміз жар
астында ұзақ отырып қалдық.
Жүзін түгел ажым басқан кемпір, кəрі көздерін шығысқа тігіп, бір тілек тілегендей
мүлгіп отыр. Мынау үрей үні құлағына кірмейтіндей, еріндері əлденеменені күбірлеп қояды.
Көздерінде өшпес үміт, ізгі тілектің ғана сенімді елесі бар. Тас қабаққа жұмсақ қана
сүйеніп, демалып отырғандай.
Бір кезде кемпірдің буалдыр көздері жарқ етіп жоғары қарап қалды. Аспаннан бір
жақсылық көріп қалғандай, бар денесімен елең етіп, қадала түсті. Мен де кемпір қараған
жаққа қадалдым. Кемпірдің тілегі қабыл болғандай, күмістей жарқырап, біздің көк қырғи
көрінді. Мұнартқан аспаннан сүңгіп шыққандай екінші, үшінші, төртінші, бесінші қырғи

көрініп қалды.
Алдыңғы көк қырғи ағып келген бойы жаудың «қоңыр аласының» тобына кіріп кетті де,
атқып жоғары шығып ап, төге-түйілдіре оқ септі. Пулеметтің таныс үні əндей естіледі,
жердегі гүріл де сейіле қалды. Оңтайлы көк қырғилар орамалдай ғана ақ бұлтты тасаланып,
жалт етіп, жарып тастап жүр.
— Құйрығына қонды деп ананы айтады, — дедім кемпірге.
— Көріп отырмын, балам, — деді кемпір.
Көк қырғи үлкен бір «қоңыр аланың» соңына түсіп алып, өкшелеп келе жатыр еді, түтіні
будақтаған «қоңыр ала» жерге қарай құйрығынан шаншыла құлай берді. Ұп-ұзын жалынның
бір ұшы аспанда, бір ұшына «қоңыр ала» асылып қалғандай.
— Өз шегіне асылып қалғандай болады екен, — деді кемпір күлімдеп. Мұны да бір
астармен айтты. Мен:
— Иə, — дедім.
— Құлап келе жатқан немістікі ғой?
— Иə, немістікі.
Өжет көк қырғилар күміс найзадай жарқылдап, біресе ағып аспанға шығады, біресе көкті
тіліп төмен ағады. Құлдырап төмен ағып кеп, қайта шапшып жоғары кетеді! Əттең, əлі аз!
Тас артып алған машинадай салдыр-гүлдір ауыр «қоңыр алалар» ортаға алып, қамай бастаған
соң, біздің көк қырғилар сытылып шығып, тағы кетіп қалды. Ол кезде аспан ұрыстарында
немістердің қолы бізден көп ұзын, көп əлуетті еді...
Аспанда жүрген үлкен бір тарақан тəрізді қоңыр жол сары бауыр көрінетін ауыр самолет
көпірдің жоғарғы жағынан суға келіп құлады. Манағы біреуі төмен ұшып келе жатып,
тұмсығынан шаншыла құлап еді, бұл құйрығынан шаншыла түсті. Суға шолп етіп кеп түсті
де, кеуде жағының салмағы басып, өзенге ұзыннан сұлай кетіп, үні өшті. Аспанға шапшыған
сумен бірге, таспадай тарамдалған от та шапшып еді, сумен бірге қайта тамшылап өзенге
түсіп жатыр. Жанып шашыраған бензиннен өзеннің жағасына топ-топ от торғайлар қонып
жатқан сияқтанады. Самолет жарылып, төгілген бензин құшақ-құшақ от болып лапылдап
жанып, көпірдің астымен төмен ағып барады. Толқын отқа көбігін шашады, от лапылдап
өрши түседі. От пен су арпалысып, алысып барады.
Кемпір көзін жұмып қалып, қолын алдыңғы жағына нұсқады. Мен көпірге қарадым.
Көпірдің дəл түбінен аспанға атқан су өте биік көтеріліп, гүрс етіп жарылғандай болды да,
аздан кейін арнасына қайта құлады. Су жауып кеткен көпір енді ғана айқын көрінді. Қақ
жартысы опырылып түскен екен. Ойып түскен ауыр бомба көпірді қиратып кетіпті.
Жоқ, немістер бұл көпірді тіпті тегін қиратқан жоқ. Көпір олардан гөрі бізге пайдалы

болып шықты, бір; неміс қолы өзеннің басқа бір тұсынан өтпек, екі бұл жайды штабқа
хабарлау керек, үш...
— Сіз əзір қозғалмаңыз! — деп, кемпірді сол жерде қалдырдым да, өзім əлгі айтқан
окопқа келдім.
— Иə, командир жолдас, ендігі бұйрығыңыз не болмақ? — деп, жолдастарым маған
қарап отыр. Тез бір шара қолдану керектігін бəрі де аңғартып қояды.
Мен оларға:
— Жиналыңдар! — дедім.
7
Көпір солай қиратылып қалды... Құлап түскен екі самолетпен құны ақталды ма, жоқ па,
біз үшін оның енді бір күн тұра тұруы қымбат еді. Бірақ бізге қымбат — жауға арзан, оның
құмары да біздің қымбатымыз бен қимасымыз болып келе жатыр.
Пулеметтердің бірінің ғана үні шығады. Жол бойы апат соққандай. Қираған машина,
арба, шашылған үй жиһаздары, əр түрлі халде қаза тапқан бейбіт халық. Ыңырсып жатқан
жаралылар. Жапырақ үстіне қалың шаң, тұрып қалыпты да, барлық аман қалған ағаш өртке
ұрынып шыққандай. Жан-жануар жерге басын салмай, осынша өзгеріп кеткен дүниеге
таңқалып қарайды.
Сай-салаға жасырынып аман қалған машиналар, арбалы-жаяу босығандар өзен бойын
жоғары-төмен өрлеп, өткел іздеп жүр. Көпірге əлсін-əлсін келіп қалып жүрген машиналар да
тез бұрылып кетеді. Əскер бөлімдері азайып, енді көп ағылып жатқан бейбіт жұрт.
Қираған көпірдің үстінде инеліктей имиіп немістің барлаушы самолеті жүр. Төмен
ұшып, айналып жүргеніне қарағанда енді бұл жерде көпір жоқтығын суретке түсіріп алып
жүрген сияқты. Кеше лейтенант Горькин жатқан терең шұңқырда менің үш жолдасым
ұйықтап жатыр. Екі жауынгерді неміс қолдарының қай жерде келе жатқанын барлап келуге
жібердім, бір жауынгерім көпір маңында болған жайларды хабарлап келуге штабқа кетті.
Көпір салушылар сұрадым. Өзім сол жауынгерлерімнің оралып келуін күтіп отырмын.
Айналам тым-тырыс, өліктей үнсіз, əлсіз ғана қалғып кеткендей. Шаң басқан қайыңдар
қара жамылып, қайғы салмағынан бүгіліп тұрғандай. Жаншып бара жатқан тыныштықты
бұзу үшін айғай салғың келеді. Алыста күн күркірегендей боп, соғыс үні естіледі. Өртенген
дүниенің қоңырсы иісі қоюлана түсіпті. Құлаған ақ теректердің өлуге айналған
жапырақтары дір қағып, өмірге ынтығып, су сұрап жатыр. Құлап жатқан ағаш жапырақтары
рақымсыздыққа шағым етіп, күнəсіз өміріне сауға тілейтіндей, арызын айтады. Əлсіз сыбыр
осындай бір тыныштық кезде ғана естіледі. Жапырақтай сарғайып кеткен жас қана жаралы
қыз ауыр ыңырсып, қасымдағы бір шұңқырда жатыр. Ағаш арасында шықылдасып отыратын
торғайлардың бірі қалмаған. Өзен жақтан бозторғай шырылы да естілмейді. Осы ауыр
тыныштық сені де езіп барады.

Мен күндегі ұрысып-керісіп өтіп жататын көп жұртты сағынып отырмын. У-шусыз оңаша
қалған ой ел басына түскен бəленің салмағын өлшеп əуреленеді. Жау табанына түсіп қалған
қалалар мен бауырлас елдердің ауыр ыңырсуын естігендей боламын. Көзім қайта-қайта жол
бойындағы апат іздеріне түсе береді. Қопарылып, қазылып қалған жер, қиратылып қалған
бақшалар, шашылып жатқан дүниелік, ыңырсып жатқан жаралы қыз — бəрі қосылып
Отанның ауыр халін көз алдыңа əкеледі. Бəрі көкке шақырады. Үнсіз шақырады. Сонша ауыр
тыныштықтан жарылып кеткендейсің. Кешегі бір əн осы кезде тағы бір шыға қалсайшы
дейсің!
Жоқ, ол емес, басқа бір əн керек! Əмірдей қатал, аттан салған, дабыл қаққан əн керек!
Мылтық атып отырып «Ақ ерке» əнін айтып та болмас, «Ақ еркені» айтып отырсаң, мылтық
атып та болмас!
Жауынгерлердің сақалдары өсіп, үсті-бастары кірленген. Күлімсіген киім исіне еттей
ащы тер исі қосылған. Əбден қалжыраған жігіттер бастары жерге тие бергенде-ақ ұйықтап
кетті. Балаша бұратылып, қалай болса солай, ыңғайсыз жатыр. Дені сау, өкпесі керіктей,
жүрегі таза, Семен Зонин болу керек, біреуі қатты қорылдайды. Істе қандай ызғарлы
көрінетін жігіттер, қазір уқаланып қалғандай, еліктей сұлап, түк дəрменсіз жатыр. Бұл өз
уақытындағы тəтті ұйқы емес, болдыртып жыққан қиналысты ұйқы. Бірақ өзімді де алып ұра
ма деп, мен ананы-мынаны ермек етіп отырмын.
Қолыма төс қалтамда жүретін, шешемнен келген соңғы хат ілікті. Хатта не жазылғанын
жатқа білсем де, қайта оқи бастадым. Шешем қазір колхозда, құрылыс жұмысынан босаған,
алып тұратын пенсиясы бар. Айдаш əскерге алынып кеткен.
— Өзі атпен баратын жер ме, машинамен баратын жер ме? Бұрыштамаңды дұрыстап
жазсайшы... Қалаңның атын цифрмен жазғаныңа мен қалай түсінем, қалқам-ау?.. — деп
жазады шешем.
Шешем қатты сағынып жүрген сияқты. Соғыс пен неміс жайында жұрттың не айтатынын
шеше не қылсын, колхоздың бір желбезегіне мініп алып, баласын бір сүйіп қайтқысы келетін
сияқты... Менің адресім цифрмен жазылғандықтан қайда екенімді біле алмайды...
— Қалалы жерде почта жəшігі деген көп болады, балам. Мен оның қайсысының номерін
қарап тауысам... Қаланың өзінің атын жазып жібер... — дейді.
Шешемнің хаты бесіктей тербетіп əлдеқайда туған елге алып кетеді. Ояу отырып, түс
көргендей болам. Оралдағы балалар үйінде төсегімнің бас жағына келіп тұрған шешемді
көрем. Жүзінде бар ананың қуаныш нұры, көзінде қуаныш жасы, буылтық саусақтарымен
басымды бір сипап қойып, енді маңдайымнан сүюге еңкейіп келе жатыр... Шешенің ыстық
дем алысы, шешенің таныс исі. Əуелі маңдайымнан сүйеді, одан кейін маңдайың ба, көзің
бе, бетің бе, мұрның ба, бəрібір, құмары қанғанша сүйе береді, сүйе береді.
— Апа, болды, болды... — дейім, көзімді ашпай, өзіне қарай тығыла беріп.
— Ойбай-ай, мына жаманды қарай гөр... Жігіт боп қалдым деп ұяламысың? Мə, саған

жігіт болған, мə саған... — деп, көрпеммен бірге құшақтай көтеріп, алдына өңгеріп алады.
Мен бəрібір көзімді ашпаймын. Əрі еркелегім келеді, əрі жас балаша тыраңдап еркелей
беруге ұялатыным рас. Сондықтан көзімді ашпай еркелеймін. Қасымдағы балалардан ұялып:
— Апа, жіберші, жіберші... — деп, бұлқынған болып жатып, өзіне қарай жабыса түсем...
Қолына бұлай бір түсіп қалған соң, сағынып келген шеше, шын айтсам да жібермес еді. Енді
көрпенің ішінен желкемді де тауып алып сүйеді, аяғымды да тауып алып сүйеді... Əлден бір
уақытта, сүзгілеп жүріп, құлағыммен бүлк-бүлк соғып тұрған жүрегін тауып алам. Сол
жүрекке құлағым мен бетімді жапсырып қозғалмай, ұзақ жатып қалам. Бір кезде, шешесі жоқ
Бораштың қызыға қарап отыратыны есіме түсіп кетіп атып тұрғанда, апам құлап қала
жаздайды.
— Жігіт болып қалыпсың ғой, құлыным!.. — дейді апам, енді түгел бойыма қуана қарап
отырып. — Қане, енді бір келші... — дейді. Мен бармаймын...
Баласын өсіріп, ұясына қондыру — барлық ананың ерекше қуанышы ғой, шешем мені
айналып, толғанып, күн бойы көз алдынан шығармайды. Біресе мен «жігіт боп қалыппын»,
біресе əлі баяғы он жасар Қайрош... Еркелетерде мал баласының, бəріне теңеп шақырады да,
ақыл айтарда «енді жігіт болдың» дейді.
Ойыма осы өткен шақ түсіп кетіп, өзім де сағыныш құшағында отыр едім, сырт
жағымнан бұтақ сылдыры естілді. Баяғы екі құбақан өгіз жеккен кемпір келе жатыр екен.
Айналасына сығалай қарап, оң қолымен көздерін қалқалап, əр ағаштың қанша ауыр
жараланғанын қарап келе жатқандай. Мені көріп:
— Осында екесің ғой, балам, — деді.
— Иə, əже, осындамыз...
— Жолдастарың ұйқтап жатыр екен... Жастар ғой. Кəрі кісі бұлай ұйықтай да алмайды.
Оған бір ермек керек... — деп, шұңқырдың қабағына отыра берді де:
— Көпір ғой енді жоқ... — деді, əрі маған көңіл айтқандай, əрі сол жаманшылықты тағы
бір анықтағысы келгендей үнмен. — Енді міне, құлағың бітіп қалғандай тым-тырыс... Құйын
соққандай жым-жылас етті де, тынды... Ана жақты əлі ұрғылап жатыр. Ол бай жер ғой. Онда
не жоқ! Төрт үлкен завод бар. Совхоздар да көп... Əлде жұмыскерлер қарсыласып, алдырмай
жатыр ма екен?
— Мүмкін, шеше.
Кемпір байғұстың тірі қалғанына қатты қуанып кеттім. Барлық кəрі аналар сияқты
елеусіз ғана жүріп, ел үшін мұңайып, көп үшін қайғырып жүрген кемпір кімге болса да
құрметті болуға тиісті. Бұл бір өзім дегенді ұмытып кеткен адам. Мүмкін, ол мыңдаған
адамның көңілін жұбатып, жарасына ем айтып келген шығар. Бізге де сол бір-екі ауыз жылы
сөз айтуға келіп отыр.

— Өгіздеріңіз қайда? — дедім.
— Аман, балам, аман, — деді кемпір. — Біздікі дегеннің бəрін құртып кетем дегенмен
бола ма ол!.. Тауықтарым да аман... — деп, маған жып-жылы үш жұмыртқа ұсынды. — Үшеуі
жұмыртқалады да, төртінші бір ұятсыз жез-аяқ құр сылаңдап жүр...
Мен жауынгерлерімді оятып, кемпірді ортаға алып, тамаққа отырдық. Жігіттер де
əрқайсысы өз шешелерін бір көріп қалғандай қуанысып, бар жылы-жұмсақты кемпірдің
алдына қарай ысырып қояды. Кемпір ыңырсып жатқан жаралы қыздың даусын естіп:
— Біреу ыңырсиды ғой, балалар-ау? — деп, орнынан тұра келді.
— Отыра беріңіз, шеше. Қолдан келер жəрдемді көрсеттік. Енді жаралыларды таситын
машина кездессе, жөнелтейік деп отырмыз, — дедім.
— Су бердіңдер ме? — деді кемпір.
— Бердік, шеше.
— Дегенмен барып келейін. Анасының даусын есітуге зар болып жатқан шығар, — деп,
кемпір кетіп қалды.
Кесімді уақыттан жарты сағат кешігіп барлаушыларым келді. Азырақ мақтанғандай
қалпы бар, Владимир Толстов қолын сермей көтеріп, шекесіне апарып:
— Жолдас сержант, тапсырмаңызды орындадым! — деді.
— Иə? Отыр.
Толстов неміс əскерлерінің қай жерге жеткені түгіл, өздерін де көзімен көріпті. Бірінші
рет берілген соғыстық тапсырманы ойдағыдай орындап қайтқанына көңілі көтеріңкі келіпті.
Бойына дарытпай, алыстан сермеп, от пен оқтан қоршау жасап алып, əлі ішіне кіргізбей келе
жатқан жауды біз əзір көре алған жоқ едік. Толстов өз көзімен көріп келген бірінші
жауынгер. Киімді өзгертіп киіп, келе жатқан жау лектеріне үш рет араласыпты. Ақсақ та
болған, соқыр да болған... Арнаулы əзірліктен алған кейбір өнерін бірінші рет орынды
қолданғанына мақтаныңқырап та қояды. Өзі көзге көрінбей, бейбіт елді оқ қағар қылып
алдына салып ап, төгіліп келе жатқан жау əскерінің бірталай сырын аңдап қайтқан. Көзі
жарқырап, айтатыным əлі көп деп тұр.
Қорықпай араласып кетіп, менен жауды бұрын көріп қайтқан жолдасыма қызыға қарап:
— Ал, қалай екен? Қандай екен? — дедім.
— Түк те емес! — деді Володя, — ойдан, қырдан жиналған бандит сияқты. Сен
патшаның урядниктерін көріп пе ең?
— Жоқ, өзің ше?

— Мен де көргем жоқ. Бірақ жақсы білем! Танкі дегенің қоңыздай қаптап келеді. Көз
жетер жерде жігі ашылмайды. Машина да сондай. Жаяу əскер дегеніңіз жаяу жүрмесе керек,
бəрі машинада. Тек қана бейбіт елді көргенде, қызығып кетіп, қасқырдай шабады екен. Адам
баласын иттен жаман қорлап келеді! Урядниктен қай жері артық? — деді Володя. Мен
мақтап, дауласып отырғандай, қатал дауыспен айтты. Жүзіндегі мақтаныш іздері өше қалды
да, күреңденіп күйініш шыға келді.
— Былапыт, нас... Талан-тараж шығар істеп келе жатқандары? — деді кемпір қайта
оралып келіп:
— Одан да жаман! Нағыз айуан барып тұрған! Қандай қылмыстан тартына алатындарын
біле алмадым! — дегенде, Володяның көзіне жас келіп даусы əлсіреп шықты. Алқымына ашу
мен ыза тығылып тұр.
Мен иығына қолымды салып:
— Володя, мұның не! Сен пісіп-қатқан барлаушы емеспісің! — дедім.
— Шыдап көр!— деді Володя, — бала-шағаны танкымен бастырмалатып, малдай айдап
келеді. Құлаған кемпір-шалды жолдан сүйреп те тастамайды... Басып өте береді! Барлаушы
болсам қайтейін, шыдар жай жоқ! Ағаш пен егін арасындағы қылықтарға қалай шыдарсың!
Фашист шошқалары қорлау мен зорлаудың неше атасын үйреніп шығатын болса керек.
Зарлап, қарғысын айтып жатқан жас əйел, жас қыздардың қасында айғырдай оқыранып,
қарқылдап күліп, мазақтап тұрған нас айуанды көргенде кім шыдай алар?
— Барлаушы шыдау керек! — деді Петр. — Көрсең де көрмегендей, еш нəрсеге
таңданбай, бетің, бүлк етпей өте бер!
— Сенің шыдағаныңды да көрерміз!
— Мен шыдаймын! Менімен барсаң сен де шыдайсың!
— Иə, шыдамағанда не істедің? — деп мен Володяға қарадым.
Володя үндеместен қалтасына қолын салды да, сары сапияннан жасалған əмиянды
суырып алып, менің алдыма тастай берді. Жаудан қолға түскен бірінші қағазды бір штабтың
қағаздарын қолға түсіргендей-ақ бəріміз үңіліп, бар ынтамызбен қарап шықтық.
Ең алдымен көргеніміз, басын кекжитіп, мұртын үрпитіп, бар дүниеге паң қарап түскен
офицер суреті еді. Жаратылысына да, өзінің істеп жүрген істеріне де көңілі риза бір паң,
бізге менсінбей қарап тұр. Қағазында «Капитано Альберто-Николо-Пьятро Коррини» деп
жазылыпты.
— Неміс емес, итальян болар, — дедім.
— Біреуі де емес, сволочь!—деді Володя. — Жендет! Ондай арсыз доңыздың фашизмнен
басқа ұлты болмау керек!

Бұл жолы Володядан күтпеген қатал сөздер шығып кеткеніне жолдастарым түгел
таңырқап қалыпты.
— Жаса, Володя! Адам болуға бет алыпсың! — деді, риза болып кеткен Петр. Зонин
кеңкілдей күліп:
— Сен оны қалай жаукемдедің? — деп сұрады. Володя сұрауға таңданғандай, айнала
қарап:
— Қалай болушы еді? Атыс салды деймісің? Егін арасында шешінгелі жатқанда
желкесінен салып жібердім де, алқымынан сығып тастадым, — деді Володя. Ішіміздегі ең
жасымыз Володяның жалғыз жүріп жауға шапқан ерлігіне бəріміз де қызыға қарап, бір
ауыздан мақтау айттық.
— Бір сорлы əйелдің көз жасын жуғасың ғой... Солай ма? — деді, манадан шетірек
отырып қалған кемпір. Соны айтты да, Володяның жауап беруін күтпей қасына келіп,
иығынан сипап, арқаға қақты. Жауынгердің кімді арашалап, қол іске барғанын енді өзі де
түсінгендей еді. Əмияннан табылған хаттар мен əр түрлі əйел суреттерін ақтарыстырып
отырып:
— Осының бəрін штабқа өзің апарып тапсырасың! — дедім.
— Штабқа?.. Жоқ, Костя, мені ондай жерге жұмсама, тəңір жарылқасын. Көрген-
білгенімді сұрай қалса, мен бəрін шатастырып алам, — деді Володя жүрексініп. Əлде өз ісін
ағаттыққа санап қалды ма, əлде шын-ақ көрген-білгенін тəртіппен айта алмаймын деп
қысылды ма, əйтеуір жүзінде едəуір қобалжу бар еді.
— Жоқ, барасың. Бұл бетте келе жатқандар қандай дивизиялар екендігін анықтау, біздің
штабқа өте қажет істердің бірі болар. Барасың, — деп, капитан Корринидің қағаздарын
Володяның қолына бердім.
— Жарайды, жолдас сержант, — деп, Володя орнынан тұрды.
— Əуелі тамақтанып ал.
— Жоқ, тамақ жегім келмейді... Өзеннен жүзіп өтейін, ə? — деп, Володя кетуге
ыңғайланды. Жүзіндегі қобалжу көбейе түскен соң, тағы бір-екі ауыз сөз үшін тоқтатқым
келіп:
— Жолдас Толстов! Мен сізге тамақтанып ал деп бұйырамын! — дедім.
Володя жауабын ширақ қайтарып, тамаққа отырды. Жауынгерді жұмысқа жіберерде
беретін бұйрығыңды соғыстың өз тілімен қатал беру керектігі өзімнің есіме де түсе қалды.
Екінші барлаушы Сергей əрі бармай, беріректе қалған екен. Сондықтан оның əкелгені
қашқан жұрттан естіген хабарлар. Оның үстіне Володяның көрген-білгенін көтерісіп
келіпті... Сергей суретші болам деген талабы бар жас. Курста жүргенде қолы босап кетсе-ақ,

сурет салып əуреленуші еді. Демалыс күндерінде өзгеміз теңіз жағасына кетсек, ол сурет
салып үйде қалатын. Ол қазірде Володя əңгімесінің қалтарыс қалған жақтарын толықтырып
қойып отыр. Володяның əскер тілімен айтқандарына Сергей əр түрлі бейнелеу береді.
— Сережа дұрыс айтады. Менің есімнен шығып кеткен екен — деп, Володя мақұлдап
қояды.
— Тағы да бір күн өтіп кетті... — деді кемпір.
Біз əңгімемен отырғанда күн батып, қас қарайып қалған екен. Əлі де ағылып жүрген
машиналар мен арбалылар көпір алдына келіп тіреліп тұр. Машинадан түскен екі жауынгер
бізге келіп:
— Жолдастар, көпірлерін, қайда? — деді. Көріп тұрғанын сұраған адамға ызаланып
қалатын Петр, атып орнынан тұрып:
— Көрмей тұрсыңдар ма? — деді.
— Жоқ, біз өткел бар ма деп сұрап тұрмыз.
— Өткелді өткел деп сұрау керек. Өткел бұл жерде жоқ. Жұрттан сұраңдар. Қайда барын
білсеңдер, бізге де айтыңдар.
— Осы арадан өтіп болмас па, тексердіңдер ме?
— Бұл арадан өтем десеңдер қару-құралдарың мен машиналарыңды тастап, өздерің ғана
жүзіп өтесіңдер.
— Жоқ, жолдас, қалжың деген жақсы-ақ шығар. Қару-құралды тастап кет деген жаман
қалжың! — дейді, жөн сұрап тұрғандардың бірі.
— Дұрыс айтасың, жолдас. Мен саған тастап кет деп айтқаным да жоқ!
— Солай шығар!
— Ие, солай!
Жосып жүрген машиналар, өте алмай қалған жаяу адамдар əлі көп, жау қолы жақындаған
сайын көбейе де бермек. Өткел табылып, бүгінгі түн түгел біздің қолда болса талайлар жан
сақтап қалар еді де, талайлардың ар-намысы төгілмес еді. Əсіресе, арып-талып келе жатқан
бейбіт жұрт, көп азаптан құтылар еді.
— Осы кезде Захаров өткелінің не күйде екенін кім білсін... — деді кемпіріміз ақырын
ғана. — Қалайда солай қарай беттеуге тура келер...
— Қандай еткел, шеше? — дедім.

— Захаров өткелін айтам... Естіген шығарсың, Захаров дейтін шұға фабрикасы бар, бай
адам еді. Осы арадан он бес шақырым жерде фабрикасы болды... Бай адамның іші қандай тар
келеді, жұрт қолына түсірмеймін деп, азамат соғысының кезінде өртеп жіберді. Өзі
ағылшындарға қашып кетті. Мыналармен бірге келе жатқан да шығар өзі! Фабрикасын бір
ағылшын ұстап тұрып еді, аяғында Катя дейтін қызын да берді соған... — деп, кемпір
ұзатыңқырап бара жатқан соң, мен тыпыршып:
— Иə, сонымен?.. — дедім.
— Сонымен ол Кита болып кетті, — деді кемпірім,
— Жоқ, өткел жайын айтам...
— Ə, өткел ме?.. Өткел бар да. Фабрикасы өзеннің бер жағында болды да, жүн жуатын
жері ар жағында еді. Менің шалым, Степан марқұм қол қойып, ақша алайын деп барса дым
жоқ, тып-типыл өртеніп кетіпті.
— Өткел ме?
— Жоқ, фабриканы айтам... Өткел қалды орнында... Астына тас төсеткен «тас өткел»
атанған болатын. Асты кейін құм-қайраңданып алған соң, барлық бала сонда шомылатын.
Биыл су көп болып кетпесе, арбаның астына байлаған қара май шелекті шешіп алмай-ақ өте
беруші едік... — деді.
Енді кемпірдің айналасына бірталай адам жиналып қалды. Бəрі де көпірді қалай табудың
жайын сұрастырып жатыр. Кемпірдің өзін де машинаға мінгізіп ала кеткілері келеді. Кемпір
оларға:
— Сіздер ілгері жүре беріңіздер... Мен де қуып жетермін. Өгіздерім он шақты күн шөп
шабуға салынған, жарау... — дейді.
— Шеше-ау, өзіңіз неге көпірден өтем деп, үш күн отырдыңыз осында? Өткелден етіп
жүре берсеңіз ғой, ендігі əлдеқайда боласыз! — дедім.
— Жалғыз ба? — деді кемпір таңданғандай болып. — Мен жұрт қайда болса, сонда
болам да, балам.
Көпір іздеп жиналып қалған жұрт, өзенді жағалап өткелге қарай жөнелді. Тракторлар да,
кішкене танкылар да кетіп барады. Көпшілігі арбалы, машиналы жұрт. Зеңбірек үні
жақындай түсіпті. Таңертең алыстан күркіреген күндей күңгірт естілетін соғыс үні, енді
ашық естіледі. Айқыш-ұйқыш кездесіп қалған найзағай жарығы көрініп қалады.
— Ал, шеше, енді жұрттан қалмаңыз. Сау болыңыз, — деп, өгізін жегісіп беріп, кемпірді
жөнелтіп жібердік. Кемпір жаралы қызды да алып кетті.
Қараңғы іңірде өзеннің арғы бетінен таныс белгі берген дауыс естілді. Штабқа
жіберілген жігітім екенін таныдым.

— Көпір жоғын білесің ғой. Жүзіп өт! — дедім.
Бірдемені сындырып, бірдемені аударыстырып жатқан үн келіп еді, ұзамай, қайықпен
келе жатқандай, түрегеп тұрып есіп келе жатқан адам көрінді. Жаңада ғана қираған
машинаның төсек-тақтайын қайық қылып мініп алып, жауынгерім бері өтті.
Батальон командирі бізге қайт деп əмір етіпті. Бірақ ел білгенді біздің штаб та біледі
екен «көпірден он жеті километр жоғарырақ жердегі тас өткелді тексере қайт» депті.
Кездескен машинаның біріне мініп əлі бір қыр аспаған кемпірді қуып жеттік. Өгіздерін
ақырын ғана жайқап, кетіп бара жатыр. Енді бізге керексіз болып қалған азық-түлікті
кемпірге беріп, қош айтысып жүріп кеттік. Бəрімізді бір-бір сүйіп, кемпір қала барды.
Əсіресе, Володяны ерекше сүйді:
— Жүрегің жақсы екен! Бақытты бол, балам! — деді. Əлде, кемпірмен тағы
кездесетінімізді сезінгендей, ешкім қоштасқан жоқ еді. Бұл жолы кемпірмен бұдан былай
кездеспейтінін тағы да айқын сезініп тұрғандай, жауынгерлер бір-бір ауыз жылы сөз айтып,
кемпірдің батасын алып жатқандай, ұзақ қоштасты.
— Жолдарың оңғарылсын қарақтарым, бақытты болыңдар бəрің де. Көпір басында
біреуің аянған жоқсыңдар! Мен ылғи қандай батыр жігіттер деп, қуанып қарап отырдым! —
деді.
Содан кейін бізге қайта-қайта оң тілек тілеп, жұрттан қалмайын деген адамша кемпір
өгіздерін қозғады. Біз ілгері кеттік. Володяның көзін бір сүртіп қалғанын көріп қалып ем, ол
ұялып:
— Көзіме бір қиқым түсіп кетті білем... — деді.
Біз өткел басына келсек, ұбақ-шұбақ арбалар, табын-табын малдар өтіп жатыр екен.
Етектерін азғана түріп алып, сандары ағараңдап əйелдер де өтіп барады. Суды көрген соң
бар уайымды ұмытып кеткен балалар да біріне-бірі су шашып, бірінің басын бірі суға тығып
алып, шуласып жүр. Таныс жайылым, күндегі қорасынан айрылған сиырлар азан-қазан.
Сиырлардың меңіреуінде де бір мұң бар сияқты. Мал баласы туған жерін сағынатынын мен
бұрын да байқаушы ем, қазір өте терең, сезіп тұрмын. Айдау көріп, ашығып келе жатқан
сиырлар басын жерге салмастан мөңірейді. Арттарына қарап ыңылдап, ыңырсып қояды.
Əлдеқай жерде кетіп бара жатқан бұзауларын іздейді.
Жер гу-гу еткендей болады. Табаныңның асты анда-санда қалтырап кетіп, дір ете түседі.
Батыс жақта жанған соғыс өрті тұтасып, қып-қызыл күреңденіп, түнгі аспанды едəуір
белдеулеп кетіпті.
Өткел орнында... Əңгіме неше күн біздің қолымызда тұрарында сияқты. Осы
қорытындымен бөлімімізге қайттық.
8

Барлау взводының жаңа командирі лейтенант Мирошниктің жаппасына мен сол түні
келдім. Кім екенімді баяндаған соң, лейтенант маған қолын беріп амандасты да.
— Мына бір қағазды бітіріп тастайын, отыра тұр, — деді.
Сығырайған білте шамның қылп-қылп еткен жарығымен лейтенант қағазын жазып отыр
да, мен оны анықтап қарап алып, мінезін танығым келіп, қадалып тұрмын. Түнде жүзген
қайықшының отындай əлсіз жылтылдап, ұшып кеткісі келгендей зəресіз қыпылдап, айнала
жұлқынып білте шам жанып тұр; болмашы желден бұға шалқып, лейтенанттың кескінін
анықтатпай қойды. Біресе лейтенант ашық жүзді, кең маңдайлы аққұба жігіт сияқтанады да,
біресе күнге күйген күрең түсті көрініп кетеді. Бірақ ірі денелі, шалқақ төсті, кең жаурынды,
кең маңдайлы, үлкен қара көзді адам екені айқын аңдалады. Қыпылықтаған кішкене
жарықтан лейтенанттың көлеңкесі біресе еңгезердей боп көтеріліп, жаппаның аласа төбесін
жауып кетеді де, біресе мықшиып артына тығылады. Кейде қойқаң-қойқаң етіп, екі жағына
кезек ауытқып қояды. Лейтенант «отыра тұр» дегенмен отыратын жер болмаған соң, мен де
тұра бергем. Шамның ойнақтаған жарығы менің көлеңкемді де лейтенантқа қарай төндіріп-
төндіріп алады. Əлдеқайдан адасып келіп кірген көгілдір көбелек кішкентай отты қуалап
ойнап, бірге қалтылдап жүріп, ақыры қанатын күйдіріп алып, қалқып тұрған майға құлап
кетті.
Лейтенант Мирошник ағаш жəшіктің үстіне көлденең салған екі тақтайдан құралған
столда отыр. Командир жаппасының аз да болса түрін келтірейін дегендей, стол үстіне сұр
палатка жауып қойыпты. Лейтенанттың астындағысы да ағаш жəшік болу керек, анда-санда
сықырлап қояды.
Мирошник таза киінген, көздерінен бір ой кетпейтін, сабырлы адам көрінді. Қалың қара
қастары аз-ақ айқаспай тұр. Жасы отыздан асқан, аға жігіт, бар қалпымен жауынгерге бірден
ұнайтын командир. Өңменіңнен өтердей тесіп бара жатқан көзқарасты мен өмірімде ұната
алған емеспін. Ойың жетпей тұрса, көзіңді тесірейткенмен тереңге бойлай алмайсың.
Мирошниктің ойлана қарайтын үлкен қара көздері маған қатты ұнады. Керексіз жерде
қазбалап, болмашы бірдемені сын көріп, арзаны мен оңайына ұмтылатын адамның көзі
бұған ұқсай алмайды. Əр жағы тайыздығын аңғартып, сенімсіз қыпылықтайды.
Мирошниктің көздері қалтқысыз сенім білдіре қарайды екен. Мұндай командир жауынгерін
сеніп жұмсайды, сен ойдағыдай орындап келесің.
— Ал, жолдас сержант, баянда деді Мирошник, жазған қағазын жинап қойып.
Мен соңғы үш күннің ішінде көпір маңында болған жайды түгел баяндадым. Өткел
жайын да айттым. Лейтенант ықлас қоя тыңдап, үстірт кеткен жерлерімді бірер сұраумен
анықтап алып отырды. Кейде менің орысша сөйлеуім кедір-бұдыр шығып қалғанда
лейтенанттың көзінде күлкі ұшқыны жылт ете түседі. Бірақ ондай кезде де, кейбіреулерше,
көзін бұрып əкетпейді, тура қарап отырып күлкісін тыяды. Əрі əдемі, əрі дұрыс сөйлейін
дегенде көп сүрінетін бір əдет бар ғой, менде сол бар еді, сол өңірге шығып кетіп барып əрең
тоқтадым. Соңғы бір сөздерімді ажарлап айтқым келіп, қанша сықпақтасам да ажарланбады.
— Отырыңыз!— деді лейтенант, мен орыс тілінің əртүрлі өткелдерінен жүзіп, малтып,

əрең өтіп болған соң. Отыратын орындық жоғын енді өзі де есіне түсіріп, — я, орындық əзір
жоқ... көсіле кет... Азырақ демал, — деді. Мен Владимир Толстов деген жауынгерді шақырып
алып, ерекше тыңдауын өтіндім.
— Ерекше тыңдайтын неменесі бар? — деді лейтенант.
— Барлауға барып келіп еді.
Володя менен гөрі де бытыраңқы сөйледі. Бұрын баяндама жасап көрмеген жас жауынгер
көрген-білгенін ілгерілі-кейінді пайымдап, бірді айтып келе жатып, екінші бірдемеге түсіп
кетіп, аяқтай алмай қойды. Мана маған айтқанда көп нəрселерге баға бере айтып еді, енді
оның бəрін тастап, келе жатқан жау танкыларының ішіне кіріп алды да, шыға алар емес.
Ұялшақтық істеп, фашист капитанын өлтіргенін айтпай қоя ма деп қорқып ем, ойлаған
жерден шықты... Ол туралы түк айтқан жоқ. Моншақтап, терлеп те кетті.
— Не бар көргенім осы, жолдас лейтенант, — деп тұрып қалды.
— Болдыңыз ба?
— Болдым...
Мен Володяны шынтағыммен түртіп қалдым. Володя енді ғана түсініп, тағы бірдемені
айтқысы келіп еді, еріндері бір дірілдеп, бір ыржиып жайылып кетіп, айтқызбады. Асығыс-
үсігіс қалтасынан сары сапиян əмиянді алып, лейтенантқа берді де, Володя екі адым шегініп
барып тұрды.
Лейтенант капитан Корринидің қағаздарын түгел қарап болды да, екеумізді де ойлы
көзімен бір шолып өтіп:
— Рахмет, жолдастар. Барыңдар. Демалыңдар, қырыныңдар... — деді. Əлуетті қолы,
əлденеменеге уəде байласып тұрғандай, екеуміздің қолымызды да қатты-қатты қысты. Мен
ішімнен «əзірмін!» дедім.
— Сен неге мені алдап ұрдың? — деді Володя былай шыққан соң. Дауысында əлгі
қысылыстан қалған ба, болмаса, жаңадан келе жатқан бір жəбір бар ма, əйтеуір діріл бар
екен.
— Алдап ұрғаның қалай?
— Мен ауызба-ауыз баяндама жасай алмайтынымды білетін едің ғой?
— Иə, білем...
— Бəріміз де баяндамамызды жазып алмаушы ма едік, мектепте?.. Не болды міне!..
Шатып шатпақтағаннан басқа түк айта алғаным жоқ.
— Алдымен мектеп кеңшілігін ұмытқаның жөн, — дедім, жарымы қалжың, жарымы шын

мағына бере сөйлеп. — Сен екеуміз бұл соғыста жазба баяндама жасап жүруге уақытымыз да
бола бермес, еш нəрсені шатыстырған жоқсың, бəрін де айттың... Маған айтқаннан асырып
айтқаның да болды. Үйрене бер осылай...
— Танкылар туралы да айттым ба?
— Көп айтқаныңның өзі сол болды.
— Өзге жағы қалай шықты?
— Өзге жағын айтқан жоқсың...
Володя тұра қалды...
— Қысылмай-ақ қой... Бəрін де дəл-дəл айттың, — деп, көңілін жұбаттым. Өйткені,
көңілі тыншымай Володя ұйықтай алар емес еді.... Енді міне, көңілі орнығып, көзі күлімдеп,
қобалжу жоқ, қозғалақ жоқ, маужырап ұйықтап кеткелі жатыр...
Бір кезде бəріміз бірдей оянып кетіппіз. Біреу бүйірімнен түйіп қалғандай болып,
Володяға:
— Немене? — дедім. Ол маған:
— Сен немене? — деп, жауап берді.
— Сенбісің? — деп Семен Володяға қадалып отыр да:
— Өзің ғой! — деп Сережаға қарайды.
Бір жаппада жатқан адамның бəрі осылай, біріне-бірі қарап қалыпты.
— Жер сілкініп тұр, — деді Володя, бəрімізден бұрын есін жиып.
Білте шам безгек болғандай қалтылдап тұр. Терең қазып, төбесін қабат-қабат бөренемен
жапқан жаппамыздың бұрыш-бұрышынан топырақ суылдайды. Ауруханадағы «құм
сағатының» құмы қалай жылжыса, топырақ та солай жылжып, солай сусиды. Жаппамыз
теңселіп тұрғандай, астымыз дір-дір етеді.
Қатты ұйықтап қалған жастар жақын түскен снаряд даусын естімей, жерді қатты нұқып
қалғанын сезіп оянсақ керек. Жер бізді түйіп қалып оятыпты.
Жүгіріп далаға шыға келсем, үш жерден аспанға атқан шаң-топырақ, өркеш-өркеш болып,
жерге қайта төгіліп келеді екен. Таң атып қалыпты. Өкірген, ұлыған, гүрілдеген соғыс үні
үстімізге келіп қалыпты. Немістер оқты қыдырта төгіп, біздің қолдың қай жерде екенін
анықтап жатыр. Жау снарядтары бірте-бірте ілгерілеп, жақын түсе бастапты. Анадай жерде
тұрған сұлу бір қара емен бар еді, ауыр снаряд соның түбіне келіп ұрылды. Емен шаң-
топырақтан көрінбей бір кетті де, аздан соң бар жапырағынан бір-ақ айрылып, сорайып

қалды. Бұл жолы немістер алыстан ұратын зеңбіректермен атып жатыр. Орман үстінде
суылдап құйын өтіп бара жатқандай естіледі. Кейде қамысты қирата жапырып ордалы қабан
келе жатқандай, кейде түнде ұшқан топ үйректің қанат қаққанындай ғана болып, снаряд
сынықтары ұшады. Үн де, снаряд та, ұшқындар да жақындап келеді.
Мен жаппаға қайта түсіп, жолдастарыма жайды айттым. Бəріміз де құлағымызды сыртқа
сала отырып, қару-жарағымызды асынып алдық. Жаппаның аузынан жалтыратып тұрып
тазалаған екі əдемі етік көрінді. Одан кейін тізесінің қыры жойылмаған сұр шалбар көзге
ілеге бергенде:
— Амансыздар ма, жолдастар! — деп, лейтенант Мирошник ішке түсті.
Мирошник жалғыз емес, қасында саяси басшымыз Ревякин бар екен. Бəріміз орнымыздан
тұрдық, екі иығымен төбені тіреп, оңтайсыз еңкейіп Семен Зонин тұр.
— Демалдыңдар ма, тынықтыңдар ма? — деді Мирошник.
— Тынықтық, жолдас лейтенант, — деп, мен бəріміздің атымыздан жауап қайтардым.
Политрук Ревякин бізге соғыс басталған күннен бері таныс еді. Əнеугі жолы фашистік
Германияның əр түрлі армандарымен таныстырып еді, бұл жолы Смоленск төңірегіндегі
айқастарға жалпы шолу жасап кеп, жауынгерлердің өздері қортынды жасай аларлық
босағаларға əкеп тіреп қойды. Өзі оқытушы, əр ойын буалдыр айтпай, өресі жеткен жерге
дейін түсінікті сөйлеуге тырысатын адам. Ревякиннің бұл жолғы əңгімесінен біз екі түрлі
нəрсені берік ұстап қалдық. Неміс армиясы күн сайын бөгеліске көбірек ұшырап, кейбір
жерлерде бір жетінің ішінде бір адым ілгері аттай алған жоқ. Екінші, біздің əскердің күн
санап күші кіріп, тəжірибесі молайып, кей аудандарда тұрақты табан тіреске қол жетіп
қалған.
Көпір басында өткен күндерде біз соғыс хабарынан сырт қалып едік. Қазір енді,
жиналған ойымызды Ревякинге айтып, дүдамалымызды сұрап алып жатырмыз. Фашист
армиясының бет алған түрін мен төрт тармақты темір айырға ұқсататын едім. Қазір соның
төрт тармағы да тас кедергіге тіреліп, əрі өте алмай, кейбіреуі майыса бастағандай көрінетін.
Ілгері басқан сайын тас кедергі күшейе түседі, тармақтар бір күні сынады... Ревякинге осы
ойымды айттым. Ревякин əуелі бəрін дұрыс деп бастады да, тереңдете келе айырдан да, тас
кедергілерден де еш нəрсе қалдырған жоқ. Бір жағынан күнбатыс елдерінің бар қаруын
сыпырып алып, армансыз қамданып келіп соқтыққан Германия темір айырға ұқсамаса,
біздің, қарсылықты тас кедергіге ұқсату тіпті олқы екен. Ревякин баптап қана тереңдеген
сайын, айыр мен тас кедергі дегенімнің қандай дəрменсіз замандардың қаруы екендігі есіме
түсті...
Əңгіме аяқталғанша, сырттағы атыс та тоқтады. Мирошник пен Ревякин екеуі біздің
взводты сапқа тұрғызып, ағаштың қалың ортасына қарай алып кетті. Онда бізді дивизия
командирі, полковник Орехов күтіп тұр екен.
Орта бойлы, самайына бурыл кірген жаңа ғана толығa бастаған полковник бізді

анадайдан бақылап тұрды. Қасында тұрған əр түрлі əскер бөлімдерінің командирлерінің
ішінен əнеугі көпір басында кездесетін зеңбірек полкының командирі, майорды таныдым.
Майор полковникке бірдемелерді қадағалап айтып, қолын шекесіне апарып, қоштасты да
кетіп қалды.
Полковник көзі əйелдің көзіндей тым əдемі, өңі көптен ұйықтамағандықтан қуаң
тартқан, ықшам киінген мүсінді адам екен. Біз команда бойынша қатып-сіресіп тұр едік,
полковник жақындап келіп:
— Мына көгалға отырыңдар, — деді.
Біз де отырдық, полковник баяу ғана сөзін бастады.
— Неміс армиясын көзімен көрмеген жауынгер, қандай жаумен кездесіп қалғанын да дəл
біле бермейді, — деп бастады полковник. — Біреу əрі ойлап, біреу бері ойлап қалады. Жау
күшті деп, өз күшіңді орынсыз төгу де зиян, жау əлсіз деп, қапы кету де зиян. Жауымыздың
қару-құралы бізден анағұрлым басым. Əскері күнбатыс елдеріне оңай тізе бүктіріп, əлі беті
қайтпай келе жатқан əскер. Əскері де, қару-құралы да шабуылға бейімделіп əзірленген...
Қару-құралының басым жағы танкы мен əуе кемелерінде. Қазір сол қару-құралды жоятын
арнаулы бөлімшелер жасап жатырмыз. Қарама-қарсы майданда ғана емес, жаудың өз ішіне де
кіріп соғысуымыз керек. Арнаулы бөлімшелер қай түрмен болса да жаудың техникасын
құртуға тиісті жəне... нағыз мағынасындағы барлаушылар да солар болады, — деп,
полковник бəрімізді сыдырта бір қарап өтті.
Полковник жаңа бір сөйлем қосқан сайын, əлгі айтқан арнаулы бөлімшелерінің
міндеттері де кеңейе түседі. Мұндай бөлімшелердің атын əрі ойлап, бері ойлап, ешбір
уставтан таба алмай отырмын... Бірақ полковник мұны əлдеқашаннан белгілі бір нəрседей
етіп айтып отырған соң, бізге де онша қиын-қыстау көрініп отырған жоқ. Солдат деген жұрт
командир сөзіне сеніп үйренсе ғана ойдағы жерден шығады. Ал, сендіре алу — командирдің
міндеті. Кейде командирді — əкесі, солдатты — баласы деп те айтады. Мұның жақсы жағы
— əкелік пен балалық сияқты, мəңгілік ардақты сезімді қозғайды. Бірақ əке бола білу де
қиын, бала бола білу де оңай емес. Полковник Орехов осы аңғарды байқап сөйлеп отыр.
Артық уəде, айғай ерлікті тілемей, барлық жайды бар салмағымен алдымызға тегіс жайып
салды да, бəрімізге ортақ міндеттерді айтты.
Əлі біз солдат болып та жетілгеніміз жоқ. Сондықтан мынау бір бейбіт жиналыс, аздан
кейін полковник «қане, кім сөйлейді?» деп сұрайтындай, я болмаса, «қарсыларың жоқ па?»
дейтіндей көрініп кетіп отыр. Бірақ полковник оны сұраған жоқ:
— Бірінші бөлімшенің командирі етіп, ысылған, сыналған жолдас, сержант Боринды
тағайындаймын, — деді. Бүкіл бір взвод болып, ысылған командирді көруге айнала қарасып
қалдық. Өзіміздің арамыздан күнге күйген күрең жүзді, шегір көзді жас жігіт тұра келді.
Ығыспай, жасқанбай тез тұрды. Бірақ көзінде «жаңағы айтқан сыналған, ысылған командир
дегеніңіз мен боламын ба?» деген сұрау да тұр еді. Полковник оған «отырыңыз», — деді.
— Екінші бөлімшенің командирі етіп, асқан барлаушы, ескі шекараның ескі қызметкері,

аға сержант Сарталиевті тағайындаймын, — деді полковник.
Мен бе, басқа біреу ме деп мен таңырқап қалдым. Сарталиев деген татар да, өзбек те
болуы мүмкін. Оның үстіне, мен əлі аға сержант емеспін. Полковник аға сержант дегенді
жаңылысқан адамша айтқан жоқ, сенімді айтты. Бірақ дивизиядағы барлық сержант пен аға
сержантқа дейін біле беру қиын да нəрсе... Сондықтан мен тіпті ыңғайсыз халге түсіп
қалмайын деп, орыннан жылжып отыру мен тұра берудің арасындағы бір дүдамал
қозғалысты жасадым...
— Отыра беріңіз, жолдас аға сержант, отыра беріңіз, — деді полковник маған тура қарап.
Аталған менің атым екеніне енді ғана көзім жетіп, орнымнан атып тұрдым.
— Ал, жолдас Ревякин, бұларға тым болмаса бір-бір комсомол ұйымдастырушысын бер,
— деді полковник жалынғандай, жымия сөйлеп. — Бəрі де жас жігіттер, онсыз көңілсіз
болар...
Ревякин комсомол ұйымдастырушыларының аттарын атады: маған Володя Толстов кез
болды. Сол күнгі менің үлкен қуанышым да сол еді. Енді нағыз майданға аттанғалы
тұрғанымызда, біріміз командир, біріміз комсомол ұйымдастырушысы болып, Володя
екеуміздің бір бөлімге кез болғанымыз тағдырдың бұйрығы емес екенін білсем де, себебін
түсіне алмай тұр ем, оны да полковниктің өзі ашып берді: екеуміздің кеудемізге де өз
қолымен «Өжеттік үшін!» деген медаль қадады.
Əшейінде оңай айтыла беретін «өмірлік дос», «өмірлік жолдас» дегендер нағыз жан
берісер сынға түсе бермейді. Ал, қатар тұрып алысқан екі жауынгер бірінің жанын бірі əр
күнде он рет алып қалады десек, онымыз жалған да болмайды. Сондай қысылшаңды бір күн
бірге өткізген екі жауынгер, жоғары антты айтыспаса да өмір мен өлім арасында сынасқан
достар болады. Володя екеуміздің, арамыз осындай еді. Оның үстіне, лейтенант Мирошник
менің аз күн болса да сыр алысқан жігіттерімді өзіме берді. Семен Зонин деген ертегінің
батырларындай емес пе! Бір өзін алып, бір батальонға қарсы ұмтылсаң, тайынармысың!
Бəріміздің ішіміздегі нағыз əскер мінезді адам — Петр қандай! Ішкі бір сырдың күйіндей
Сергей ше!
Күн бойы дүние жүзінде қорқыныш дегеннің бəрін еске алмай жүрдім. Уілдеген
гуілдеген гүрсілдеген деген немене ол? Не болғаны үн ғой! Солай емес пе? Жау қару-
құралымен күшті болса, біз жеңіп шығатын сенімімізбен ұлы идеямызбен күштіміз. Жаудың
бірлігі — күште болса, біздің күшіміз — бірлікте!
Арнаулы бөлімдерге арнаулы қару-құрал беріп, лейтенант Мирошник бізді өзі шығарып
салды. Кешке жақын майданның алдыңғы шебіне келіп тоқтадық. Биік белесті маңдайға ала,
ұзын орманның өн бойын өрлей қазылған окоптардың алдыңғы жағына танкы ататын
зеңбіректер орнапты. Құрыш маңдайды көздеп ату үшін зеңбіректер ағаш жамылып, алға
шығып алып, алдындағы биік белді аңдып отыр.
Енді ілгері басу үшін, біз барлаушының, іңір қараңғысын тосып отырмыз. Жүріс-
тұрысымызды қанша өзгерткенмен күндіз жүре берсең батысқа қарай беттеген бейсауат

тоғыз адам жау көзіне де тез шалынады.
Ағаш жиегіне жасырына орнаған зеңбіректер баяғы таныс майорым Русаковтікі екен. Ол
мана полковниктің қасында бір көрініп қалғанда біздің дивизиядан екенін біліп, талай
кездесерміз-ау деген ой келіп еді, енді міне, кездесіп те қалдық.
— Амансыңдар ма, ескі достар! — деп, майор Петр Григорьевич Русаков ағаш арасынан
кездесе кеткенде біз де қуанып қалдық. Өзі де қатты қуанып:
— Майданда екі рет кездесіп қалу деген немене, білемісіңдер? Ол көрге кіргенше достық
деген сөз! — деді. Володя екеумізді ерекше құттықтап тұрып, менің жағама тағы бір қызыл
үшбұрыш қосылғанын көріп:
— Қап, білмей қалғаным-ай! Болмаса, көпірде көрсеткеніңді айтып, полковникке арыз
ететін едім, — деді қалжыңдап.
Сонысына қарағанда, менің алғашқы алған медалім мен аға сержант болғаныма майор
Русаковтың қатынасы бар-ау деп ойладым.
Бізді көріп қалжың айтып тұрғанмен майордың іші қазандай қайнап тұрғаны байқалады.
Соғыстың алғашқы күндерінде талай командирдің шашын жұлып жылардай бір қиынға
кездескені бар. Сол ауыр хал қазір майордың басында еді. Жаудың танкілі лектері, үстіне
киген құрышы аз болғандай, бейбіт жұртты оқ қағар қылып алдына салып, айдап келе жатыр.
Мыңдаған бала-шаға, кемпір-шал артына бұрылса, желкесіне төніп тұрған көк найзаны
көреді де, тағы ілгері аттайды. Дүниеде мұндай зұлымдыққа барған ешбір əскер болған емес.
Сонша қару-құралмен қиқулап құлақ тұндырған мақтанмен келе жатқан жау, бейбіт
халықтың артына тығылады!
Халдың, ауырлығы да осында. Майордың алысқа сілтейтін ауыр зеңбіректері кейін
шегініп қарап тұр да, жауды маңдайдан атар зеңбіректерімен ғана күтеді.
— Тəңірі жарылғасын, аға сержант, — деді майор жалынғандай үнмен, — жігі ашылған
жерін бір анықтап берші! Менің барлаушыларым зеңбірек жетер жердің бəрі бейбіт жұрт,
неміс танкылары сол жұртпен аралас қозғалып келе жатыр дейді. Міне екі күн бойы оқ
шығара алмай отырмын! — деді, қатты назаланып.
Неміс зеңбіректері алыстан атқылап, боратып оқ төгіп жатыр. Біздегі «соғыс тəңірілері»
бейбіт жұртты аяп, үн шығара алмай тұр. Біздің зеңбіректер жаудың, қолын көпір үстінде,
өткелдерде, жол бойларында тосып атуға болар еді. Өзге Нəрсе тапшы болса да, зеңбірек оғы
жеткілікті еді. Бірақ амал жоқ, найзалы жауды сен қамшымен күтіп отырғандайсың.
Көпір біткенді қиратып тастауға тағы болмайды. Əр көпір ең алдымен өз еліне пайдалы.
Танкылы, машиналы жау қолдары алдын орап кетіп, əлі жете алмай келе жатқан əскер
бөлімдері де бар. Жалпы дүрлігіс-дүрмек үстінде, жау қолы басып қалған жердің бейбіт
халқы əлі шығысқа қарай жылжып барады, əлі сиреген жоқ. Үлкен күрең жолдармен жау
лектері келе жатса, қақтықпай-соқтықпай, сай-салалармен қатар жүріп келе жатқан біздің

əскерлер де бар. Қысқасы, біздің зеңбіректердің алдында кедергі көп.
Мұның бəрі де майор Русаковтың айтқан күйзелісі еді. Сондықтан мен ол кісіден:
— Қысқасы, жау мен елдің жігін ашып бер деп бұйырасыз ғой, жолдас майор? — деп
сұрадым.
— Аға сержант, сіз менің қарамағымда емессіз, мен қайдан бұйыра алайын... — деп,
майор күліп қойды. Екеуміз бір ғана қарастық та түсініп қалып, қол алыстық.
— Ал, оң сапар болсын, тірі қайтыңдар! — деді майор.
— Жақсы, майор жолдас, тірі қайталық... Өлгісі келмейтін бір адам бар деп есітсеңіз, ол
менің жауынгерлерім, — дедім.
— Сен мені күншығысқа қарай өткізбей көп бөгеп едің, мен сені батысқа қарай бөгемей
өткізейін! Бар!.. Бұл жолы медаль емес, орден алатын болып қайт! — деді майор, қолымды
қатты қысып.
Мен үндемей ғана ішімнен уəде еттім... Майордың жүзінде уəде алмай тынбайтын қатты
күйініш бар еді. Осындай адамдар бізге күйініш-қуаныш, достық-жолдастық, бірлік-теңдік
деген нəрселермен ойнамауды үйретті. Өзім демей, біз деп, ерлік дақ емес — егіз, білекте
емес — жүректе деп үйретті.
Барлаушылар «таңы атып» іңір қараңғысы түсе, біз жүріп кеттік.
9
Жазғы түн өлі даланы күзетіп жалғыз қалғандай. Егін маңайында əн де жоқ. Бақша
арасында күлкі де жоқ, иесіз қалған поселкелерде үн де жоқ. Қалың түскен шықта жосылып
жататын із де жоқ. Əні мен сəнінен айрылып, жас жесірдей мұңайған жазғы түннің өзі ғана
қалыпты.
Алыста қалған жолдармен əлі ағылып жатқан жұрт дыбысынан біз де құлақ үзбей
келеміз. Бұл өңірдің тұрғын халқы түгел жол бойында. Дағдылы еңбек шарасынан шығып
қалған күйінішті жұрт оңай ашуланысып қалып, оңай айғайласып қалып келеді.
Бұл түнде бізден асығыс келе жатқан адам болмасқа керек. Бірақ тура жолмен жүре
алмай, қайдағы қалыстарды іздеп, бұраң жүріп келеміз. Шығысқа қарай ағылған жұртқа
қарсы жүру мүмкін емес. Бұл жұрттан ығыспай-ақ, қабырғаласып кете берер ең ол жұрттың
ішінде жаудың барлаушылары келе жатпағанына кім кепіл? Жауды аңқау көру — өз
аңқаулығың болады. Осындай қалың жұрт батысқа қарай ағылып бара жатса, сол көптің бірі
боп біз қандай оп-оңай араласып кете берер едік! Сол сияқты, сырт киімді өзгертіп киіп,
жаудың барлаушылары да қаптап-ақ, араласып келе жатқан болу керек. Жолға
жоламауымыздың себебі де осы.
Күдікті көрінген жерлерден жорға дуадақтай бұғып етіп, жұрт келе жатқан жолдардан

бұрылып кетіп, көп уақытымызды өлтіріп келеміз.
Иесіз қалған колхоз бақшалары төгіліп тұр. Пісіп қалған алма мен өрік топ-топ етіп
үзіліп түседі. Мейіз ағып барады. Ең аяғы күзетші иттердің де үргені естілмейді. Бидай
бастары біріне-бірі асылып, иіле бастаған.
Аяңдап кеткенде алдымызда отыратын Семен Зонин, еңбектегенде ең артта қалады. Екі
метр ұзын бойы оралымға да келе бермейді, арқасында мықты бір нардың жүгі жəне бар.
Сондықтан ол даусыз бір нақылды əлсін-əлсін еске салып келе жатыр:
— Уақыт жағынан ұтылып келе жатырмыз-ау, жолдас аға сержант... — деп бастайды да
сөз аяғын, — біздің ұтылыс, жау үшін ұтыс демейтін бе еді? — деп тындырады. Мұнысы
еңбектеуді қойып, сау аяңдап кетейік дегені екенін түсіне қалып, Петр оған:
— Басқамыз тұрсақ, тұрайық,... Бірақ, Семен саған тұруға болмайды, көзге түсіп
қаласың. Одан да, отырмай, еңбектей бер, — дейді.
— Түнде бұқсаң, күндіз қайтесің, жерге кіріп кетемісің? — деп, Семен де Петрді қаси
сөйлеп, сөз аяғын оңтайсыз орап əкеліп,— қорыққаныңнан! — деп бітірді.
— Біздің уақыт түн ғой, Семен... Көзге түсіп қалсаң, арқаңдағы жүкті тым болмаса алға
қарай бір лақтырып жібер... — дейді Петр.
— Саған қарай ма?
— Ие, маған қарай.
— Астында қалып жүрмейсің ғой?..
Күш жағынан онымен ешкім таласа алмай қалады. Семен кеңкілдеп күліп жібереді де:
— Ендеше келіңдер... Бəрің арқама мініңдер. Сонда тезірек жетеміз, — деп тұра берген
түйедей шұбатылып, еңбектей жөнеледі.
Сол жағымызда теңіз жатқаны сезіледі. Өзі де көрінбейді. Толқын дыбысы да естілмейді,
дымқос ауадан тұз исі келеді. Батыс жақта əр жерде жанған үлкен өрттердің мұнары
қосылып, енді бір үлкен теңіз өртеніп жатқандай көрінеді. Кей жерлерді жау өртеп келеді,
енді бір жерлерді жау қолына түсірмейін деп, тұрғын елдің өзі өртеп кетіп барады.
Біз бақылап келе жатқан үлкен жолдың үстінде əскер бөлімдерінің ауыр қозғалысы сирей
бастады. Гүрс-гүрс басқан əскер адымы да естілмейді. Ағаш доңғалақтардың тықылы мен
ағаш арбалардың сықыры ғана естіледі. Бұл əлі ағылып жатқан бейбіт жұрт пен əскер
бөлімдерінің жүктері. Бір жерінде маң-маң басып кемпірдің өгіздері де кетіп бара жатқан
шығар.
— Жұмыртқаламай, құр сылаңдап... — деп анда-санда тауығына ұрсып қойып, кемпірдің
өзі де кетіп бара жатқан шығар...

Бұдан бірнеше күн бұрын жұрттың қозғалысында бір асығыстық бар еді, қазір ол жоқ.
Ұзыннан-ұзақ шұбатылған қалың көп баяу қозғалады. Жұрт əрі шаршаған, əрі қорқу дегенге
бойы үйреніп алған сияқты. Ағаш арасында, саяларда ұйлығып ұйықтап жатқан топ-топ
адамдар кездеседі. Үйінен шыққанда үйіп тиеп алып шыққан нəрселері де енді жеңілденіп
қалыпты.
— Анау көпірдің шуы! — деді сақ құлақ Петр.
— Келіп қалғанбыз ба?
— Келіп қалғанымыз.
— Оң жағымызда, не базарда болатын, не кемпір аузында болатын у-шу бар екен.
Көбінесе, басым шығып жатқан адам даусы. Əйелдердің қарғыс айтқанда шығатын ащы
дауыстарына араласа, қысқа-қысқа зекіп қалған еркек даусы келеді.
Бұлтты қабағы тұнжырап, таң да біліне бастады, нысанаға алған көпірге біз де жетіппіз.
Өзеннің арғы бетінде оңтүстікке қарай созылып, үлкен деревня жатыр. Бау-бақшалары
солтүстікке қарай созылып, алыста қарауытып көрінген қалың орманға барып тіреліпті.
Деревняда үн де жоқ, от та жоқ. Жалғыз ғана ұлыған иттің үні естіледі. Оған жауап берген ит
жəне жоқ. Айналаны анықтау үшін, жата қалып қарадық.
Шабуылмен келе жатқан неміс армиясын біз тосар жер осы өзен, осы кемпір. Бізден
кейін қару мен қару əңгімесі басталады. Жау танкылары иықтап келе жатқан бейбіт жұртты
бөліп əкетер шекарамыз да осы.
— Немістер! — деді Петр жатқан бойы.
— Қайда? Қане?
— Жерді тыңда!
Жерге құлағымды тосып ем, дəл астымыздан ауыр қол өтіп бара жатқандай, жер дүңк-
дүңк етеді екен. Тас жолмен келе жатқан танк лектерінің дүрсіл-гүрсілі басыңды көтерсең
естілмейді де, құлағыңды жерге тоссаң айқын естіледі. Ауыр қолдың жат үні айқын
танылып қалды. Манадан алаңсыз келе жатсақ, енді бірінші рет айқас шегіне жетіп
қалғанымыз бəрімізді бір уыс қылып, үркердей жинапты. Командир əмірін күтіп
жолдастарым маған қарайды да, алғашқы бергелі тұрған əмірімнің аумағын анықтай алмай,
мен тұрмын. Сасыңқырап қалып, тапсырмаларымды тым көп беріп, екі жауынгерімді көпір
маңайын барлап қайтуға жібердім.
Көпірден бес шақырымдай жоғары, қызылды-жасылды оттар жарқылдасып қалды. Əр
жерден аспанды сызып, ақ оттар, сары оттар жауап беріп жатыр.
— Ақылдасып жатыр... — деді Зонин өзіне-өзі айтқан үнмен.
Алғашқы абыржудың əсері болу керек. Мен одан:

— Нені ақылдасады? — деп сұрадым...
Жау қолының алдыңғы лектеріне кездесіп қалғанымызда енді дау жоқ еді. Тоғыз
жауынгерге лайық айқас жобасын жасап алу керек болды. Біз жау жарықтары көрінген тұсты
қағазға түсіріп алып жатқанымызда, жол бойын қуалай атылған қызыл оттар беріректен
басталып, шұбап əрмен асып кетті. Зонин маған қайтарар жауабын енді ойлап тапқандай:
— Көпірден өтуге болмайды, «тоқтаңдар!» десіп жатыр, — деді.
— Мүмкін...
Көпір маңайын барлауға кеткен екі жауынгердің бірі Петр Ушаков бар жайды түгел
байқап келді. Көпірге келіп тірелген жау қолы жоқ, сиреп қалған жаяу жұрт өтіп жатыр екен.
— Азған-тозған түрлеріне қарағанда осылар соңғы топтар болу керек, — деді.
— Қанша екен? — деп сұрады Володя.
Ұнатпаған сұрауға оқыс жауап беретін əдеті бойынша, Петр:
— Бір базар! — деп, бір-ақ қайырып тастады.
Жауынгерлерімнің көз қарастарындағы «ал, қайтеміз?» деген сұрау əлі жауапсыз тұр.
Қазір қараңғыны жамылып барып, танкылы лекке көлденең барып тисек, бір-екеуін алып
қаламыз. Қасқыр оқ тиген жерін бір қауып қалады, артына бұрылады. Ол екі арада бейбіт
жұрт иықтап келе жатқан жаудың жігін де ашып алады. Зеңбіректердің жолы да ашылады...
Жолдастарыма осы ойымды айтып ем, Толстов бір-екі сұрау беріп барып мақұлдады да,
қолма-қол құмартып жүрген Петр Ушаков:
— Дарынды қазақ халқының алдына басымды иемін! — деді. — Бір-бір байлам граната
мен танк өртейтін шөлмек лақтыратын жерге жетсек, көрерміз еңбектеніп! — деп,
құтырынып кетті.
Үлкен-үлкен танкылар үйдей қарауытып, күркілдеп, зіркілдеп бергі қырға шығып қалды.
Еңкейіп сығаласаң, жалғыз-жалғыз мүйізге ұсап, зеңбірек мойындары көрінеді. Əлде немене
кедергі болып, енді ілгері аттамай, иіріліп тұр. Уақыт тез өтіп бара жатқандай, біз тым
баптанып кеткендейміз.
— Костя, дүниеде сендей бақытты командир көргенім жоқ! Жоям дегенің көзін жұмып,
жол үстінде иіріліп тұр! — деп, Петр Ушаков менің білегімнен қысып-қысып қояды.
Толстовтың ойланып мақұлдағаны, Петрдің тым қызып мақұлдағаны, жаңағы
ұсынысымның бір балаң жері барлығын айтып тұрғандай еді. Қайта ойлансам, көпірді жауға
аман қалдырып, азғантайға қызығып тұр екенмін.
— Жоқ! — дедім, жолдастарыма, — алғашқы ұсынысымды қайтып аламын. Екі жүз

танкының екеуіне қызығып, жүз тоқсан сегізін өткізіп жіберуге болмайды! Ұзағырақ өмірі
бар, үлкенірек кедергі жасап көрейік. Кеттік!.. Жардың астымен жүріп отырып көпірге
келдік. Көпірдің астына дəрі қойып жіберіп, аспанға ату онша қиынға да соғатын емес екен.
Зониннің арқасындағы жүгі мұндай екі көпірді жоқ қылуға жетеді. Жауды осы жерде бір
бөгей алсақ, бүгін дегені ертеңге қалады. Бір айда он бес бүгін, он бес ертең бар. Бөгеуің
келіссе, бір айда он бес күн ұтып шығасың! Ол он бес күнде біз күшейе түсеміз, жау əлсірей
түседі. Менің есебім осы еді. Жолдастарым бұл ойыма түгел қосылды.
Бұдан бірнеше күн бұрын мұндай көпірді қанымызбен жанымызбен қорғайтын едік. Енді
міне, қара көлеңкені жамылып кеп, аспанға атудың қамын істеп жатырмыз. Неғұрлым күл-
талқаны шығып, аспанға қарай жоғары атсын дегендей, астына дəрі сыналап жатырмыз.
Амал қайсы, екеуі де ел үшін!
— Өзі бір əдемі көпір екен. Онша бүлдірмесек қайтер? — дейді Семен, қол тиірменнің
тасындай кесек дəріні көпірдің төсек темірлеріне байлап жатып.
— Үндеме, Семен! Немістер өз қолдарымен қайта жасап береді, əлі. Тағы біреуін əкел, —
дейді Петр.
— Темірі біздің Сталинградта жасалған шығар, танығандай болып тұрмын,— деп Семен
дəріні нығарлай түседі.
— Болды! — деді Володя Толстов ақырын ғана.
— Қош бол, көпір! Құның, Гитлердің мойнында! — деп, Зонин тұра берді.
Үн жоқ, орнымыздан тұрып, кейін шегініп барып, түп-түп болып өскен тал мен тікеннің
арасындағы шұқырларға бұқтық. Шақыр-шұқыр қозғалып, ілгері басқан танкылардың
зіркілінен тас көпір қалш-қалш етеді. Ағаш жапырақтары безгек болғандай дір-дір етіп тұр.
— Жақсы көпір екен ə? — деп, Семен манағы ойынан жарыла алмай, маған қарайды.
— От беретін мен болам! — деді Петр. Онысы Семенге берген жауаптай шықты.
— Ие, сен боласың!
Енді бір абайласам, жігіттер тас-түйін, түнеріп алған екен. Айқас кезеңі өз əмірін айтып,
жауынгерлер оқпен бірге өздері де атылатындай, жинақы тұр.
«Сарқыраманың ар жағында сылдыраманың бер жағында» деген сияқты өздері ғана анық
ұғатын жұмбақ сөздермен радиошы Женко штабқа хабар беріп жатыр...
— Жау танкылары келіп қалды. Өзім дірілдеп барам деп айт! — дейді Петр, Женкоға
қалжыңдап.
— Біздің танкылар болып жүрсе қайтеміз? — деді Володя.

— Біздің танкылар!.. — деп, Петр көзін бір жарқ еткізді де, от беретін орнына кетті.
Сергей Астаховты ұзын ақ қайыңның басына шығып, жау жағын бақылап тұруға жібердім де,
радиошыны бір қыр кейін барып жатуға қайырдым. Екі пулеметшімді қабақта егін арасына
қалдырғанмын.
Танкылар көпірге жүз метрдей жақындап келіп тоқтады. Күркілдеп, қырылдап, ауыр дем
алып, біздің ғасырдың алыптары алдымызда тұр. Жермен бірге дірілдеп, біз жатырмыз. Бір
кезде алдыңғы танкы легінен бөлініп шығып, көпірге қарай беттеді. Ақырын жылжып кеп,
темір табанымен көпірдің əрбір сүйем жерін байқап басып, бері қарай өтіп келеді. Мұның
жау танкысы екенін анық білсек, сол арада жайратып, көпір үстін бөгеп тастауға да болар
еді. Толстовтың əлгі бір сөзі ойға дүдамал салып, қашан анықтағанша қимыл жасамауға
ұйғардым.
— Жақындап барып, танкінің белгілерін байқап кел! — деп, Толстовты жұмсадым. —
Бірақ менің əмірімсіз ешбір қимыл болмасын! — дедім.
Көпірді байқауға шыққан танкы көпірден аман өтіп кетті де, сыңар табанымен шырқ
айналып, артына бұрылып, төбедегі қақпағын ашты. Қақпақтан шұбар жыланның басындай
жарқырап, адам басы көрінді. Көпірден қорықпай өткеніне масаттанып, шұбар жылан
артындағыларына ірі дауыспен сөйлеп тұр.
— Алло! Алло! — деп айғайлайды. Арт жақтан да əлде не деп жауап беріліп жатыр. Басқа
жағдайда бұлардың не сөйлескенін шала ұғынар немісше тіл менде де болатын еді, қазір
танкылардың гүрсілінен бір ауыз сөзін аңғара алмадым.
Петр, əрине, əмір күтіп, қалшылдап, ызаланып отыр. Бір топ талдың тасасынан Толстов
та маған қарай қолын ербеңдетеді. «Сенің ақылыңның түстен кейін келетін бір əдеті бар»
деп, Шегеннің мазақтайтыны да еске түседі. Көпірден аман өтіп кеткен танкыға қарай
жылжығысы келгенін білдіріп, сол жағымда сұлап жатқан Семен де аяғымен ұсақ тастарды
асықтай сыртылдатып маған қарай ысырып қояды. Жоқ, жолдастар, асықпаңдар! Бұл жолы
құланның қасынуына, менің, басуым да дəл келеді! Қазір, қазір, қазір...
Көпірден өткен танкы тағы да сыңар табанымен шыр айналып, оп-оңай бұрылды да, тас
жолмен ілгері қарай жүріп кетті. Көпірдің қауіпсіздігін білген соң, артқы танкылар да
іркілмей қозғалып, ұбақ-шұбақ көпірге таянып келеді. Алдыңғы біреуі көпірдің ортасынан
аса бергенде, екінші танкы да кеудесін көпірдің төсегіне салды.
— Тарт! — дедім Петрға...
Гүрс еткен қара бұйра жалын көпірдің темір төсегі мен тақтайларын жұлып алып,
аспанға атып жіберді. Ұшқан тастар мен тақтайлар қайтадан құлап суға түскенше, не
болғанын анықтай алғанымыз да жоқ. Жанар таудан атқандай қара түтін сейілгеннен кейін
қарасақ, көпірден қалған бір белгі жоқ. Екі жартасқа ұсап, суға шоңқия құлаған екі танкы
көрінеді. Суды күмп-күмп жұтып, лықсып-лықсып қалып, айналасын ойран-ботқа қылып,
қор-қор етеді. Жарқ етіп, жағаға шапшыған су, сарылдап қайтадан өзенге құлап жатыр.
Лықсып қап, кейін серпіген ауыр қара толқындар өзен бетін жайқай жүйткіп, тағы ілгері

кетті. Құйрықтарымен құлаған танкыларды сүйкей өтіп, сылқ-сылқ күліп, əрі асып барады.
Біріне-бірі соқтыға құлаған екі үлкен танкы суға шөккен қоспақ жартасқа ұсап, үнсіз қатып
қалыпты. Ағысты өзен еш нəрсені көрмегендей бұрынғысындай жұлқына ағып, төмен
сырғып барады.
Енді тез шегініп кету керек еді, жолдастарым тегіс оралмай жатыр. Владимир Толстов
жоқ... Көпірден ұшқан тастар соның кеткен маңайына көбірек құлаған сияқты еді, жазым
болды ма деп қауіптенем. Петр кесірткедей жорғалап қасымнан шыға келді де:
— Володя қайда? — деді.
Сен оны бірінші ерлік ісімен құттықтадым да, қаупімді айттым
— Жоқ, Костя, бұл түгел бөлімнің еңбегі,— деді Петр.
Өзеннің арғы жағынан ондаған пулемет оқ себелей бастады. Еңкейе жүгіріп, біз де кейін
шегіндік. Əлі айқын атпаған таң мен көпірден көтерілген түтінді шымылдық етіп, біз ұзап
кеттік. Жау пулеметтері өзен бойын сүзе атқылап, көпірдің екі жағын жүндей түтіп жатыр.
Бір сайға тұрақтай алмай, екінші бір жыраның табанына шыққан тал мен тікеннің түбіне
келіп, біз де құлай-құлай кеттік.
Буалдыр таңды айқыш-ұйқыш есіп, қызылды-жасылды оттар жарқылдай бастады. Азырақ
жаңбыр сіркірейді. Ракеталар жарығымен манағы көпірден өтіп кеткен жалғыз танкы да
көрініп қалады. Қазір ол қираған көпірдің қасына қайта барып тұр. Көпір аузына сығылысып
қалған көп танкы, бір-бірлеп кейін шегініп, жолды тастап, ағашқа қарай бет алып барады.
— Екі жүз бар шығар!—дейді Зонин, иегімен танкыларды нұсқап.
— Қорықпай санасаң, бес жүзге жеткізерсің... — дейді Петр оған.
Таң атып қалды. Жау танкылары тез-тез жылжып, бақша арасына қарай кетіп барады.
Əрине, күн бойы сол бақша мен ағаш арасынан шыға алмайды енді. Кешке дейін көпір іздеп,
түнде ғана орындарынан қозғалады. Қай жерге бекінгендерін анықтап алған соң, бізге де
қайтуға болады.
— Володя қайда жүр? — деп, жолдастарым кезек-кезек сұрап қояды. Өжет жастың жоқ
болып кеткені бəрімізді де қатты күйзелтіп отыр.
Петрді ағаш басында бақылауда отырған Сергейге жібердім. Танкылардың қай жерге
қалай жасырынғанын шамасы келгенше анықтап, қағазға дəл түсіріп əкелсін дедім. Семенді
қару-құралдармен осы орнымызды қорғауға қалдырып, өзім Володяны іздеп, көпір маңайын
бір шолып қайтуға кеттім. Дос жолдас үшін қолымнан келері сол-ақ болып қалып еді.
Көпір маңайында бір танкы қалмапты. Өзен бетін шып-шып шымшып алып тұрған оқтар
алыстан бақша арасынан келіп жатыр. Володя бəрібір табылмады. Манағы жалғыз танкы
кейін өте алмай, ашыққан жолбарыстай жортып, жем іздеп жүр. Бойтаса табу да оңай болмай

қалған сияқты. Біресе пісіп тұрған егінді жапырып-жаншып, арғы ойға түсіп кетеді, біресе
бері оралады.
Менің көңілсіз қайтқанымды көрді де, Семен еш нəрсе деп сұраған жоқ. Бір қырын
отырған Семеннің сол жақ көзінен сорғалаған жалғыз тамшы жас үлкен бетінің сай-
саласымен жылжып, иегіне қарай келе жатыр...
Жалғыз жүрген танкы екі рет біз жақтағы сайға дейін кимелеп келді де, кейін бұрылды.
— Қорқып жүр... — деді Зонин, — тұрақтай алмай жүргенін көремісің? Тоқтаса-ақ біздің
келіп қалатынымызды біледі!
Табаны екі елі тиіп кетсе, тапап тастайтын темір жөйттің бізден қорқып жүр дегені
маған да ұнап кетті. Екеуміз бір-бір қарасып, жымиысып қойдық.
— Мұның өзін құрту керек, — дедім.— Мұның аман жүргеніне біз айыпты. Қашан қолға
түскенше, бұл доңыз бүлік салып кетуі мүмкін.
— Несі бар құртса... — деп, Зонин тұруға оңтайлана бастады.
— Тоқтай тұр... Жиналайық.
Биік егіннің орта кезінде егін бастары қозғалып қойып тұр екен. Бұл не, біздің
пулеметшілеріміз, не болмаса, Володя болуы мүмкін. Сергей отырған ағашқа Петр де
өрмелеп барады. Жалғыз танкы тағы да көпірге барып тоқтады. Тағы да манағы шұбар
жыланның басы көрініп айналаны қарап тұр. Семен мылтығын оңтайлай бастады.
Мен алыстан көретін дүрбіден көзімді алмай отырған бойым, оң жақ шынтағымды қозғап
қалып:
— Отставить!—дедім.
Пулеметчиктер де оңайға қызығып кете ме деп қауіптеніп едім, барлаушылар əдетін олар
да бұзған жоқ. Егін бастарын тез-тез қозғап, екі адам келе жатқаны айқындалды. Адам əлі
көрінбегенмен егін бастарының қозғалысы екіге бөлініп, бізге қарай жақындап келеді.
Ағаш басынан мысықтай жылжып, сып етіп Сергей де түсе қалды, шұбар жыланның басы
да сып беріп ініне кіріп кетті. Танкы бетін бұрып ала сала, манағы Сергей шыққан ақ
қайыңды атқылай бастады. Екі пулеметтен түйдек ағытылған оқтар жолындағы шырпы
бастарын қайшыдай қырқып, ақ қайыңға барып сонадай соғылып жатыр. Лезде ақ қайыңның
бар жапырағын шегірткедей жалмап, сыпырып түсірді. Жаңа ғана жас əйелдей төгіліп,
жайқалып тұрған ақ қайың, лезде жапырағынан айрылып, саусақ сүйектері сидиған
кемпірдей болып қалды.

— Тапсырмаңыз орындалды,—деп, Сергей аман келіп жітті.
— Белгілеп ала алдың ба?
Сергей қарындашпен жасаған суретін көрсетті. Өзеннен бастап, сонау алма бақтары
барып тірелетін қырқаға дейін түгел қағазға түсіріп алыпты. Қираған көпір де, шөгіп жатқан
екі танкы да бар. Қырқаның, етегінен бері қарай, əр ағашты тасаланып тұрған топ-топ
танкылар, əр жерде үйіріліп отырған адамдар суретке түгел түскен. Басқа бақылаушы əртүрлі
белгі арқылы пайымдайтын нəрселерді Сережа суретке түсіріп алған.
Толстовтан біржола үміт үзіп өзгеміз кейін оралдық. Радиошы Женкоға жетіп, штабқа бар
жайды баяндамақшымыз. Кейде егіндік жерлермен кейде сай-саламен еңбектеп келе жатыр
едік, жалғыз танкының бізді көріп қалғаны байқалды. Жолындағы шоқ-шоқ тал мен
тікендерді қияқ азу қабандай қырқып, танкы бізге қарай зырғып келе жатыр. Бар екпінімен
қатты жүріп, оқ төгіп келеді.
— Граната!.. Шөлмек!.. Əзірлен! — деп, қысқа-қысқа бұйрық беріп, жауынгерлерімді жая
жатқызып, танкыны тостым.
Танкымен алысатын жауынгердің ең мықты жауы — зəресі ұшып кету болады. Өзіңнен
мың есе күшті бəлемен кездесіп қалғанда, есеппен істер ерлік керек. Ол үшін, ең алдымен
жүрегің орнында болсын. Темір қалпақтың астынан шашыңның үрпиіп қалғанын сезесің,
бет-ауыз жыбыр-жыбыр етіп, қас-қабағың жыпылықтап кететін кездер болады. Оған тыйым
салатын командирдің қаймықпай берген қатты əмірі болады. Бұғып отырып, сасқалақтап
берген емес, танкыны құлағынан ұстап отырып бергендей, сенімді берілген əмір керек!
— Ушаков, алға шық! — Ушаков көп іркілмей ілгері еңбектеп кетті.
Бірақ біз паналаған шырпылы ойпатқа түсе қалуға танкының да тəуекелі жетпеді.
Қабақтағы қалың егіннен кеудесін ғана көрсетіп тұрып, бізді атқылай берді.
— Астахов, сол жақ бүйірінен! — дедім. Бүктетіле еңбектеп, Сережа да жөнелді. Сережа
ұзай алмады, жіңішке белі бұратылып, бір талдың түбіне сулай кетті.
— Не болды, Сережа? — дедім көзімді танкыдан аудармай жатқан бойым.
— Арқам... — деді.
— Кейін жылжи аламысың?
— Жылжи алам...
Сережа жылжи алмады. Денесін қозғаймын деп, екі қолымен жер тірейді де, басын
көтере алмай құлап түседі.
— Зонин, Сережаны сүйреп, радиошыларға жеткіз! Біз келгенше жау танкыларының

қайда тұрғанын хабарлай беріңдер! — дедім.
Бүгелектей ызыңдап, айналамызда оқ жүр. Сережаны сүйреп, қасымнан өте берген
Семенға:
— Өзің жараланып қалуға болмайды! Штабқа мынаны жеткіз! — деп, манағы Сережа
салған суретті бердім.
— Жараланбаймын, жолдас аға сержант! —деп, Семен бір гүр ете түсті де, ойға қарай
жылжып кетті.
Қолындағы шөлмегі анда-санда күнге шағылысып қалып, Петр егін жиегіне жақындап
барады. Ол мүлт кетсе, келесі кезек менікі еді. Петр Ушаков құмартып жүрген қолма-қолына
бірінші рет кездескелі кетіп барады. Көп үндемейтін, қабағы көп жадырамайтын, шаншып,
қатал қалжыңдасатын бір мінез жігіт Петр əзір еркін жазыла алмай, назалы жүр еді. Қазір
тез жылжып, танкыға тақалып қалды. Танкының сығырайған көзі көре алмайтын жақынға
жетіп қалғандай, енді онша бұқпай, сырғып барады. Енді бір он адым жақындаса
қолындағысын дəлдеп тастайтындай-ақ жер қалды.
Танкы өзінен-өзі жұлқынып қалғандай да болды, гүрс етіп шаң-топырақ та бұрқ ете
қалды. Үстіне қара құрым жамыла қойғандай, танкы бір сəтке көзге көрінбей кетті. Аң-таң
болғандай, Петр де басын көтеріп, тоқтап қалыпты. Петрдің, байластырған гранаталарын
лақтырмағанын мен де көріп отырмын. Сөйткенше болған жоқ, күнге шағылысып,
жарқылдап келіп, жаралы танкының денесіне екі шөлмек сарт-сарт ұрылып қалды. Біреуі
қақпақтың шетіне тиіп жарылды да, шұбар жыланның басы інге қайта кіріп кетті. Енді
танкының іші-тысы бірдей жана бастады. Ыржиып күліп, Володя Толстов тұра келді.
Жаңа ғана түйіле төнген қауіп-қатер бір сəтте жоқ болды.
— Володя!..
— Өй, күшік!
— Өй, көкжал! — десіп, құшақтасып қалдық.
Пісіп тұрған егін гүр етіп тез жанып кетті. Жұлындай болып тік көтерілген танкының
қарақошқыл жалынын, егін сабағының, ақ түтіні орап алып, желсіз тымықта жер бауырлай
жылжып, жайылып барады. Жеңіл ақ түтін қарақошқыл түтіннің алдына түсіп, жетелеп
əкетіп бара жатқан сияқты. Танкысының жайын көріп тұрған жау бізді тағы да оқтың астына
алар ма екен деп, қауіптеніп едік, оны істеген жоқ, көрсетуге бата алмады. Енді еңкеймей-ақ,
сау аяңдап, біз де тез кетіп қалдық. Əлде Володяны көргенде жарыла қуанған Петр енді
қарасам ол күйден арыла қалған екен.
— Көпір астына құлаған екі танкыны Петрдің танкылары дейміз де, мынаны Володяның
танкысы дейміз... Пісіп-қатқан, ысылған жауынгер болып, батысқа бет алғанда, сөз жоқ, осы
танкылардың қасынан өтеміз, — дедім.

— «Кемпірдің өткелі» деген сияқты ма? — деп, Петр езу тартып келе жатты да, кенет
өзгеріп кетіп: — Жоқ, Костя, Володяның танкысы деген дұрыс. Петр танкысы деген танкы
əлі қолға түскен жоқ. Көпірдегі екеуді «біздің танкы» деп атаймыз! — деді.
Біздікі дегеннен еске түсіп кетіп, ойлана қалсам, аз күннің ішінде-ақ əр жерге қалдырған
белгілеріміз едəуір екен. Екі самолет, екі көпір, үш танкы, батысқа оралар кезде кездесуі де
мүмкін. Соғыс қазір қалай қарай кетіп бара жатса да түбінде Берлин көшесінде барып
аяқталатынын біздің, ішімізде білмейтін бір адам жоқ. Жауынгер қазір қалай қарап кетіп
бара жатса да əрбір адым аттаған сайын Берлинге жақындай түседі. Əр сағат соғыс өмірін
қысқарта береді. Сол сапар қысқарып, сол сағаттар таусылып Берлинге жеткенімізше, талай
белде талай белгілер қалатыны да даусыз. Отанымыздың жас ұландары, сол алғашқы ауыр
күндерді де осы сеніммен кешті.
Аузымыз кеуіп, тіліміз аузымызға сыймай бара жатқанын айқас біткен соң сезе бастадық.
Соғыс өмірінде бұ да бір қызық жай. Манағы əлекпен кешке дейін сарпалдаңда жүрсек, ас-су
деген ешкімнің, ойына кірмес еді, енді міне, «жұмыстан» босап едік, қаталап барамыз...
Радиошы Женко алма бағының жиегіне орнаған екен. Сергейді сүйреп, Зонин де келіпті.
Бəріміздің əкеміз сияқтанып, қамқорлық жасай жүретін ақкөңіл Семен көлеңкеге алма мен
тамақты жайып, əзір отыр екен. Алманы шайнай тұрып, Женкоға штабқа берілетін тығыз
хабарды айтты. Шамам келгенше Сергей салған суретті дəл баяндадым.
Сергейді сұр палаткаға салып алып қозғала бергенімізде-ақ төбемізден ысқырып өтіп
бара жатқан ауыр зеңбірек оқтарының үнін таныдық. Артта қалған өзен жаққа барып гүмп
етіп түсіп, гүрс етіп жарылғаны да естіле бастады. Ауыр снарядтар кейде ауаны иіріп
ысқырып өтеді де, кейде қарау қамыстың, сылдырындай естіледі. Күйініп тұрған Русаковтың
зеңбіректері құйындай соғып, боратып кетті. Ішін тартып, аспан күркірегендей, бұлт
күңгірлегендей болады. Бізге штабқа қайт деген бұйрық берілмегенде, манағы орнымызда
жатып бақыласақ, көп нəрсені көретінбіз. Əрбір гүрс еткен снаряд бір-бір танкыны ұшырып
жіберіп жатқандай, жауынгер жүрегі əн салып келеді. Арт жағымызға бұрыла беріп,
қарайлай беріп келеміз.
Түс ауа майданның алдыңғы шебіндегі майор Русаковтың зеңбіректеріне келсек, біздің
политрук Ревякин де сонда екен. Барған жұмысыңды тындырып қайтқанда, аяғыңды сарт
еткізіп, оң қолыңды шекеңе қадап тұрып баяндағың келеді. Бірақ Русаков пен Ревякин оған
жібермей, бірден қолдарын соза, құшақтарын ашып:
— Тірімісіңдер, түгелмісіңдер, көксілдер! — деп, бəріміздің қолымызды ала бастады.
Русаков арқамнан құшақтай өзінің жаппасына алып түсе бере: — Ал, қалай? — дегенде, мен
жауап таба алмай қалып:
— Сізге де батыс жақтың жолы ашылды... — дей салдым. Əскерлік тəртіппен жарты сағат
баяндармын деп əзірлеп алған сөздерім, жай əңгіме ретінде айтылар түрін таба алмай,
көмейіме келіп кептеліп қалған сияқтанады.
— Денсаулықтарың үшін бокалды кешке көтерерміз, əзірше тамақтана тұрыңдар,— деді
Русаков.

Мен Ревякиннің алдына жау танкыларының қайда тоқтағанын түсіріп алған Сережаның
қағазын жайдым. Ревякин күлімдеген көздерімен суретті бір шолып өтті де, өз сумкасынан
тап сондай етіп сызған қағазды суырып алып, менің алдыма жайып:
— Бəрі де дұрыс па? —деді.
— Бұл қалай дəл шыққан? — дедім, таңданып. Мен Ревякин өзі де сол жерде болып
түсіріп алған ба деп қалып едім.
— Неге дəл шықпасын? Дəл берілсе, дəл шығады, ардақтым аға сержант. Бұл сіздің
еңбек! — деп, Ревякин менің қолымды тағы бір қысып: — Бірақ сіздің сурет көркемірек екен
— деді.
Сергей Астахов əрі землемер, əрі суретші боламын жүрген жауынгер. Бұл соның еңбегі,
— дедім.
Алыстан ататын зеңбіректер үн үстіне үн қосып, мен майданға келгелі бірінші рет үдетіп
оқ төгіп тұр. Енді оған жақындаған сайын, ұлғая түскен аспан гүжілі қосылды. Мен
құлағымды тысқа сала қойып ем, Ревякин далаға беттей беріп, мені де шақырды.
Дəл үстімізден танкының ең үлкен жаулары өтіп барады екен. Бомбаларын қаз-қатар
қылып баурына тізіп алып, үлкен самолеттер, одан жоғары қараша қаздай қиғаштай тізіліп,
күмістей жарқыраған көк қырғилар өтіп барады. Темен ұшқан ауыр самолеттердің екпінімен
ағаш басы су-су етіп, биік ақ теректердің жоғарғы жапырақтары үйіріліп-үйіріліп қояды.
Майданға келгелі мен мұны да бірінші рет көріп тұрмын.
— Шыдай тұр, ұшқанды əлі кейін көресің! — деді Ревякин...
10
Немістер ожар қимылдап, ілгері басып келе жатқанмен артына қарайлауы да аз емес еді.
Бүйрекке қадалған тас кірнедей Севастополь қаласы алдырмастан қалып барады. Əлі
жағаласып, қақпасына жақындатпай Одесса тұр. Украина, белорус халықтары əрбір орманын
алдырмас қамалға айналдырып алып, алысып жатыр. Елдің ерлік тарихына кіріп қалатын
оқыс қимылдар Донбасс жұмыскерлерінен де күн сайын келіп жатыр. Алтынмен аптап,
күміспен күптеген күнбатыс елдерінің, бекіністерін кілтсіз-ақ ашып үйренген күшті қол
біздің жердің əр тасына бір сүрініп кетіп ыза мен кекке булығып келеді. Дүниелік деп
аталған батыс астаналарының қақпасы сарт-сұрт ашылғанда, Одесса мен Севастопольдікі
кешілмейтін мазақ сияқтанып жау кегі қазандай қайнап келе жатқаны даусыз.
Жау қолының əлі түйдек келе жатқанына қарағанда, біздің елді «қырық ру» санап, темір
жұдырықпен бір қойғанда-ақ ыдырай бастайды деп ойлағаны байқалады. Таңқы тұмсығымен
əр қақпаны бір түртіп қалып оп-оңай төрге шығып алып, содан кейін тіл қатпақшы. Болат
жамылып келіп соққан жаудың алғашқы екпіні өрт шалғандай екені де рас. Қызылəскер
қатты шегінді, бірақ əскерімен бірге ел де шегінді. Құрал тастап, тізе бүккен жоқ, жеңіс

күшін жинауға шегінді. Жабулы қабақ, жабырқау күндер ел жігерін қажытқан жоқ, қайрай
түсті. Ұлы Отан соғысының сонау бір қаралы күндерінде де сенім оты əлсіреген жоқ, əр
кеудені кек кернеп, сəтті сағатты күтуде едік. Біздің дивизия алғаш соғысқа кіргенде
жауынгерлердің хəлі осындай еді.
Бұрын екі-үш күнде өтіп жүре беретін бір өлкеден төрт-жеті күн ішінде өте алмай
қойғанына фашист қолбасылары қатты күйінішті. Сиыр мен шошқа түгіл, үйрек пен тауықты
автоматпен атады. Пісіп тұрған алманы үзіп алып жемейді, ағашын кесіп құлатып алып
жейді. Бейіт басындағы ескерткіш тастарды атады. Бір адым ілгері, бір адым кейін басып,
табан тірескенімізге міне бір ай болды. Окоп пен жаппаларымыз кезек ауысып тұрады. Кеше
немістер отырған окоптарда бүгін біздің əскерлер отыр.
Қазір мен ерекше бір баппен жасалған неміс жаппасында отырмын. Төбесін қатар-қатар
айқыш-ұйқыш етіп тоғыз қабат бөренемен жауыпты. Бүктеліп, жиналатын керме төсекке
топырақ түспесін деп, төбеге əлдеқай музейден алып кеткен жұқа жібек кілем керіп
тастапты.. Түнде ғана бұл жаппада немістің үлкен бір командирі отырған болу керек.
Октябрь революциясының мейрамына арналған жорығымызда күн шыға бергенде біз басып
қалдық. Қазір мұнда, қасында бес жауынгері бар, «Қайрақты» колхозының қазағы Қайрош
Сарталиев қырынайын деп отыр. Азамат десең де болады, Костя десең де болады, аға
сержант десең де болады.
Жаппаның бұрынғы иесі елеулі адам болған сияқты. Күміс жақтаулы əдемі айна, сүйек
сапты ұстара, жымың қағып, жарқырап тұрған қырыну саймандары, үлкен ақ бокал толы
суынып қалған су, бəрі стол үстінде, құрулы күйінде қалыпты. Кешке мейрамға арналған
жиналыс болатыны белгілі еді, жігіттер қырынып алуға көңілдері кетті. Ескі мамандығым
есіме түсе қалып, ұстараның жүзін шашыма салып байқасам, қылпылдап тұр екен. Борсық
қылынан жасалған жұп-жұмсақ сабындағышты бетіме сүйкегенде иесінің қандай өкініп
отырғаны да көз алдыма келді. Қандай рахат сағатын үзіп жібердік екен!..
Жаппаның иесі жан-саяның əр түрін де жақсы көру керек. Бұл соғыс командирінің,
жаппасы емес, бір бай үйдің бөлмесі сияқты. Соғыста керексіз талай нəрселер бар.
Қабырғада толып жатқан суреттер тұр да, стол үстінде қалтаға сыйып кетерлік, алтындатқан
альбом жатыр. Сүзетін адамдай, қабағының астымен қараған біреудің суреті менен көзін
алмайды. Көзінде бір сиқыр бар, əмірші нышанасы бар деп ойлайтын болу керек, кірпігін
қақпай-ақ жыланның көзіндей, тесіле қарайды. Кездесіп қалсақ, танымай өтіп жүрмейін
деп, бет-аузына дəлдеп бір қарап алдым да, босағаға қарай лақтырып жібердім. Сурет
босағаға сыртымен барып түсті.
— Жерге басымен түсті ме, кеудесімен түсті ме? — деп, Петр мен Семен бəс тігісіп
жатыр.
— Əрине, басымен түсіпті. Қырынатын кезек менікі болды! — деп, Петр қырынуға
отырып жатыр.
Осы сияқты бір ауруы бар патшаның жайын бұрын да естігенім бар еді. Ол патша, «мен
дəлдеп қарасам, адамның қан тамырын тоқтатып тастаймын» деп, нөкерлеріне қарайды екен.

Жағынымпаз сорлылардың қан тамырлары тоқтай қалуы қиын болсын ба, надан патша сол
сеніммен дүниеден өтіпті. Бірақ ішкі-сыртқы елдерге онша айбынды бола алмапты. Мынау
да сол жарамсақ жəдігөйлердің ықтай беруіне сеніп, өзін-өзі əмір иесі санайтын адамның
түрі. Жау окоптарында бұл суретке мен əлденеше рет кездестім. Əр түрлі сипатта, əр түрлі
қыр көрсетіп түскенмен Берлин көшесінде кездесе қалсақ, Гитлер қайсы, басқасы қайсы,
жаңылмаспын деп ойлаймын. Ол күнге жетсек, біздің жауынгерлердің ішінен жаңылыса
қоятыны сирек-ақ кездесер. Əрбір күн өткен сайын соғыс өмірінің тағы бір күні
қысқарғанын есептеп жүрген жауынгерлер ол кездесудің жақындай беретінін де біліп, осы
күннен əзірленіп жүр.
Өзім қырынып болған соң, баяғы мамандығым бойынша, Зониннің сақалын ала
бастадым. Оның бақандай саусақтары ауыр нəрсе болмаса, ұстара, ине-жіп дегендерге
олақтау жұғысатын еді.
— Өзі бір əйел халқын жақсы көретін адам екен... Ілмеген жері жоқ! Неміс
қатындарының көрмесі болады деп естіді ме екен? — деп, Зонин қалжыңға қарай тартып
отыр.
Бірде-біріне дені дұрыс көйлек тігуге кездеме табылмағандай өңкей жалаңаш əйелдер
төсектің айналасын түгел қоршап алыпты. Бірі алға қарай санын тосып, бірі кеудесін тосып,
енді бірі сілесі қатып мауыққан мысықтай, сұлаған күйде түсіпті.
Петр немістен қалған жаппаның төрт бұрышын түгел ақтарып шықты. Үлкен бір былғары
шамадан толған қара түлкі, қаракөл, құндыз екен. Кішкене темір сандықта толып жатқан
алтын сағат, алтын сырға, алтын қаптырмалар бар.
— Мырзаңыз қалай магазинге өз аяғымен барып, өз қолын малып шыққан екен.
Көресіңдер ме, ылғи бір таңдап алынған нəрселер ғой! — дейді Петр.
— Мына тұрған жалаңаштарды киіндіру керек те!
— Ашып көрсеткен дене жабуды тілеп тұрған жоқ па!— деп, Зонин күтпеген жерден ащы
бір сықақ тауып айтты.
Бұл нəрселердің, түгел біздің қолға түсіп қалуына Феликс Цельтер дейтін солдат айыпты
еді... Таң ата біз осы жаппаның оң бүйіріне шығып алып тиістік. Қарсы алдынан кенет
көтерілген «ураға» қосыла, жаппаның айналасына граната жаудырдық. Мырза сол кезде
шегініп кетіпті де сорайған солдат Цельтер құтыла алмай қалып, қолын көтерді.
— Бұл ит жалаң аяқ қашқан ба? — дейді Петр, əлдеқайдан құс жүнімен астарлап тіккен
қысқы етікті суырып алып.
— Қашуға қалса, суық тиер деп қорқуға шама келе ме! — деп, радиошы Женко етікті
айналдырып қарап тұр.
— Осынша жанын күткен командирлер, біздің қыста босқа қырылып қала ма деп

қорқам... Қолы тисе күн жылы, жер қарада өліп үлгіргендері ақыл ғой,— деп, Зонин да
қосылып қояды.
Бүгін біз бəріміз де көңілдіміз. Талай шайқасып, шабуыл адымын аштырмағанымызбен
өндіріп шегіндіре алған да жоқ едік. Мейрамға арнаған жорығымыз ойға алған нысанадан
əрірек барып түсті. Күнде бұл кезде немістердің қайта қаршылдасуы болатын еді, оған да
мойын бұрғызбадық. Немістердің жаны жақтырмайтын нəрсе, түн ішіндегі қолма-қол. Орыс
найзасы дегенді қаны сүймейтіні сонша, «ура» тым жақындап қалса, неміс солдаты
окобынан оңай атып шығады. Бұл окопта қолма-қол келіп қалғанша, кейінгі окопқа барып
алыстан атысқанды тəуір көреді. Сондықтан қолма-қолға бір келіп қалсақ, Семен Зониндар
оны қолдан шығармауға тырысады. Ал, Семен туралы «тырысады» делінген сөз басқалар
туралы қырып салды дегенмен бірдей.
Қазір Семеннің сақалын мен қырып жатырмын. Оның сақалын алуға таласып та
қалатынымыз бар. Мынау үйе салған үлкен денеге соқтығып жүріп, мынау көси салған ұзын
аяқтардан айналып өтіп, құйған шойындай кең иықтарына асылыңқырап тұрып, өзін əурелей
жүріп, сақалын алып беруге бəріміз де қызығамыз. Мынау жалпақ иықтарымен Семен
нардың жүгін көтеріп əкетеді. Мынау бақандай қолдар Сталинградта трактор жасаған
қолдар. Қазір қолма-қолға бір кіріп алса, окоптың түбінде жатқан адамды түйреп алып
лақтырып жібереді. Семен араласып шыққан окоптың айналасы үйілген дене, жосыған қан
болып қалады. Даусы бір гүр етіп қалса, окопта кездескен жау солдатының қару қыларға
шамасы қалмайды. Ұп-ұзын неміс солдаттары Семен түйреп алып лақтырғанда тақтайдай
ғана салмағы бар жеңіл сезіледі.
Бүгін таң ата Семен бір окоптағы жеті адамды жалғыз жайқап шықты. Мылтығының
найзасы майысып қалыпты. Қазір маған бір жеріммен соқтығып қалам ба деп, шамасы
келгенше қысылып-қымтырылып отыр. Ол денесін жинаған сайын, бұлшық еттері иіріліп,
бүктетіліп, киімін кернеп барады. Байқаусызда біреуге соқтығып қалам ба деп имене жүру
оның əдетіне кіріп кетіпті.
— Жетер, жолдас аға сержант, жетер, — дейді Зонин. — Бəрібір бұқаның басынан үлкен
басты əдемілегенмен еш нəрсе шықпайды. Қайта, сақал жауып тұратын олпы-солпысы
сорайып шыға келеді...
— Жоқ, Семен бұл басқа кінə қоюға болмайды. Нағыз, бір көрген жауыңның өмір бойы
есінен кетпейтін бас деп осыны айтады, — деймін.
— Һім... Онда мұрт қойып алсам қайтеді? — дейді Семен.
— Мұрт?
— Сонда маңайыма жолауға сайтанның өзі де қорқар еді!
— Жоқ, Семен мұрт қоймай-ақ қой. Мұрт қойсаң, сен бізден анағұрлым үлкен болып
көрінетін боласың. Соғыс қаншаға созылса да үйге қайтқанда баяғы жас комсомол
күйімізбен қайтайық. Туған-туысқандар да, шешең де, құрбы-құрдастар да, ойнап-күлген

қыздарымыз да бізді сол жас қалпымызбен күтеді. Солай емес пе?
— Жарайды ендеше, қыра бер...
— Семен, сенің сүйген қызың бар ма еді? — дейді Петр.
— Менің, бе? Болды əрине... Қазір де сүйем бір қызды.
— Таныстырсаңшы қызыңмен!
— Таныстырсаңшы? Қалай таныстырам?
— Кəдуілгідей... Қандай қыз еді, қалай сүйетін едің... Айт соның бəрін...
Бет-аузына иесіз қалған хош иісті аямай бүркіп жатып, мен де өтіндім.
— Айтсам айтайын... Бірақ басқаларыңдікіндей қызықты болып шыққан жоқ, — деп
бастады Семен. — Əрине, мен шынашағымдай кішкене қызға ғашық болдым...
— Əринең неменеге керек болды?..
— Əринем бе? Оның керегі болғаны, үлкен қызды мен қайтем? Өз бойымда да бір-екі
адамға жететін артығым бар, мен кішкене ғана қызға құмарттым. Одан соң, кімге
қызыққаныңды өзің білмей де қалады екенсің... Кейде бір құдай қарғаған жексұрындардың
үріп ауызға салғандай əдемі əйелдері болады. Кейде бір өте жақсы адамдардың қасында
құрысқан терідей бір бəле жүреді. Соның бəрі де алғашында білмей қалғандықтан болатын
сияқты, — деп, Семен айнала қарап қойды.
— Ие, содан соң?
— Содан соң ба?.. Трактор жайында бір кітап іздеп, қалалық кітапханаға кірсем, алтын
шашты, қуыршақтай ғана бір қыз тұр екен... Содан басталды да кетті... Керек пе, керек емес
пе, кітап сұрап күнде баратын болдым. Қыз да бəле, менің, бойыма қарап, көп кітап
оқымағанымды біледі-ау деймін:
— Мына бір кітап өте жақсы... — деп, бір-екі кітапты қоса беретін болды.
— Үйге əкеліп қарасам, «Бірінші Петр», «Степан Разин», «Тынық Дон» болып шығады.
Бір күні бір жерінен сұрап қалып жүре ме деп, қыз берген кітапты түгел оқып тастаймын.
Күндізім түгіл, түнім жетпеуге айналды... Ұзамай Тамара, Татьяна, Земфира, Мэри дейтін
қыздарды құшақтатып жіберетін болды. Оқып-оқып отырам да, кітапханадағы қыздың өзі де
солардың бірі ғой деп ойлаймын. Күн санап сол қыздарға өзі де ұқсай түседі, күн санап
құлпыра түседі... Заводта шаршау дегенді ұмытып кеттім, жұмыстан шыға салам да,
Тамараны апарып беріп Земфираны сұраймын. Земфираны апарып берем де Татьянаны
сұраймын... Құдай соққан қу қыз түсінеді де жымияды, жымияды да сұраған кітабымды
алып береді...

— Аты кім еді? — деп сұрады Петр.
— Аты ма?.. Нина еді... Жымиып тұрғанын маған кітап əперейін деп артына бұрылғанда,
сыртынан да танитын болдым.
— Арқасы күліп тұратын болды ғой?..
— Арқасы? Жоқ... Былай бір, қырық құбылтып əкеліп, желкесіне бос тастай салатын бір
шаш болады ғой... Сол шашы жымиып тұрғандай болады.
— Сіз осы, ғашықтар жайындағы кітаптарды көбірек сұрап кеттіңіз, біреуге ғашық болып
қалған жоқсыз ба? — деді бір күні. — Біліп жүр, біліп жүріп сұрайды, оған не амал
қыларсың...
— Иə, оған қылар амал жоқ... — деп, Петр тағы бір шалып қалады.
— Оның рас, — дейді Семен. — Оған қылар амал жоқ екен. Маған бір жері қатты ұнап
еді, соны тағы бір оқып шығайын деп едім дедім...
— Ол қай жері? — деді Нина.
— Қырық екінші беті... — деп, өмірімде бірінші рет өтірік айттым. Аппақ жұмыр
саусақтары жымың-жымың етіп, мен айтқан қырық екінші бетті ашты да:
— Ие, аттың суретін əдемі келтірген екен, — деді Нина. Арқамнан суық тер бұрқ ете
түскенін сездім... Бұған не айтарсың?
— Иə, бұған да ешнəрсе айта алмайсың...
— Бір күні Нина орнында жоқ болып шықты. Кітапхана қаңырап бос қалғандай көрініп
кетті.
— Иесіз қалған окоптай де...
— Ие, иесіз қалған окоптай... Паровоздай жүйткіп жүріп, қаланы түгел кезіп шықтым.
Бақшаны да екі рет сүзіп шықтым. Екі жердегі театрдан шыққан жұртты да көзімнен
өткіздім. Еділ жағасына да бардым. Еш жерде жоқ... Түн ортасында таптым-ау əйтеуір...
— Қайда екен?
— Өзіміздің клубта билеп жүр екен.
— Кіммен?
— Кіммен?.. Кіммен болушы еді, өзіндей бір қызбен! Жігіттердің бірімен билеп жүрсе,
мен ол жігітті түтіп тастайтын едім. Құдай сақтап, қызбен билеп жүр екен... Қарап
қалыппын да қаппын... Қыз емес, бір жібек... Көбелектей дөңгеленеді. Кішкене аяқтары

көзіме түсіп кеткенде, ұрланып қана өз аяғыма да қарап қоям... Жоқ, мен бір пілмен билеп
үйренбесем, Нинамен билеуге орайым келер емес. Ойым сонша дөңгелегісі келеді де екі
аяғым қозғалар емес.
Əңгімесінің осы арасына келгенде, сол бір сурет көз алдына келгендей, Семен күрсініп
қалды да, Петр біржола иығына асылып алыпты. Жолдасың сондай бір əңгімесін айтқанда,
қасындағылары əңгіменің ойдағыдай аяқталуын күтіп, ынтығып отырады. Жолдасының
мұратқа жетуін тілейді. Əсіресе, майданда жолдасыңның қуаныш-мұңы саған да ортақ
болып кетеді. Өзіңе тілер жақсылықты жолдасыңа да тілейсің.
Семеннің əңгімесі өз мұңыммен астарласып бара жатқан соң, тым болмаса бұл мұратына
жеткен шығар деп:
— Қазір Нина қайда? — деп сұрадым.
— Нина ма? — деді де, Семен үндемей қалды. Көздерін мұң басып, түсі де жүдей қалды.
Семеннің күрсініп қалғанын көрген соң, бұл жайды сұрамауым керек екен. Бəріміздің де
үйде қалған əртүрлі армандарымыз бар. Кəрі шешелеріміз қалды, ойлаған ойларымыз,
оқуларымыз аяқталмай қалды, сүйген қыздарымыз қалды. Соғыстан бұрын сағынам
дейтіндердің енді сені өртеп кетердей кездері болады. Айлар, күндер қауіп-қатерде жүріп, ол
мұңдарыңды еске алуға да уақытың болмайды. Осындай бір қол босағанда еске алсаң, күн
сайын күшейе түскенін байқайсың. Күрсінесің де сергисің. Үндемей жүретін Семеннің
жайы да осы екен:
— Демалыс алып, Одессада тұратын апасына кетіп еді, қазір кім білсін... — деді.
Семен қолын бір сілтеді де тұрып кетті... Не болғанына біз де түсіндік. Мүмкін,
мыңдаған босқындардың ішінде арып-талып, əлсіз қозғалып, Семеннің алтын шаш Нинасы
да жүрген шығар. Əлі жаудан алысырақ тұрған Сталинградқа жетем деп, жəрдемсіз жалғыз
қыз əлі қалтақтап кетіп бара жатқан да шығар... Алтын шаштарын шаң басқан, ойнақы
көздерін мұң басқан, жалаң аяқ қыздарды біз де көп көрдік. Қара көз де, көк көз де, қара
шашы да, сары шашы да бар еді соның ішінде.
— Нина табылады... Табамыз! — дедім, неге сенгенімді өзім де абайламай.
— Уəде етемісің? — дегендей, Семен маған қарап қадалып қалыпты.
— Əрине, табылады. Біз таппағанда кім табады оны! Тек аты-жөнін дұрыстап жазып
алайық! — деп, жолдастарым Нинаның аты-жөнін, бар белгісін жазып алып жатыр. Семен
сияқты атақты адамның əйелі жоғалып кету деген ойға сыя алмай, бəріміз де шын іздеуге
кіріскендейміз. Ең болмағанда, немістердің қолына түсуден аман деген хабарын алсақ та,
Семеннің көңілі бір тынып қалатын сияқтанады. Əуелі ойын-күлкімен басталған сəтті
күніміз, осындай бір күрсініске ұрынды да, қалжыңымыз тоқтап қалды.
Штабқа кеткен Владимир Толстов қайтып келді. Оның бүгін күн бойы айта алмай,

жасырып əуреленетін бір сыры да бар. Қашан Ревякин келіп жариялағанша, өзі ұрлықтан
ұсталғандай қысылады да жүреді. Оның сыры бəрімізге де мəлім. Володяның анау күнгі
танкыны қалай жойғаны күнбе-күнгі соғыс хабарларымен бірге орталық газеттерге басылып
шығыпты. Володя қазір сол газетті алып келіп отыр. Бізге келген хаттарды қолды-қолға
тапсырды да, газет туралы еш нəрсе айтқан жоқ.
— Володя, қырынбаймысың? — дейді Петр. Володя иегін сипап:
— Жоқ, Петя... Мен тамақ əзірлесем қайтеді? — дейді.
— Немене, су əкеліп шай қоямысың, ет асамысың?
— Əкелсем, əкелейін...
Петр қатал қалжыңдасатын жігіт. Володяны қысып отырып, енді кішкенеден кейін бар
сырын өзіне айтқызады. Мен Володяның қыздай қызарып, қысылғанын көрмейін деп,
Айдаштан келген хатты оқуға кірістім.
Айдаш Ленинградтың белуардан су окоптарында жатқалы айға жақындаған. Маған
ағалық қамқорлығын істеп, əр кезде сүйемел боларлық хат жазуға тырысады. Сондықтан
кейбір сөздері тым жоғары алынып кететіні де бар. Айдаш оңтүстік жақта да алтын күз
жапырағын төгіп, енді суық түскенін ескермесе керек. Əнеугі бір хатында жатқан окобыма
саңырауқұлақ шығып кетті, бір жерден табан аудармай қанша жатқанымызды содан білерсің
деп жазып еді. Ленинградты қорғауда қалғандардың табан тірескен ерліктерінен біздің де
хабарымыз бар. Бірақ, ай бойы окоп ауыстырмай жатырмын дегені артығырақ кеткен... Бұл
жолғы хатында тізеден келген мұзды суға үйреніп алдық. Астың мұз, үстіңнен ақ жаңбыр
арылмайды деп жазады. Танкымен алысқан бірнеше уақиғаларды да жеңіл ғана, оңай істей
суреттейді.
«Сенің бірінші жауың — үрей» деп жазыпты... Соған қарағанда, батырдың, өзі де қорқу
дегеннен əлі арылмаған сияқты. Жауынгер қорқу деген сезіммен күнде кездеседі. Өле кету
ерлік емес, өзің өлмей, жауыңды өлтіру — ерлік болат та. Айдаш бұл жағын аттаңқырап
кетіп əйтеуір маған қорықпа дегенді айтады.
Айдаш өзі жақсы соғысып жүрген сияқты. Хаттың ортасына ғана жапсырып жіберген
суретіне қарасам, сирек мұрты едірейіп, қабағын түйіп түсіпті. Екі медаль, бір ордені бар.
Өзің көрерсің дегендей бұл жағынан бір ауыз сөз жазбаған...
Ойым хат сөздерінен Володяға, одан қайта Айдашқа көшеді. Біреуі азырақ
мақтаныңқырап кеткен біреуі міне, баладай ұялып, қысылып отыр. Қатар алысқан өзге
жолдастарынан бұрын орталық газеттерге іліккеннен қысылып біреуі отырса, біреуі мені
тезірек орталық газеттерге бассын деп тұрғандай...
Газет тілшісі келіп сөйлескенде Толстов көпір басындағы уақиғалардың бəрін айтып, өз
істегенін айтпай келіп еді. Ол жайды мен баяндап бергемін. Бөлімнің бірге істеген үлкен
ісін үстірт сұрап, жалғыз танкыны айналдыра берді, мен айтпадым деп ренжіп келген. Енді,

міне, Петрден қорқатындай ығыса береді.
Неміс командирінің төсегіне шалқасынан жата кетіп, Петр:
— Володя, бері кел! — деді.— Темекі орайтын газетің бар ма?
— Мен темекі тартпаймын ғой, — деп Володя Петрдің қасына барды.
— Ендеше, қойныңдағы газетті маған бер! Саған оның керегі жоқ...
Ұялған, қысылғанға қарамай, Петр Володяның қойнынан «Правда» газетін суырып алды
да, оқи бастады:
«Оңтүстік майданында Н дивизиясының өжет жауынгері комсомолец Владимир Толстов
жалғыз алысып, жаудың ауыр танкысын жойған...»
Біз шуласып, Володяны құттықтап жатқанда, алыстан ататын зеңбірек даусы гүмп ете
түсті. Ойын-күлкілерің тыйылсын дегендей, жақыннан ғана миномет арс етіп қалды. Бізді
Ревякинге шақырған бір жауынгер де кіріп келді...
Біздің бөлім түгел жиналған екен. Ревякин орнынан тұрды да, төбемізге ең ауыр бомба
тастағандай етіп:
— Москваға қатер төнді! — деді.
Біз солдатпыз. Солдат əр кезде от ішінде. Жанып жатқан от-түтіннің қалай қарай ұшып
жатқанын көрмейді де, білмейді де. Бірақ, от ішінде жүрген солдат отын емес. Отты өзі
тұтатады, отты өзі қоздырады, өзі жанбай шығады. Солдат көзі соғысатын жердің картасында
болады. Бірақ ол Отан картасын да ұмытып кете алмайды. Соғыс бұлты қай жерге төнгенің
соғыс өрті қай жерде жанып жатқанын жауынгер жақсы білуге тиісті. Бүкіл Отан қатер
үстінде екенін бəріміз де жақсы білетінбіз. Бірақ мына қатерді күтпеген екеміз, сенгіміз
келмеді.
Сыртта екі жақтың зеңбіректері де қарама-қарсы атысқан үлкен бір айқас басталып кетті.
Аспанның жыртылып жердің дір қалтырағаны терең қазылған жаппа астында да айқын
естіледі. Сыртқа көзің түсіп кетсе, көтерілген шаң-топырақтан еш нəрсе көрінбей кетіпті.
Бірақ мұның бірі де əсер етер емес, бəрі де үйреншікті істер сияқтанып, ешкім қобалжыр
емес. Барлық үнді, барлық қауіп-қатерді Ревякин айтқан үш ауыз сөздің салмағы басып кетті:
— Москваға қауіп төнді!
Ревякин бізбен қызбай ғана, ақырын сөйлесіп отыр. Азғана түйіліңкіреп қас-қабақтары,
ұйқысыз түндер мен шаң бораған желден қызарыңқыраған көздері атой беріп, айғайлап,
қадалып та бара жатқан жоқ. Қайта, оның көздеріне біз қадалып бара жатырмыз. Астанаға
төнген қатер салмағын білуге бола ма, сұрана қалсақ — Москваны қорғасуға жіберер ме еді
деген сияқты, орынды-орынсыз сұрауларымызға жауап күтіп қадаламыз.

— Москваға қатер төнді! — деп аспан күркірейді.
— Москваға қатер төнді! — деп жер тітіреніп жауап береді.
Əрбір үнде бүгін осы мағына ғана қалыпты, басқасы естілмейді де, сезілмейді де. Өте
айқын мағыналы үш сөздің тым болмаса біреуі басқа болмай тұрғаны-ай деп, біреуін болса
да өзгерткің келеді. Құлағыңнан кіріп, жүрегіңе барып оқтай қадалған үш айқын сөз
орнынан да қозғалар емес. Тым болмаса біреуін жеңілдетсеңші деп, Ревякинге
қадалатынымыз да сол.
Политрук Ревякин біздің ойымызды танығандай, Москваны қорғау бекіністерінің қай
жермен өтіп, қалай құрылып жатқанын айтты. Бекіністер Москваның өз айналасында да иін
тіресіп тұр екен. Бекіністер қазір жау қолында қалған Украинаның кең даласы мен Белорус
халқының мүкті, батпақты ормандары арқылы да өтіп жатыр. Совет елінің бұрыш-
бұрышында Москва бекінісі салынбаған жер жоқ екен. Қарағандының көмірі арқылы да,
Алтай мен Балқаштың мысы мен қорғасыны арқылы да өтіп жатыр. Көмір мен темір,
қорғасын мен мыс, бидай мен мақта, мал мен мұнай, менің ұққан ең мықты бекіністерім
осылар болды.
Ой сүйрелеп, туған еліңе əкетеді. Майданда бұршақтай құйылып тұрған оқты беріп
жатқан Қоңырат пен Балқаш, Жезқазған мен Шымкент, Алтай көз алдыңа келеді, уақытша
жау қолына түскен Донбастың орнына тұра қалған алып Қарағандыны көресің. Құлағың
политрук Ревякиннің сөзін есітіп отырса, көз алдыңа осындай берік бекіністер, алдырмас
қамалдар келеді. Ауыр снарядтар аспанға атқан қарабұйра шаң-топырақтан Доссор мен
Мақаттың, аспанға атқан мұнайын көргендей боласың. Сыртта бытырлаған мылтық пен
пулемет емес, шауып өтіп бара жатқан көп жылқының дүбірі сияқтанып, майдан үстіндегі
қалың шаң, сол көп тұяқтан көтерілгендей болып кетеді.
— Москва бекіністерінің бұл мыңнан бірі! — дейді Ревякин. — Москва бекіністері екі
жүз миллион халқымыздың жүрегі арқылы, ақындарымыздың жалынды жырлары арқылы
өтеді. Əр жазушымыздың қаламынан тамған сия сол бекіністердің құрыш-болат қоршауы
болады. Қауіп-қатер кесек төніп тұр, бірақ бекіністер де сенімді! — деді Ревякин.
Сыртта атылып жатқан зеңбірек оқтары енді:
— Москва үшін!
— Москва үшін! — деп кетіп бара жатқандай естіледі. Түйдек-түйдек төмпештеп, үлкен
бір сүреңмен атып жатыр. Сол үлкен сүрең манағы ойын-қалжыңдарымызды құйын айдаған
жапырақтай айдап əкетті. Қабағы қарсы түйілген көзбен бірге жауынгер жүзі де салқын
тартып кетті.
Ревякин бүгін таңертең ғана Москвада болған парадта сөйленген сөздің біраз жерін
жазып алған екен содан үзінділер оқыды. Төніп, тепсініп жау тұрғанда, тебіреніп, кейіп ел
тұрғанда, берік сенімді, орнықты қоңыр дауыс:

— Біз жеңеміз! Əділет біздің жақта! Жеңетін де біз боламыз, — депті.
Ревякин сағатына қарады да орнынан тұрды.
— Барлаушы самолеттер жаудың танкылы лектері таянып қалғанын байқап келіпті. Ауыр
қол, үлкен мақсат көздеп келе жатқан сияқты. Бүгін жау өте ызалы ғой, қарсы алуға тура
келеді, — деді.
Мен тұра келіп, əзір екендігімізді айттым. Командир мен жауынгер арасында айтпай
түсінісетін бір сəттер болып қалады. Кейде қадағалап, қайталап айтатын ауыр жайлардың
өзін бір ғана көзқарастан ұғынысып қалғанда, командирі кім, жауынгері қандай екендігі де
қатар көрініп қалады. Бүгін барлық командирлеріміз бен барлық жауынгерлеріміз сондай бір
сергек халде еді. Қазір танкыларымызды қаптатамыз дегенді жау зеңбіректерінің өздері-ақ
айтып тұр еді. Төпей төгіп, ес жидырмайын деген ойы анық.
— Ол сырыңыз мəлім. Аттатпаймыз! — деп, біздің зеңбіректер де қарш-қарш ұрып
жатыр.
— Əділет біздің жақта! Біз жеңеміз! — деп, ерсілі-қарсылы айқаса ұшқан мыңдаған
снарядтың астымен біз де жүріп кеттік.
— Əшейін емес-ау... — дейді Семен Зонин.
— Немене əшейін емес?
— Зеңбіректердің төпеп кеткенін айтам... Үлгірсек жарар еді...
— Неге үлгірмейміз?
— Алдымыз келе жатқан шабуыл сияқты ғой.
— Аспанның асты қуыс... Біз сыйып өтерлік бір қалтарыс қалар..
Зеңбірек оқтары жиі түсе бастады. Екі аттап, бір жата қалып, əрең жүріп келеміз.
«Жүгір!» деген əмірге «жат!» деген əмір жалғаса шығып қалады. Жатуға — уақыт жоқ,
жүгіруге — аяқ басар бос жер жоқ, бірақ соның екеуін де істеп, əйтеуір алға қарай кетіп бара
жатырмыз.
Ревякин бүгінгі халдың қысаңшылығын айтып отырғанда, мен манағы ойын-
қалжыңдарымыздан ұялып отыр едім, қазір абайласам, оным дұрыс та емес екен. Сол біраз
қалжыңмен талай күнгі азап ауырлығын жуып тастағандай, жауынгерлерім жеңіл жүріп
келеді. Ойын мен күлкі ой мен бойды көтеріп тастапты. Бұдан бұрынғы, айлар бойы
созылған соғыс бейнеті ұмытылып, бүгін майданға жаңа кіргелі келе жатқандаймыз.
Мүмкін, бүгін соғыстың жаңа бір күні басталғалы келе жатқанын сезетін шығармыз. Əйтеуір
бой сергек, ой ояу келеміз.
— Танкы! — деді Володя алға қарап.

Оқ боранынан көтерілген қалың шаңның ішінең қаз-қатар жорғалап келе жатқан қара
қоңыздай танкылар көріне бастады. Ревякин айтқандай бүгін бұлар өте ызалы, қарсы алуға
тура келеді.
Күн күркіреп тұрғанда шегіртке де шырылдамайтын еді. Жер-көк қосыла күркіреп,
қосыла шайқалып тұрғанда, жалпақ жайлауды тұтас жаңғырықтыратын шегіртке
шырылындай дамылсыз, тоқтаусыз автомат оғы жауа бастады. Жаудың танкыға мінген жаяу
əскері айқас шегіне жеткен соң, түсе қалып, оқ төгіліп келеді.
Ыңғайсыз жерде кездесіп қалсақ та, жағдай талғар жай жоқ, ескі бір окопқа түсе қалып,
əрбір адым жердің қорғаушысы барын көрсетуге əзірлендік...
11
Қат-қабат тарсыл-гүрсілдің астында қалған Ростов қаласы ауыр дем алады. Тау
қырқаларындай жота-жота болып көрінетін биік үйлі, тас құйылған кең көшелі, кең тынысты
көркем қаланың қазіргі бейнесін будақ-будақ, өрт түтіні мен əр терезесінен жалын атып,
балқығандай ойысып, құлап бара жатқан үйлер арқылы ғана беруге болады. Бұрын шаң
тұрғызбай, əлсін-əлі жуып, айнадай жарқыратып ұстайтын көшелерде қазір үйіліп, бұрқырап
кірпіштер, майысып-бұралып əлдене түрлі темірлер жатыр.
Қала кегі от болып жанып, оқ болып атыла бастағалы екі жетіге айналып барады. Əрбір
ақ терек, əрбір алма ағаштары атып та жатыр, атылып та жатыр. Оңтүстікке арнап жинаған
мол қорын жау қазір осы қаланың үстіне төгіп, дем алғызбай тұр. Жаудың атқан əрбір оғы
ауыр-жеңіл жара салып, күн демей, түн демей, қаланың денесіне дариды. Біздің оқтар
амалсыз сай-саланы сүзіп, жол бойларын кезеді. Бейбіт шақта қаланың қан тамырындай
тармақталып өмір қорегін жеткізіп тұратын жолдармен қазір жаудың темір лектері келе
жатыр. Дон өзенін екі жақтап салған бау-бақшаларда дүниеге келген жаңа бір қоңыздар
жүргендей сезінесің. Қала үстіндегі əрі ащы, əрі қою қара түтін еш нəрсені көрсетпей
тұншықтырып барады.
Қарауытып, қараңдап алған аспанда анда-санда шымыр-шымыр қайнаған бозғыл түсті
бұйра бір түтіндер көрініп кетеді. Аспан борс-борс жарылып, құлап бара жатқандай, қара
бурыл түтіндер кейде солқ етіп төмен түсіп, кейде күржиіп көтеріліп, жоғары серпеді. Жер
мен көкте бірдей зіркілдеген мотор гүріліне жарылған снаряд пен бомба гүрсілдері тоғысып,
басқа дыбыстарды естіртпейді де. Құлағың естімейді — ауырады, көзің көрмейді —
суырады, шеке тамырларың солқ-солқ етіп, қара құсыңнан ине қадалғандай шаншады.
Айғаймен, ыммен, тұспалмен ғана сөйлесеміз. Айғайлап тұрған үн жолы өңешің емес,
көздерің мен қолдарың, бет-аузың сияқтанып кетеді.
Соғысты біз өз көзімізбен көріп, өз қолымызбен алысып жүргелі көп уақыт болды. Бірақ
барлық қатер-ызғарымен бүгін бірінші рет көріп тұрғандаймыз. Оқ ойнақ сап қасымызда
жүр, от сумаңдап орап алыпты. Алып бір иық жібергендей, үлкен үйлердің өзі-ақ кейде
бұрышынан, кейде тіпті ортан белінен опырыла кетеді. Дүниеде өз күшіне мақтанбайтын,
қуанбайтын, қайғырмайтын, өкінбейтін, аямайтын, аяу да тілемейтін үлкен бір алып бар. Ол
— сонау домалақ тас пен қара шоқпардан басталып, осы күнгі белдерден асыра ататын

зеңбіректерге жеткен соғыс құралдары. Бүгінгі сөз соларға берілген еді.
Бүгін біздің жүрегімізді қашап, ойымызды кеміріп жүрген жалғыз Ростов қаласының да
жайы емес. Москваға қарай төніп бара жатқан түнек бұлты қазір өзіміздің үстімізде
тұрғандай сезіледі. Иығымызға түскен ауыр салмақтың ішінде Ленинград уайымы да бар. Əр
жердегі ауыр халдер солдат жүрегіне мұз болып қатып, аяздай батады. Жүрегіңнің əрбір
соққаны — «Москваға қауіп төнді!» деп тұрғандай болады. Окоптағы аяз ызғары, адам
жүзіндегі ала-құла бір реңсіздік, бозғыл тартқан бұлыңғыр аспан, біріне-бірі үн қосып, бəрі
жиналып осы бір қауіп салмағын есіңе түсіре береді. Волоколам, Клин, Тула, Калинин
майдандарының хабарлары да əзір еңсеңді көтермейді.
Біздің бөлім əр кезде соғыстың бір тынысы тар, қыспақ жерінде жүреді. Қай жағынан
қауіп-қатер қатар келе жатса, бізді сол маңнан табасыз... Сонша кең дүниені жайлап келе
жатқан соғыстың біз тағы да бір тар көпіріне кездестік. Көпір біткен соғыс тұмсығының
қатты қадалатын жері. Елеусіз ғана бір көпірдің айналасына бір күннің ішінде төгілген
қорғасын мен мысты бір айда əзірлеп бере алу үшін аса үлкен завод керек болар еді. Ал, Дон
арқылы салынған үлкен көпірдің айналасына шашылып жатқан снаряд пен бомбаларда есеп
жоқ. Өйткені, бұл көпір ғана емес, Қара теңізді жағалап келе жатқан жау үшін Кавказ
қақпасы еді.
Біздің əскер қаладан соғыспен шығып, осы көпірмен өтіп бара жатыр да, немістер
соғыспен қалаға кіріп келе жатыр. Айғай аралас, қол іргелес қаланы жауып кеткен қара
түтінде екі жақтың да тең еншісі бар.
— Көпір біздің еншімізге берілді... Неше күн ұстап тұра алсақ, сонша күн біз иеміз...
Окоп пен траншеяларды тереңдете түсіңдер! — деді, командиріміз лейтенант Мирошник.
Тоң болып қатып қалған тасты жерді терең қазып, астына түсіп барамыз. Жырасына дəл
түспесе, снаряд тұмсығы тие алмайтындай етіп өнерлеп жатырмыз. Əр бір окопта
магазиндегі ішімдік бөтелкелеріндей тізіліп гранаталар, шөлмектер, автомат дөңгелектері
қатарлана бастады.
Бұл жолы біздің бөлім жалғыз да емес. Көпір мен қаланың, арасындағы далаңқының
тұлабойы толы əскер. Зеңбіректер де, пулеметтер де көпірдің екі бетіне қаз-қатар орналасып
жатыр. Айқыш-ұйқыш атқан пулемет оқтары електің көзіндей тоқылып, шыбын өткізбеуге
тиісті. Əрбір ойпат, жыраларда иін тіресе минометтер орналасып жатыр.
Қала мен көпірдің екі арасы картобын қазып алған жердей шұқыр-шұқыр. Бұл жерді
снаряд та, бомба да, солдаттың күрекшесі де қазғылап жатыр. Окоп қазылмаған, ойылып
қалмаған, ұзын жыра — ұңғы жол салынбаған алақандай сау жер жоқ. Көпір маңындағы
үйлердің орнында күлдері ғана бұрқырап жатыр. Өзен жар қабағының асты жыпыр-жыпыр
жаппалар. Қазір біз үлкен жолдың екі бетіндегі окоптар біріне-бірі жолдың астымен
қатынаса алатын етіп, екі жерден терең ұңғы, жаңа траншеялар жасап жатырмыз.
Дон өзені шұрқ-шұрқ тесіліп, қайта тасып кетті. Өзенге түскен ауыр снарядтардан
аспанға атқан су биік көпірдің үстіне шапшып қалады. Жұқа көкше мұз сынған айнадай

жалт-жалт етіп, сумен бірге атылып, сыңғырап келіп жағаға түсіп жатыр. Өзеннің екі беті
шыны заводының қоймасындай үйіліп жатқан көкше мұз...
Көпірмен өтіп жатқан біздің əскерлердің арт жағы сұйыла бастағанда көпірді атқылау да
тоқтала бастады.
— Енді осы тоқтатқаны. Қалаға бекініп алған соң жау осы көпірмен Кавказға қарай
өтпек, — деді Мирошник. Енді ол бұрынғыдай бұқпай, траншеядан қарғып шықты да, полк
штабына қарай жүріп кетті.
— Онда көпірді өзіміз неге қиратып тастамаймыз? — дейді, ақ көңіл Семен Зонин.
— Біз оралып келмейміз бе екен? Сен немене, ылғи шегіне бермек пе едің? — деп, мен
оған командирлік жауап қайырам.
— Ие, көпір екі жаққа да керек. Енді көпірді екі жағымыз да қорғаймыз. Əңгіме көпірді
қиратуда емес, көпірге ие бола білуде.
Күрекшемді қасыма қоя салып, маңдай терімді жеңіммен сүйкей тастап, мен темекі орай
бастап едім, Алматы газеттерінің бірінен қырқып алып, көптен бері сақтап жүрген кішкене
ғана газет қиығы жерге түсіп кетті. Ол Гурьев мұнайшыларының өнімді еңбектері
жайындағы хабар еді. Майданға кеткен ерінің орнына тұра қалған мұнайшы бір жас əйелдің
еңбегін ерекше айтқан. Темекі ораған сайын сол қиық əрдайым көзіме бір түспей қоймайды.
Əрдайым туған жердің жеңіске қосып жатқан еңбек үлесін ескертіп тұрады. Көзіме түскен
сайын мен де бірнеше жолын тағы бір оқымай қоя алмаймын. Кейісім болса — тарап,
тоңсам, жылынып сала берем. Туған ел, өскен жерінің осындай əрбір хабарын сағынышпен
күтіп, қуанышпен қарсы алу — əр солдаттың басында бар. Мен тез еңкейіп, жерге түсіп
кеткен газет қиығын алып, орнына салдым. Онымды Семен де байқап қалып, жымия қойды.
— Неге жымиясың? — деп сұрауға басымды көтере бергенде, көпірге жақындай беріп,
дəл біздің тұсымызға тұра қалған жабық машинаның терезесінен құрметті маршал Семен
Михайлович Буденныйды көрдім.
Қыран көзді, қаһарлы қара мұртты атақты қолбасшыны бірден таныдым. Бірінші атты
əскер Армиясы туралы əрбір совет жастары не білсе, соның бəрі құйындай қопарылып, алай-
түлей боратып көз алдыма келді. Маршал машинасын кілт тоқтатып, біздің не істеп
жатқанымызды шолып тұр. Темекім сып етіп жерге түсіп кетті де, өзім сымдай тартылып
тұра қалдым. Тұлабойым дуылдап, қызарып бара жатқанымды да сездім... Не істеу керек?..
Жүгіріп алдына барып баяндау керек пе, қалшиып қатып тұрып қалғаным дұрыс па? Не
болғаны аға сержант, маршалдың алдына барып баяндама жасаймын деуге бола ма екен сірə?
Қой, болмайтын шығар!.. Осы бір қас қаққандай уақыттың ішіндегі қысылшаңнан аман-есен
өте алармын ба, жоқ па?..
Тегі, біз көпірді бұзу əрекетін жасап жатпағанымызды аңдаған соң, маршал шоферіне иек
қақты да, машина ілгері жүріп кетті.

Сонау бір жылдары, сонау Батай қаласынан шығып қылышын жарқылдата шапқан бойы
құрметті қолбасы осы Ростовтан немістерді құйындай қуып шығарған екен. Қазір сол
Ростовтан сол Батайға қарай өтіп барады. Көз қарасындағы болмашы бір жабырқау реңіне
қарағанда, əлде өз ойына да сол түсіп кетті ме екен деген ой келеді. Ардақты қолбасым,
Ростов қаласына қайта оралғанда тағы да баяғыдай, қанатыңнан жеңіс желі есіп, қырандай
шүйілуіңді тілеймін!
Мен қайтадан темекі орай бастадым. Қасыма Зонин келді. Жүзінде ерекше бір жылылық
бар. Ол бəрімізді де жақсы көреді. Сөзге сараң Семен жақсы мінездерге бай, керекті жерде
жолдас достығын жұрттың бəрінен бұрын көрсетуге тырысады. Нина əңгімесінен кейін оны
өзіміз де ерекше жақсы көріп кеттік. Семен өзі айтқан əңгімесінің бас кейіпкеріндей болып,
сол қуыршақтай Нинасымен бір бейне сияқтанып та кететін болды. Мен оған темекі
ұсындым. Семен темекі орап жатқанда манағы газеттен қырқып алған қиық тағы да түсіп
кетті.
— Əлі сақтап жүр екенсіз... — деді Семен түсіп кеткен қағазды еңкейіп ала беріп.
Менің болмашы бір жасырынымды жолдастарым аңдамаған шығар деуші ем. Əсіресе,
сұңғылалықпен жұмысы жоқ Семен аңдамаса керек еді. Бірақ үлкен Семен онымды аңдап
қойған екен.
— Осы күні менің ойымда да ылғи Сталинград жүреді. Не халде екен? — деп күрсініп
қойып,— Сталинград танкылері келсе керек еді, əлі көре алмай жүрмін, — деді.
— Келеді əлі! Қазіргі үлкен қауіп Москва жайы ғой. Сонда жіберіліп жатқан шығар, —
дедім мен.
— Əрине, түсінем ғой. Бізге қай жерде жасалған танкіні жіберсе де бəрі бір ғой. Тек
танкы болсын. Бірақ əлде не үшін Сталинград танкыларын көргім келеді, — деп жымиды да,
— туысқаным келердей күтемін, — деп аяқтады.
Семенның ойына мен де түсіне қалдым. Сталинград танкысын көрсе, ол өзінің қаласын
көргендей болар еді. Туып өскен қаланың таныс заводтары мең таныс үйлері, таныс
адамдары көз алдына келер еді. Мүмкін, соның арасында Нинасы да көрініп кетер еді...
Туған жер, өскен ел, жақын жандарыңды сағынғанда, əр кезде жақсы жағдайда көргің келеді.
Семен де Сталинград қаласын лек-легімен танкы шығарып жатқан жағдайда сағынады.
Алдыңғы күні барлаудан қайтып келіп, Семен маған былай деді:
— Санитар машинасымен кетіп бара жатқанда бір қазақ қызын көрдім. Құдай біледі, сол
сенің Ақботаң, — деді. — Мұндай ұқсамас! — деп, қызып бастады да, артығырақ кетіп бара
жатқанын өзі де аңдап қалып, тоқтай қойды.
Семен қанша ажарлап айтқанмен көрген қызының сырт пішіндерінің бірі де Ақботаға
ұқсамайды. Менің көңілімді аулағысы келіп, Семен өзі сүйетін көркем пішіннің апарып сол
қызға жапсырып жатыр. Мөлдір қара көз, əдемі қыр мұрын, маржандай тізілген ақ тістер...

Үлбіреп тұрған балғын жас... Қалтаңа сала қойғандай кішкене дене...
Семеннің айтқан қызы Ақботаға ұқсамай тұрса да — майданда кездесіп қалуымыз
мүмкін ғой деген ой келеді. Неге мүмкін емес!.. Соғыстың тоқсан торап жолдарының
бірімен бір машина неге өтіп бара жатпайды?.. Ол машинада Ақбота неге болмайды?.. Мені
танып қалып, Ақбота неге «Қайрош!» демейді маған?.. Машина, əрине, тоқтай алмайды, ұзай
береді... Бірақ мен сол бір ғана естіп қалған үнге риза емеспін бе?..
Солдат қиялы шек бар екен деп бөгелмейді. Кейде тіпті қисынсыз нəрселерді қиыстыра
бересің. Қазір менің ойым Ақбота мен Нинаны бір машинаға мінгізіп, осы үлкен жол мен
осы үлкен көпірге қарай ағызып алып келе жатыр. Əне, машина жолдың ойылып қалған бір
жерін айналып өтіп, тас жолға қайта түсті. Жолдың жотасына машина қиялап шыға бергенде
Нина мен Ақбота біріне-бірі соғылып, бірін-бірі құшақтай алып, күлісіп қалды... Əрине,
олар да əлдеқашан сырласып болған. Біз оларды қандай əңгіме қылсақ, олар да бізді сондай
əңгіме қылады. Машина міне, біздің, тұсымызға келіп қалды да, Нина мен Ақбота Семен
екеумізді танып қалып:
— Сема!
— Қайрош! — деп қалысты айғайлап. Мен шыныммен-ақ жол жаққа қарадым...
Жолмен өтіп жатқан машиналар əлі аз емес. Бірақ ешбірінің үстінде Ақбота да жоқ, Нина
да жоқ... Біздің атымызды атап, айқайлаған да ешкім жоқ...
Кешке таман көпірді қорғау біздің взводтың екінші бөліміне тиді де, біз жер жаппамызға
келдік. Қашанғы əдеті бойынша майдан хабарларын алып, Ревякин келді. Тағы да Москва
қауіпі, əлі де сол ауыр халдер... Ревякин ешнəрсені жасырған жоқ:
— Москва əлі қауіпте тұр. Жау қолы бұрынғысынан гөрі де Москваға жақынырақ төніп
қалды, — деді Ревякин. — Барлық майдандарда сұрапыл айқас жүріп жатыр, соның бəрі де
Москва үшін!
— Волоколам Москвадан қанша жерде?
— Клин қанша жерде? — деген сұраулар қайта-қайта беріліп, қайта-қайта анықталып
жатыр.
— Москва халі қауіпте. Немістер тағы да шабуылға көшіпті.
— Бұл өте айқын қайталап сұрауды керек етпейтін сөздер. Мағынасы сонша ауыр
болғандықтан қайталап сұрағың келмейді.
Ревякин Оңтүстіктегі бірінші жақсы хабарды да айтты. Ростовтың батыс жағында фашист
генералы Клейстің армиясы үш күннен бері қатты қырғын тауып жатыр. Бұрынғысымен
салыстырғанда қай майданда болса да немістің танкылары мен самолет шығыны едəуір
ұлғайған. Бұрынғы бірлер орнына ондар, ондар орнына жүздерге айналған. Мыңдаған танкы

мен самолетінен айрылып жатса, қурайдан жасап шығара бере алмас деген ой келеді.
— Біз əр адым жерімізді оңай бермеуіміз керек. Жау күші сарқылады, алғашқы аптық
басыла бастады. Шабуыл кезегі ұзамай-ақ бізге тиеді! — дейді Ревякин. — Қазір əрбір окоп
Москва қорғаны. Бүгін біздің арқамызда Москваға тіреліп тұр. Москваны жауға бермеуіміз
керек!
— Бермейміз, жолдас политрук! Өлерміз — бермеспіз!
Темір пешке жылынғаннан кейін көзге ұйқы келе бастаған секілді еді, қазір жұрт қайта
сергіп кетіпті. Сұр көйлектің арт жағын жұлқа басып, қалың белбеуді сықыр еткізіп, қатты
тартып қойып жатыр.
— Өлудің керегі жоқ, — дейді Ревякин, — өлгеннен кейін Отаныңа қорған бола
алмайсың. Жеңу үшін — өлмеу керек!
Аңдамай айтыла беретін «өлуге əзірмін» деген сөзіміздің қате екені еске түседі. Жауың
өлмей сен өлсең, Отаныңды кім қорғағаны?
Ревякин басқа бөлімдерге кетті. Мені взвод командирі шақыртыпты. Барлық бөлімдердің
командирлері түгел жиналған екен.
— Көпірді қорғау бізге тапсырылды, жолдастар, — деді Мирошник. — Мүмкін, күні
ертең-ақ, мүмкін, бір айдан кейін, осы көпірмен біздің əскер қалаға қайта кіреді. Бір
солдатың қалғанша, көпірді қолдан шығармауымыз керек. Бұйрық біреу-ақ: əркім тұрған
орнынан жылжымайтын болсын! Екінші бұйрықты сол орында күтсін!
Іңір қараңғысына дейін біздің əскер Ростовтан түгел кетіп болды. Қара боран атыс та
тоқталды. Айсыз қараңғы түннің ауыр үнсіздігі орнай қалды. Қалада от жоқ. Соғыс белгісі —
арылмаған ащы түтінде, мылтығын құшақтап, үнсіз түнеріп тұрған солдатта ғана қалған
сияқты. Əлдеқайда, қала шетінде иесін жоқтаған иттер ұлиды. Əр үнге салып, біресе сыңсып
жылағандай, біресе қарғыс оқығандай ұлиды.
Жау табанына түсіп қалған үлкен қаланың қаралы халы жаныңды тырналайды. Қаралы
қала үнсіз мүлгіп, кекке шақырады. Қала ішінде анда-санда бір гүрс етіп қалған бомбы
үнінен түн селк еткендей болады.
— Біздің қалалар оңай тізе бүкпейді ғой! — дейді Володя Толстов. — Есітемісің,
əлденемелерді қиратып, жау қолына түсірмей жатыр!..
Сол қараңғы түнде, сол ауыр үнсіздікте, алыстан Москва үнін естігендей боласың:
«Аттан, аттан түгел, совет халықтары!» — деген үнді естисің.
Оны Москва айтып жатыр ма, əлде өзіңнің жүрегің айғайлап тұр ма, оны айыру қиын.
Бірақ солдат ойы толы осы үн еді!

12
Жаяу борасын шиыршық қарды жылжытып айдап, жер бетінің шұқыр-шұқанақтарын
қайта тегістей бастапты. Есті бір қол жер денесіне түскен əлем тапырықты ақырын-ақырын
өшіріп жатқан сияқтанады.
Қиыршық қар бетіңе тікендей қадалса да, көбірек жылжып кеп жер жарасын тезірек
жауып таптаса екен деп тілегендейсің. Аласұрған айқас үстінде талай аттап өткен іздерді
тыныштық кезде тағы бір көріп тұруға құмарта да алмайсың.
Мен командирлер мəжілісінен оралып жаппамызға келсем, темір пештің үстінде
жыламсырап төгіліп шайнек қайнап тұр да, жолдастарым ұядағы балапандардай бір жерге
ұйлығып алып, Москва жайын кеңесіп отыр екен. Түн əзір тыныш болғанмен ешкім
ұйықтамапты. Володя Толстовтың комсомолдар съезіне Москваға барғаны бар еді, сонда
көргендерін қайталап айтып отыр.
— Кремльде болдың ғой? Болдың ғой Кремльде? Соны айтшы.
— Ие, соны айт, — деп жауынгерлер оны қоршап алыпты. Володя əрқайсысына бір жауап
беріп, əңгімесін амалсыз үзіп-үзіп айтады.
Жауынгерлердің көңіл күйін байқау үшін болу керек, политрук Ревякин келді. Мүмкін,
мана Москва жайын тым тұнжыратып айттым ба деп келген болар.
— Сен неге енжарлау отырсың? — деді Ревякин, үндемей отырған Зонинға.
— Ғашығына шығарған өлеңі есіне түсіп отыр білем, — деді, əр кезде қатал əзілдесетін
Петя Ушаков.
Зониннің көздері азғана жасаурағандай, əлденені ежіктеп есіне түсіргендей, жүзінде де
өзгеше бір шырай бар еді.
— Өлең деймісің? Оны қайдан білдің? — деп, Зонин біраз кідіріп барып жауап қайырды.
— Немене, дəл таптым ба, ойыңды? — деп, Петя тағы қадалды.
Əңгіме тағы да Нинаға көшіп кетер ме екен деп, бəріміз де Петяға ұнатпай бір қарап
қойдық. Жолдасыңның жүрегінде жүрген күрсініс күйін мазаққа айналдыру — ол біздің
жауынгерлердің жақтырмайтын бір мінезі.
— Ие, таптың, достым, — деді де Зонин қызара бастаған темір пешке көзін қадап алып,
Лермонтовтың атақты бір өлеңін бастап кетті:
Скажи-ка, дядя, ведь не даром
Москва, спаленная пожаром.

Французу отдана...
Семен ақырын-ақырын пештен алыстай беріп, ақырында тура келді, ақырындап дауысы
да қатайып барады. Алып денесі аласа жаппаға сыймай, гүждей иықтары төбеге барып
тірелді. Басын амалсыз төмен алғандықтан көздері аларып, сүзердей бір бейнеде тұр. Аласа
жаппаға енді даусы да сыймай барады. Төбедегі қарағай бөрененің бірге гуілдей бастағаны
да сезіледі.
Орыс ұлында өтірік ұялшақтық сирек кездесетін мінез. Өлең мен əнге жуықтығы жоқ
шығар деп жүрген Семенымыз кезі келіп қалғанда ұялған да жоқ, қысылған да жоқ, отаншыл
ақынның жалынды жырын кергітіп тұрып айтып берді.
«Сен де ұғын, сен де ұғын!» — дегендей, Семен көзін əрқайсымызға бір қадап қояды. Бұл
енді өзіміз білетін Семен емес, жаңа бір адам, бəрімізден жоғары адам сияқтанып барады.
Əрі таңқалғандай, əрі қызыққандай, бəріміз де аузына қарап қалыппыз. Ойыңдағы кейістерің
мен уайымдарыңды сыпырып айдап тастап, енді ойыңа Отанның құдіретті үні орнап жатыр.
Ескі жырдың жаңа мағынасы билеп əкетіп барады.
... И молвил он, сверкнув очами:
— Ребята, не Москва ль за нами?
Умремте ж под Москвой...
Ешкім ешбір белгі бермесе де, бұл сөздердің тұсында бəріміз де орнымыздан атып
тұрдық. Əркімнің алқымына да əлдене келіп тіреле қалғаны байқалады.
— Ие артымызда Москва! — деп қалды Володя. Көздері жасаурап, жүзі қып-қызыл болып
кетіпті.
— Умремте ж под Москвой,
Как наши братья умирали!
Жанға тиер, ойға қонар шындық сөзін шаңқылдатпай-ақ алау-жалаусыз-ақ ойлы түрде
айтқанда да бар мағынасымен жүрегіңе ұялай қалатынын мен бірінші рет Семеннан естіп
тұрғандаймын. Семен кідіріс жасап еді, біз де дем алмай тынып қалдық. Демалыс —
тынысымызға дейін бірге қосып, Семенның, аузынан шыққан əр сөзді ішімізден бірге айтып
тұр екеміз.
И умереть мы обещали,
И клятву верности сдержали
Мы в Бородинский бой.
Семенның алып денесіне қарап, Бородинода ант бергендер де осы сияқты орыс

батырлары-ау дейсің ішіңнен. Семен өлеңді оқып болды да, енді тағынан түсіп қалғандай,
баяғы жұпыны қалпына көшіп, үнсіз ғана орнына барып отырды. Енді ол, байқамай бірдеме
айтып қалған баладай маңдайы тершіп, жүзі қызарып, өзінен-өзі абыржи бастады.
— Қане таппағаным ойыңды! Алып Семен, алтын Семен! — деп, Петр оны құшақтап,
мойнына асылып жатыр. Алқымына келіп тірелген түйнектен əлі босана алмаған Ревякин
үндемей далаға шығып кетті де, мені шақырды.
— Қалай керемет! Мұндай шығар деп кім ойлаған... Елтіп қалғандаймын. Əрең-əрең
жылап жібермедім, — деді Ревякин.
— Менімше, бəріміз де жыладық қой деймін, — дедім мен, шынымды жасыра алмай.
— Жаңа келген жастарға да оқып берсінші. Бері шақыршы өзін.
Семен сыртқа шыққан соң, Ревякин оған:
— Қазір ерекше бір тапсырманы орындауға жүресің, əзірлен! — деді.
Ерекше тапсырманы орындауға жалғыз жүрмейтін əдетіміз бойынша, ақкөңіл Семен
таңданып қалып:
— Жалғыз барам ба? — деп сұрады.
— Жоқ, менімен бірге барасың...
Ревякин мен Зонин толықтыру ретінде кеше ғана келген жастарды аралап қайтуға кетті.
Біз оларды өткен түні сыртынан ғана көріп қуанысып қалғамыз. Қандай өнерлері бар,
əзірліктері қандай, ол жағымен əзір таныса алғанымыз жоқ. Бірақ бөлімдеріміз едəуір
шағындап, орталанып қалғанда келген жастарға қатты қуанған едік...
Октябрь мейрамынан кейін, бізге толықтыру ретінде келген жалғыз жастар ғана емес,
орыс халқының, барлық дана-данышпан алыптары келіп қосылғандай сезіледі.
Орыс ойының ғасырлардан асып тұрған ұлы штабы қазір қасымызға келіп орнағандай,
Белинский, Чернышевский, Плеханов, Ленин, Пушкин, Толстой, Глинка, Чайковский,
Горький, Суворов, Кутузов, əр солдаттың қимылына сын көзімен қарап, сенімді үміт, қажыр-
қайрат беріп тұрғандай болады.
Мен ұлы Пушкинмен ең əуелі Абай арқылы танысқан қазақ жастарының бірімін.
Сондықтан болу керек, Пушкин аты аталғанда, қол ұстасып келе жатқан Абайды да
көргендей боламын. Оларға ілесе, ақ сақалынан жеңіс желін ұйтқыта соқтырып келе жатқан
қарт ақын Жамбыл көрінеді. Ойың осылай өрлей береді де, бар елдердің ұлы адамдарын
бізге əкеліп қосады. Өйткені, өз заманының айуандығымен алысып өткен ұлы жандар, бұл
заманда да əділет жағында болуға тиісті. Ол былай тұрсын, қанымыз неміс еді деп, Гейне
мен Гете де бүгінгі Гитлер Германиясын жақтамайтын сияқтанады.

Еңбек пен ерлікке, əділет пен теңдікке бізді кім баулып өсірсе, бүгін біздің аузымызда
сол есім. Отаным дегенде, ең алдымен ойыңа Москва түссе, Москва дегенде, ең алдымен
ойыңа сол есім түседі. Қимасың мен бермесің, қорғаның мен қамалың бəрі сол есіммен
аталатын сияқтанады.
Мен осы сияқты үзік-үзік ойларымның ұшығына шыға алмай, балқығандай болып қана
жатыр ем, сыртта кенет ожар бір атыс басталып кетті. Миномет, пулеметтер дүркірей
арсылдасып, жаппамыздың төбесін дүбірлете бастады.
— Үшінші взвод қауіп астында қалды. Шегініп қалған жайы бар. Еріңдер соңыма! — деді
Ревякин, Семенмен бірге біздің жаппамызға қайта келіп.
Түн қараңғы. Жаяу борасын күшейіп, ызғырық айдамаға айналыпты. Қала мен көпірдің
арасындағы бір алаң жерге ақ-құла бұршақ жауып жатқандай, оқ үйме-жүйме төгіліп
жатқаны байқалады. Неміс пулеметтері қызылды-жасылды оқтармен атып, қай жерге түйіліп
жатқандарын көрсетіп те тұр. Миномет гүрсілдері де сол бір тұста қою естіледі.
Түндегі соғыс күндізгіден гөрі басымырақ көрінетін əдеті бар. Əр нəрсе қос елестеп,
қауіп-қатер жағын күшейте түседі. Жарқырап аққан оқтар, жарқ-жұрқ жарылған миналар,
ереуілдеп көрініп қалатын адам көлеңкелері, бəрі де үйреншікті қалпынан алыс, ерепейсіз
көрінеді. Топ-тобымен ұшқан сайгел жарқылдап ағып, тура сенің бетіңе соққалы келе
жатқандай сезіледі.
Бірақ айқас алдындағы абыржу ұзаққа созылмайды да, өзің шығарған бірінші оқ сайгел
тобын жайқап жібергендей болады.
Жата қалып еңбектеп, бұршақ жауып жатқан алаңға қарай кеттік. Қираған машиналар,
арбалар кездесіп қалады. Ондай кезде тұра келіп біраз жер жүгіріп те аласың. Таса-тасамен
бөденедей бұғып, құнтия жүгіріп, өлім алаңының дəл іргесіндегі ескі бір окоптарға да
жеттік. Біреу-міреу дайын окопқа қызығып кетпесін дегендей:
— Алға! — Ревякиннің командасы ащырақ шықты.
Жарқырап аққан оқтар қарсы алдыңда ғана қарды түрткілеп жатқанын көріп тұрып,
соған қарай жақындай беру оңай да емес. Ол немістің өзі болса, оңай-ақ бас салар едің, оқты
бас салуға болмайды... Күндіз оқ бұдан сирек жаумайды деп, өзіңе-өзің қайрат бересің.
Жарқырайтын оқпен түнде ату — адамның сезіміне үрей əсерін күшейтудің қамы, сен
үрпимей бақ...
Фашистер «əсерлі» бір мінездерінен айрылды: енді олар шабуыл жасағанда, автоматтан
оқ боратып, тура келген бойы жүріп келе жатпайды. Қорқыныш деген не екенін олар да
жақсы біледі енді. Кейде ербелеңдеп қаша жөнелуге де үйренді. Паң Европаны түгел ұйпап
шыққанда, мұны олар білмейтін еді, біз үйреттік. Алдағы күнде əлі де талай сабақ
үйретерміз деген сенім, дəл қазіргідей от топанының астында қалғанда да, біздің
жауынгерлердің ойынан кеткен емес. Берік сеніммен соғысқан əскер қашан да өзін күшті
сезінетін сияқты.

Ревякиннің командасынан кейін окоптан шыға-шыға келгенімізде қалың оқтың дəл
астына кездестік-ау деп қалып ем. Олай емес, қалың оқ жоғары кетіп жатыр екен.
— Бұғыңдар! — деген Ревякиннің келесі командасы естілгенде, жарқыраған оқтар
қолмен сепкен тұқымдай, орай шашылып, ілгерілеп келе жатқанын көрдім. Кейін окопқа
шегініңдер деген команда берілер деп күткендейсің. Оқтар жақындап, есепсіз көп уақыт өтіп
жатқан сияқтанады... Бірақ бүгін бізге шегінуге болмайды — артымызда Москва!
— Алға! Жүгір! — деген команда берді Ревякин.
Кім қалай тұрды орнынан, қалай бұғып жүгіре жөнеліп, оқтан озды, оны есептеу қиын
еді, бірақ оқ арт жағымызға себіліп қалды. Көлденең кесіп өтіп кетіппіз.
Енді алдымызда миналар жарыла бастады. Мана алыстан абайлағанда, алақандай жерге
аралас түсіп жатқандай көрінген оқ пен миналардың арасында едəуір бос алаң бар екен қазір
біз сол алаңға шығып қалдық. Алдымызға түскен миналар бір дүркін жарылып болған соң,
Ревякин бізді тағы да жүгіртіп, ілгері əкетті. Миналар тағы да арт жағымызда жарыла
бастады. Ревякиннің əскери адам, шын айқас офицері екенін мен алғашқы рет осы жолы
көрдім.
Арт жағымызда жараланған адамның үні естіледі. Əлдекім, абайсыз жүгірем деп, оққа
соқтығып қалды ма екен? Кім екен? Əрі шетірек, əрі кейінірек келе жатқан кім еді! Семен
Зонин болып жүрмесе жарар еді... Семен еңбектей алмайтын еді, əрі басқамыздан
анағұрлым биік... Еңбектеу — оның, бір істей алмайтын ісі.
Жау оғының қатты қадалған жеріне енді ғана жетіппіз. Кейін шегініп, ескі окоптарға
паналаған біздің жауынгерлердің, қарсы алдына, өте жақын келіп жау автоматшылары орнап
алыпты. Елу шақты автомат бізді де шабынып қарсы алды. Орыс «урасы», «орыс штыгі»
дегендер немістер əскерінің қашаннан бері қаны сүймейтін нəрсесі. Бұрын орыс халқымен
соғысып көрген елдердің, ішінде мұны сүйетіні болмаса керек... Сондықтан автоматшылар
бізге бас көтертпеу үшін арпалысып жатыр. Шегініп қалған бөлімге жəрдем келгенін олар да
аңдып қалды.
Екі жақтың қазіргі таласы елу метрдей жер үшін еді. Біздің кеше кешкі окоптарымызда
қазір неміс автоматшылары отыр да, біздің жауынгерлер елу метрдей кейін шегініп, ескі
окоптарға орналасыпты.
Таң, белгісі біліне бастады. Оң жақ қанаты опырылып қалған ескі бір окопқа біз де
түстік. Жауынгерлерім түгел екен. Окопқа белуарлап түсіп қалған қарды мақтадай жанша,
Семен де менің қасыма жетті. Менің ең үлкен қуанышым осы Семеннің амандығы болды.
Алысқа сермеп граната лақтыруға келгенде онымен тайталасар ешкім жоқ. Оның үстіне,
біздің бөлімнің басы артық оқ-құралы Семеннің арқасында жүреді...
— Лақтырамын ғой? — деді Семен, бақандай саусақтарымен беліндегі гранатасын
салмақтап тұрып.

— Лақтырасың! Үсті-үстіне лақтырасың!
Семен бұйрық шамасын толық аңдап алды да, асықпай-саспай мылтығын окоптың
қабырғасына сүйеп, шинелін шешіп тастап, шалқая беріп, бірінші гранатасын лақтырып еді,
мөлшерлей алмаған екен, берірек жарылды. Салқын қанды, дəл мөлшердің жауынгері
Петрдің лақтырған гранатасы жау окобына дəл түсіп, бір топ автомат шашалып қалды. Семен
бұған намыстанып кеткендей, көбірек шалқайып барып лақтырып еді, о да дəл түсірді. Енді
ол қызыңқырап алыпты.
— Əкел бері, əкел! — дейді. Əшейіндегі «жолдас аға сержант» дегенді ұмытып кеткен
сияқты. Алысқа ататын зеңбірегіміз осы Семен болғандай-ақ, гранаталарды соның қасына
қарай жиып жатырмыз.
Бір кезде екі гранатаны құшақтай көтеріп алып, Семен қарғып сыртқа шықты. Мен оған
«төмен түс!» деп қалғанша, бораған оқтың астында тұрып екі гранатасын лақтырып-
лақтырып жіберіп, артымен сырғып окопқа түсті. Не жараланды, не болмаса, тіпті өліп түсті
ме деп қалып ем, сау екен. Гранаталары дəл-дəл түсіп жарылып жатыр.
Неміс автоматшылары абыржып қалды. Оқтары жан-жақты кезіп, жоғары кетіп жатыр.
Тағы да бір-екі граната болар ма еді... Ол бізде қазір жоқ екен.
Жау окобынан екі қызыл ракета атылып, бізді нұсқағандай, аспанға шықты. Бұл бір
қауіпті халдің хабары еді... Зіркілдеген танкы дыбысы жақындап келеді. Бізді осы бір
тайпиыңқырап қалған ескі окопта танкы тапай бастаса, шығынсыз қала алмаймыз, əрине.
Шегінген бөлімге берген жəрдеміміз де түкке тұрмайтын болады.
— Семен танкы!.. Граната! — дедім, онша байсалды шықпаған ащырақ дауыспен. Мұным
шынында, қатар окопқа бекінген Ревякин естісін деген белгім сияқты еді.
— Алға! Жау окобына! — деп жауап қайырды Ревякин.
— Алға! Жау окобына! — деп, мен де атып шықтым, «комсомолдар, алға!» деп Володя
Толстов та айғай салды. Жауынгерлерім əмірді екі айтқызған жоқ, қарғып-қарғып шыға
келді. Қатар ұмтылған Ревякин бастаған бөлім де жүгіріп келеді екен.
Мұндай кезеңдерде кім өжет қимылдаса, сол күшті. Айғай-қиқумен келе жатқан ерлік
екпініне қарсы мылтық ату да оңай болмайды. Таңертеңгі ала-гөлеңде боранмен бірге
боратып жау окобына секіріп-секіріп түстік. Қоңыр көлеңке тар окопта бірме-бір жекпе-жек
басталып кетті. Оларда қысқа-қысқа автомат, бізде күрзідей тиетін бесатар. Сырттағы танкы
дыбысы да, əлдекімнің мылтық атып жатқаны да ешкімнің ойына келер емес. Əркім өзі
алысар жауын тауып алып, айқасып жатыр. Өлмеу үшін —өлтіру керек, жеңу керек. Керек
болса — жеңу үшін ғана өлу керек. Əркім ойында жүрген ыза-кегін осындай кездесте бір
төгіп, бойын босатады. Алысқан жауың көзін біржола жұмып, бұл дүниемен біржола
қоштасты, бірақ сен оны тағы бір теуіп қалмасаң, жаңа ғана оққа ұшқан жолдастарыңның
кегі қайтпайтын сияқтанады.

Мұндай шарт-шұрт қимылдар ұзаққа созылмайды да. Аз уақыттың ішінде əркімнің
көптен бері кернеп жүрген ызасы бұрқ етіп бұзып шығады да, қорытындысы қолма-қол,
алдында жатады. Мұндай шартта-шұртта командир де жауынгер, о да команда беріп қалтиып
тұра алмайды... Автомат бытырлағы лезде тоқтап, енді ырс-ырс еткен алыспен аптыққан
адамдардың дыбыстары ғана қалыпты. Анда-санда жарқ етіп қалған ракета сəулесі —
бейнесі бұзылған беттерді, ағараңдаған тістерді, шатынаған көздері бір көрсетіп қалады.
Ысылдасып, ыңқылдасып, құшақтаса қулап, аударып үстіне шығып жатқан сұр шинельдер...
Біресе шолақ найзаның үнсіз ғана біреудің кеудесіне сып етіп кеткенін аңдап қалсаң, енді
бірде, біреудің маңдайына мылтықтың дүмі сақ еткенін естисің. Əлденемене бытырлап
сынып жатыр. Ашынған, ауырсынған, қалтыраған үндер кезек-кезек естіледі.
Қой арасына кіріп кеткен аюдай, Зонинның алып денесі ерекше көзге түсіп қалады. Оған
жармасып, қарсылық еткен бір жан жоқ сияқты. Екі қолы бос, еркін жайқап жүр. Анда-санда
ракета жарқ етіп қалғанда, Семенның жүзінен өзің шошынғандайсың.. Семен Толстовпен
айқасып қалған біреудің төбесінен мылтығының дүмімен бір нұқып қалды да, одан арғы бір
темір қалпақты сақ еткізіп төбеден ұрып жіберді. Алысқанын астына ала Толстов та құлап
барады, көзінің қарасы жоғалып, қыпылықтап ағы ғана қалған, темір қалпақ та шалқалап
құлап барады. Алдын бөгеген біреулерді шаншып алып сыртқа лақтырып, Семен окоптың
екінші басына қарай ұмтылды. Əлдекімнің əлі келмей жатқанын аңдап қалуы керек, оқыс
қимылдап, тез барып жетті.
Дəл төбемізде ракета тағы бір жарқ етіп қалды, зіркілдеп келе жатқан танкының
сорайған жалғыз мүйізі де көзіме түсті. Жалпақ табандары шақыр-шұқыр етіп, танкы
окоптың сол қанатынан бастап тапап келеді.
— Жатыңдар! — дедім, бар даусыммен. Неге екенін осы күнге дейін білмеймін, шолақ
найзаны кеудесінен сұғып алып окоптың қабырғасына жаныштап жатқан соңғы немісімді
сол күйінде қалдырмай, оны да окоптың түбіне қарай сұлата салып, өзім үстіне құладым.
— Жатыңдар!..
Ұзын бір ақ кірпікті алқымынан алған бойы астына сала Семен де құлады. Окоптың
жиектерін опыра, үстімізге балшық пен қарды үйе-мүйе танкы табаны бір етіп кетті.
Қолыңды азғана созсаң тиіп қалардай жақын өтті. Саршаянның бауырындай бауыр жағы
шым-шытырық жеркеніш екен. Енді артымен шегініп, окоптың, бір ернеуін қырынан
жаншып, кейін өтті. Белуарымыздан басқан балшықтың салмағы ауырлап барады. Бəріміз де
үн шығармай, бұғып жатырмыз. Танк сияқты үлкен нəрсе бір орында көп тұра да алмайды.
Осы жолғысынан аман қалсақ, гранатасы сақталып қалған біреу сілтеп қалуы да мүмкін.
Танкының осал жері де арт жағында болады.
Астыма ала құлаған немісім қырқырап, жеркеніш бір үн шығарып жатыр. Жылжып басқа
жаққа кетейін десем, сол жағым балшық үйіліп тұйықталып қалыпты. Оң жағымда
Семенның астына түскен ұзын немістің шегелі өкшесі таяу жатыр. Қозғалып кетсе-ақ
Семеннің жалпақ табаны да шекемнен соғып, окоптың іргесіне жапсыра салатын. Дəл кəзір
танкының табанынан гөрі Семенның табаны қауіптірек секілді.

Танкы бізді тастап екінші окопқа қарай жылжыды. Атып тұрып:
— Граната! — дедім. Əлдекім сарт еткізіп соғып та жіберді. Арт жағына бір құшақ отты
жапсырып алып, танкы кейін бұрылды. Енді ол арт жағынан оқ тиген қасқырдай ышқынып,
зытып кетіп барады. Бірақ, көлденең соғып жіберген Ревякин бөлімінің гранатасынан бір
ғана лоқсып қап, танкы тұрып қалды. Қазір қалың қара түтінге оранып лап береді.
Мен «граната» дегенде жауынгерлерім үстеріне үйіліп қалған балшық пен қарды əрең
аударып тастап, тура бастап еді, бырс-бырс етіп екі рет атылған тапанша даусы да естілді.
Ауыр ыңырсып, аунап түсе берген Семенге көзім түсті. Басқалар тұра келді де, алып Семен
шалқасынан түскен бойы қозғалған жоқ. Əлгіде ғана астында қимылсыз жатқан ақ кірпік
немістің қыбырлағаны сезілді. Шолақ найзамен немісті дəл кеудесінен пісіп-пісіп жібердім.
Тапанша ұстаған оң қолы көтеріле берді де, сылқ түсіп кетті.
Семенды бəріміз жабылып көтеріп алып, сүйеп отырғызып көріп ек, ауырсынғаннан
басқа белгі бере алмады. Астына ала құлаған неміс офицері бір есін жинағанда тапаншамен
өкпе тұсынан екі атып қалыпты.
— Сема, Сема! — дейміз жан-жағынан. Алыпта үн жоқ... Қара қошқыл жалынға оранып
жаңа жөнелген танкы жау жақ бетімізге қорған да болып қалды. Майданның, шегініп қалған
жерін қайтадан кешегі сызатына апарып түзеп жібердік, өлген немістерді ашу үстінде аяқ-
қолынан ұстап алып, жауынгерлерім сыртқа лақтырып жатыр. Шегінген үшінші взводтың
жауынгерлері ұялғандай үнсіз ғана келіп, окоптарына қайта орналасты. Таңертеңгі боранды
буалдыр тарамай тұрып, біз кейін оралдық. Алты жігіт əрең көтеріп, Семенды өзен жарының
астына алып келдік. Бұл арадан бізді ешкім көре алмайды да, оқ та тие алмайды.
Əрқайсымыздың арқамызда тық-тық соқтығысып, бестеген-ондаған неміс автоматтары да
келе жатыр. Семен əрең деп көзін ашып, есін жия бастады.
— Ақырын, жолдастар... — деді бір кезде. Жаппамызға əрең алып кірдік.
— Сема, осының бəрі сен қырған немістердің автоматы... Сенікі, — деп, Толстов
арқасындағы он шақты автоматын Семеннің қасына əкеліп сүйеп жатыр. Шынында, Семен
ауыр жараланып қатардан шығып қалар-ау деп ешқайсымыздың да ойлағымыз келмейді.
Берлинге жетер бір алып болса — ол осы Семен болар деп сенгендейміз де! Семен ақырын
ғана көзін ашып, əлсіреген қырыл араласқан дауыспен:
— Керегі жоқ маған... Қолма-қолда түкке тұрмайды. Жеңіл... Қызығатын дəнемесі жоқ,
— деді. — Одан да су беріңдер... — Қатардан шығып қалатынына Семеннің өзі де сенбей
жатыр. Бірнеше жауынгер су сауытын жұлып алып, Семенге ұсынды. Семен бəрімізге де риза
көзімен бір қарап, ең жақынырақ ұсынылған Петяның құтысына қолын созды. Үлкен
саусақтары азғана салмағы бар құты алуға көп күш жинап, əрең икемделіп келе жатыр.
Ақыры ала алмады... Алып күштің ең соңғы көтере алмаған нəрсесі осы қалайы құты болды.
Үлкен дене бір ышқынып қалды да, танауын қусырып, көзін жоғары тартып əкетті.
— Сема, Сема, бауырым! Досым! — деген дауыстарға жауап қайтқан жоқ...

Ревиякин кіріп келгенде, бəріміз де жалаң бас, Семенді қоршап тұр едік...
Семеннен басқа үш жауынгер өліпті де, бесеуі ауыр жараланыпты. Оқ тиіп құлаған бір
жолдасымызды өлі күйінде танкы таптап езіп, мылжалап кетіпті. Қаза тапқан ер
жолдастарымызды қатар салып, үстеріне қызыл жалау жауып, жар астынан соңғы рет
қоштасып, қастарына қарауыл қойдық. Осыдан кейін бауырмал Семенды, алып Семенды
көре алғаным жоқ. Маған күні бүгінге дейін сол жалаудың астында жатқан күйінде ғана
елестейді. Өңімде де сол, түсімде де сол!.. Мен оны Москваны қорғаған құрбандардың
тізіміне қосамын...
13
Оңтүстіктегі біз көрген алғашқы жеңіс Ростов қаласы үшін болған айқастарда туды. Оңы
мен солынан, оның үстіне қарсы алдынан қатар басталып, тұтасып кеткен шабуылдан Гитлер
армиясының бірінші рет дүркірей қашқанын көрдік.
Оңтүстік майдандарындағы ұлан-байтақ соғыстың мөлшерін біз күнделікті хабарлар
арқылы да жақсы шамалайтын едік. Соңғы күндерде түн болса-ақ, аспан етегіне өрт
қойылғандай, алыс, айналаңның бəрі қызара бөртіп, алау-жалау болып шыға келетін болды.
Күні кеше жаңа ғана тұтанғандай əлсіз өрттер бүгін көкжиекті балқытып бара жатқандай
күреңденіп көрінеді. Қараңғы түнде тұнжырап тұрған Ростов қаласының биік қырқаларында
сау қалған терезелер алыстағы өрттермен ымдасып, көз қысысып тұрғандай болады.
Қазір біздің майданның үні де өзгеріп кетті. Дүркіреген бір жаңа үн келіп қосылды да,
майдан сарынын өзгертіп жіберді. Оны кейбіреулер соғыс тəңірісінің туған қарындасы —
«Катюшаның» əні деседі. Өзім əлі көрген жоқпын.
Бүгінгі түн жеңіс əкеле жатқанын əрбір солдат сезінгендей, жүріс-тұрыстары ықшам,
əміріңді айтқызбай ұғатын сергек бір халде. Сенің солдатың сергек, көңілді болса, жау
солдаты марғау, көңілсіз деген сөз. Соғыста екі жақтың, да көңіл күйін бірдей бұрап қоятын
жағдай сирек кездеседі. Айқас алдында əрбір командирдің бұ да бір ескеретін нəрсесі.
Жарыста екі аттың біреуі-ақ озады, айқаста екі жақтың біреуі-ақ жеңеді. Жеңіс лебі солдат
бойын сергіте келеді.
Шабуыл күрт көтеріліп, апар-топарға лезде-ақ кірісіп қалдық. Біздің жақтың зеңбірек
топаны оңы мен солынан, шығыс жақ қарсы алдынан қатар соғып, алғашқы жарты сағаттың
ішінде-ақ жау ойын сандалтып тастады. Шын шабуыл қай жақтан келе жатыр, алдастыру
жағы қайсы, оны неміс штабы болжай алмай қалған сияқты. Қаладан атылған жау
зеңбіректері əр жерден бір үймелесіп, тұрақтай алмай жан-жақты түгел атқылап, аяғында
дəл шабуылға қарсы от қорғанын жасай алған жоқ. Оны жабайы солдат біз де байқап қалдық.
Жұқа мұздың опырылғанына қарамай, біздің атты-жаяу əскерлер Дон өзенінің əр
тұсынан өтіп жатыр. Жаяу əскерлер өзеннен өте сала уралап, күркіреген күндей күңіреніп,
бірден шабуылға көшті. Біздің танкы лектерінің алды көпірге жеткенде, жалаң қылыштары
жарқ-жұрқ етіп, атты əскер де лап берді. Ракета жарығына шағылысқан жалаң қылыштар
біресе тұтанып, біресе сөніп, жылт-жылт ағып бара жатқан көп оққа да ұқсап кетеді.

Бұл күнді біз бес ай күттік. Бес айдан бергі ыза мен кек бүгін тасыған өзендей
қопарылып, алдынан кездескен жау шебін кедергі көрмей жұлып əкетіп, шабуыл қитықсыз
ілгері басып барады. Ұзақ созылып өткен бес айдың ауыр азаптары бір сəтте ұмытылып,
солдат та аяғын қаздаң-қаздаң басады. Көз — ілеккенін, қол — сермегенін құтқарар емес.
Шегіну кейісін бес ай тартып, бүгінгі түннің бір минутын көре алмай қаза тапқан ер
жолдастар еске түседі. Əсіресе Семен Зонин.
Жау қолы сол жақтан тиген соққыдан оң жаққа қарай толқиды. Алдынан шыға келген
араннан жапырыла шалқып, кейін бұрылады. Көше-көшені бойлай өтіп өзді-өзі сеңдей
соғылысып қалып жүр. Күздің қараңғы түнінде найзағай оғынан үркіп бір жөнелген жылқы
біріне-бірі соқтығып, өзін-өзі айдап, апат болар құзға келіп тірелгенде де, ес жиярға шама
жоқ, апар-топар жардан құлар еді. Бүгінгі жау əскерінде де осыған ұқсас бір жай бар. Аязды
қысты осы жылы қалада өткізерміз деп жайласа бастаған əскер, кенет соққан дауылдан ес
жия алмай қалыпты.
Шабуыл кезінде алда, шегіну кезінде артта болатын əдеті бойынша, біздің взвод та
алғашқы айқаймен араласа қалаға кірген. Қазір біз қаланың оң жақ көшелерін сүзіп келеміз.
Қараңғы түкпірлерден биік үйлердің ең астыңғы қабаттарынан кейде шортан кейде шабақтар
ілегіп қалады.. Дүниелік тиеген машиналар əр көшеден кездесіп келеді. Кейбір көшелерде
ондаған машиналар соқтығысып, бірін-бірі тас үйлердің қабырғасына апарып жастап,
аяғында мүйізінен айқасып қалған арқарға ұқсап, сіресіп қатып тұрып қалыпты. Ондай
көшелерден жаяу солдат та өте алар емес. Бірлі-жарымды болмаса, шоферлары да кетіп
қалған.
Қала халқы да бұл түнді ұйқысыз өткізіп, əр терезеден бас көтеріп, өздері көрген
бірдеменің жайын айтып қалып жатыр:
— Анау үйде штабтары болған!..
— Анау қызойнақ жасаған үйлері...
— Танкы дивизиясы анау заводтың қорасында болды...
Биік бір үйдің төбесінде үлкен бір жалау желкілдеп тұр. Жалаудың қақ ортасында
аяқтарын тарбайтқан бүйіге ұқсаған бірдеме көрінеді. Алаңдардағы дарлар, қатар-қатар
асылған адамдар сол бүйінің ісі. Ататын жауың аздық қылмаса да, алдымен сол бүйіні атқың
келеді. Үйдің төбесіне бізден бұрын шыққан əлдекім жау жалауын жұлып алып, біздің
алдымызға қарай лақтырып жіберді. Жауынгерлерім жүгіріп бара жатып, əдейі бұрылып,
бүйіні бір-бір таптап өтіп барады.
Атыс-айқас қаланың батыс жақ шетіне ауды. Таңертеңгі алакөлеңкеде тізбек-тізбегімен
келген ауыр самолеттер қалаға айналмай батысқа қарай өтіп жатыр. Самолеттің баурына
тізіп алған бомбалары да көрініп қаларлықтай төмен ұшып барады. Анда-санда бір естіліп
қалатын гүмпілдерге қарағанда, біздің самолеттер немістер қашқан жолдарға түйіліп жүр,
қала айқасына қатынасқан да жоқ.

Күн шыға қалалық мекемелердің төбесіне қызыл тулар қайта орнап қалды. Шығып келе
жатқан күннен емес, сол қызыл тулардан жарық молайып бара жатқандай көрінеді.
Шығыстан соққан қатты желмен бірге толқынданған қызыл тулар солдат жолының бетін
батысқа қарай сілтеп тұрғандай болады.
Енді қалаға шабуылдың артқы қорлары кіре бастады. Танкы лектері түнде көргенімізден
енді көбейіп бара жатқан сияқтанады. Атақты Сталинград танкыларын көргенде Семен еске
түседі.
Көлденең бір көшемен қалың киінгендіктен төртбақ көрініп, аласа бойлы бала жүгіріп
келе жатыр. Екі қолын ербеңдетіп, асығып келеді. Аяғында өзінікі деуге келмейтін үлкен
қара пима. Кейде басындағы бөркін жұлып алып бұлғайды. Керемет бірдемені хабарлағалы
келе жатқаны даусыз-ақ. Бірдемеге жарап кеткеніне қуанғаны да айқын. Артына қарап
қойып, бізге қарай ұшып келеді.
— Біздің заводқа жүріңдер... Завод сарайында толып отыр. Көп-ақ! — деді бала, менің
алдыма тұра қалып. Əрине, бала үшін өз көзімен көргеннен артық жақсылық та жоқ,
жамандық та жоқ.
— Кім, кімдер толып отыр? — дедім, аптығын баса алмай тұрған балаға.
— Немістер, аға, немістер! Əкем күзетіп қалды. Мен сіздерге жүгірдім...
— Əкең күзетіп қалса, айрылмас... — дейді Володя, баланың көңілін жұбатып.
— Тез, тез жүріңдер! — деді бала, Володяға жəбірленген көзбен бір қарап қойып.
Бала томпалаңдап қасымызда келе жатыр, біз едəуір қираған заводқа қарай бұрылдық.
Терезе біткеннен түгел айрылып, əр жерінен опырылған завод үйлері тұнжырап тұр. Түтіні
жоқ ұзын мойны жараспай, босқа сораяды. Завод маңындағы құлағың үйренген көп
дыбыстың жоқтығына таң қалғандайсың. Еңбек оты сөніп, еңбек үні тынған.
— Мына бір жерден өте беруге болады, — деп, бала ойылып қалған бір қабырғадан ішке
қарай өтіп кетті. Оның артынан Петя Ушаков өтіп, ішкі жақты бір шолып алып, бізге қолын
бұлғады. Біз де өттік. Завод қорасы аударылып, құлап жатқан кішкене-кішкене темір
вагондар, үйіліп жатқан темір жаңқалары, ораулы жатқан темір сымдар, жəшікке салып
жөнелтуге əзірлеген жүктер... Қираған терезелер мен опырылған қабырғалар арқылы
заводтың ішіне атжал-атжал қар үйіліп қалыпты. Əр жерде жеңді білектей жыланға ұқсап
резеңке өңештер жатыр. Əр машина орнынан бір қозғалып, бір жағына қарай қыңыратқи
бастаған.
Бала бізге «дыбыс шығармаңдар» деген белгі берді. Бұл сақтық əкесін көрген соң есіне
түскені де айқын. Өйткені, манадан бері өзі сөйлеп келе жатқан. Сұрғылт тас бағананың
қасында тұрған қартаң жұмыскерді көрдік. Бетіне білеуленіп түскен ажымдар да, киінген
түрі де, бурыл мұрты да оның ескі жұмыскер екенін танытып тұр. Оң қолындағы
гранатасымен қарт жұмыскер аржақтағы бір тас сарайды нұсқады. Əр бағананың, түбінен

қолдарына мылтық, граната, автомат ұстаған тағы төрт адам шықты.
— Ана сарайда жиырма шақтысы отыр... Бəрі де қара шұбар жыландай киініпті...
Қоршаудан шыға алмай қалған болу керек. Осында келіп тығылды. Біз соларды күзетіп
тұрмыз, — деді қарт жұмыскер.
— Сіздер оларды қайдан көріп қалдыңыздар?
— Біз завод партизандарынан құрылған отрядтың адамдарымыз. Түндегі күзетті завод
шарбағының төбесінде өткізіп едік, — деп, орта жасты жұмыскер алғарақ шықты. Содан соң
даусын бəсеңдетіп, — əс-əс штабын қиратуды партком бізге тапсырып еді. Бүгін кешке
тағайындап, əзірленіп те болып едік, — деді.
Менің қасымда алты-ақ жауынгерім бар, жұмыскерлер төртеу, баламен бесеу... Мен
гранатамды қолыма алдым да жауынгерлеріме де сол белгіні бердім. Жауынгерлерім де соны
істеді. Бала көзін маған қадап, о да қару сұрап тұр. Мылтығымды балаға құшақтата салдым
да: —
— Қашқаны болса, атарсың... Əкеңнің қасында бол! — дедім.
Бала қуанып кетті. Өзінен ұзын мылтықты қып-қызыл болып тоңған саусақтарымен
қапсыра ұстап, бағанның түбіне қалшиып тұра қалды. Қарт жұмыскер баланың əкесі болу
керек, маған алғыс көзімен жымиып қарады.
Сазды шалшықтан аттағандай, кең-кең аттап, дыбыссыз ғана, немістер жасырынған тас
сарайға жақындадық. Ауыр темір қақпасы жабық тұр. Не істеу керек?.. Қарт жұмыскер
сарайдың, шарбағына шығатын баспалдақты нұсқап, ернін жыбырлатады.
Басқаларды қақпа жақта қалдырып, Толстов екеуміз сарайдың төбесіне шықтық.
Сарайдың төбесіне іштен қатынасатын баспалдақ алынып қойылған, үңірейіп орны ғана тұр.
Көз үйренген соң абайласақ, сарайдың шарбағында да көп мүлік жатыр. Ауыр жүктерді
көтеріп түсіретін жуан темір арқандар екі жерден сарайдың ішіне түседі екен. Ол жерлерде
қақпақ жоқ, құдықтай үңірейеді. Сырттағы баспалдақтың қақпасына қайта келіп, тыстағы
жолдастарға ыммен сөйлеп, қалай қимылдайтынымызды түсіндірдім:
— Қазір біз ішке граната тастаймыз, сол кезде сендер де ұмтылыңдар!
Біздің төбеге шыққанымызды немістер де сезіп қалған екен. Мен сырттағылармен
ымдасып тұрғанда іштен бірнеше автомат дүрсе қоя берді. Əлгі тесіктердің бірінен
Володяны атып түсірді ме деп, мен де тез кейін бұрылдым. Сүйткенше болған жоқ, төбеден
тасталған екі граната ішке түсіп, гүрс-гүрс қатар жарылды.
— Володя! Бармысың? — дедім.
— Гранатаңды əкел!—деді ол.
Мен де бір тесіктен екі гранатаны тастап жібердім, қақпа жақтан да жарылған граната

даусы естілді. Автомат үні тына қалып, буалдыр көк түтінге аралас ыңырсыған адам үні
естілді. Сыртқы қақпа ашылып, сарайдың ішіне жарық түсті.
— Көтер қолдарыңды! — деген дауыстар біріне-бірі жалғаса шығады.
Сарайдың тас еденінде бес-алты неміс қозғалмастан қалыпты. Бір қолын қысып алған,
бетін басқан, бүйірін басқан бірнешеуі сенделіп ортада жүр. Автоматтарын тастай беріп, екі
қолдарын қатар көтерген он шақты фашист қақпаға қарай барып қалыпты.
Ең құнсыз адам — қолға түскен жау. Онда ұят-ар дегеннен ешбір белгі қалмайды. Ол
сенің айт деріңнің аржағынан түсіп, ең қымбаттым дегенін аузына алады. Сондықтан да ете
жеркеніш көрінеді.
— Капут! Гитлер капут! — деп, қолға түскендер бір ауыздан зар қағып тұр.
«Капут» күні əлі алыс екенін жақсы біледі. Бірақ жаны құрғырын сақтап қалу үшін
ұсынып тұрған «қымбаты» сол.
Толстов екеуміз төбедегі тесіктерден арқанмен саумалап сарайдың ішіне түстік.
Жараланған да, оққа ұшқан да бір адамым жоқ екен.
— Ушаков, айдап алып шық! — дедім, Петяға. Петя мылтығының аузымен нұсқап,
немістерге қақпаны көрсетті. Немістер тұтқынға түсіп, кəнігі болып қалғандай, я болмаса,
бұл күйге іштей əзірленіп жүргендей, екі-екіден қатарланып, секек-секек басып қақпадан
шыға берді.
— Қаруларын жинап алыңдар, сарайды қарап шығыңдар! — деп, артыма қарай бұрыла
беріп ем, кеудемнен біреу темір сүйменмен түйіп қалғандай болды. Атылған мылтық даусын
естіген-естімегенімді əлі күнге дейін анық білмеймін. Тас сарайдың қабырғалары құлап
бара жатқандай болды. Үйілген жүктердің ар жағынан маған тесіле қарап тұрған қара шұбар
жыланның басын көріп қалдым. Ысылдағанын да естігендеймін. Өзім де құлай бердім,
ышқынып атылған автомат даусын да анық естідім. Бұл кім, Володя ма екен жыланды атып
қалған деген ой бұлдыр ғана елестеді де аяқталмады...
Есімді жинап, көзімді ашсам, манағы қарт жұмыскерге сүйеніп отыр екемін. Арқамнан
қапсыра құшақтап алыпты. Бурыл мұртынан темекі исі мұрныма келеді.
— Е, міне осылай... Көзіңді аш, балам, — дейді, қоңыр дауыс.
Қарсы алдымда маған үңіле қарап, аузын ашып қалған күйде манағы бала тұр. Мана бізге
жүгіріп келгенде баланың жүзі қып-қызыл еді, қазір сұрланып кеткен. Құшақтай ұстаған
мылтығы қисайыңқырап барады. Баланың бар бейнесінен «қатты ауыра ма, аға?» деген
сұрауды көргендеймін. Мұндайда бар баланың ойына түсетін сұрау осы болады. Мұны ол
орыс тілінде «Дядя, больно?» деп сұрай қалса, шын «больно» сонда болады... Володя менің
көңілімді аулағысы келгендей, тасада тұрып мені атып қалған неміс офицерін жағасынан
сүйреп əкеліп, үйіліп жатқан темір жаңқаларының қасына тастай берді. Жауым кім екенін

танып қалайын дегендей, көзім еріксіз соған барып тоқтады. Эсэстің капитаны екен. Кеудесі
қушиған, жіліншіктері жіп-жіңішке ши борбай, мойны қылқиған, сары шашты, арық бірдеме.
Істік мұрнын қарға тыға, қылжиып жатыр, өліп те қалған... Жайық жағасында көп көрген
өліп қалған су-тышқанға да ұқсап кетеді.

Қарсы алдыма сұр палатканы жайып, жігіттер мені ақырын ғана көтеріп, соған салып
жатыр. Мен дыбыс шығарғым келмейді, не болып жатқанын көріп-біліп жатсам да үн шығара
алар емеспін. Көзім қарауытып, құлағыма мақта тығылып бара жатқандай сезіледі. Мені
көтеріп жатқан адамдардың денелері кейде өзінен-өзі үлкейіп көрінеді.
Жолдастарымның не айтып жатқандарын да естігендеймін бірақ ешбір сөздің мағынасын
аяғына дейін аңғара алмаймын.
Володя менің көзіме қадала қарап, ернін жыбырлатқандай болады. Не айтқаны
естілмейді. Есімнен айрылмайын деп, күшімді жинасам да кейбір нəрселер алыстан
бұлдырағандай, айқын оңдалмай қалады. Володяға өзім де бірдеме айтқым келеді. Теріміз
сіңіскен қайғы-қуанышымыз ортақ болып кеткен, қиыспас дос жолдастарға жүрегімдегі
қырынды бір сөзімді айтқым келеді. Бар күшімді жинап алып айтқаным:
— Команданы қолыңа ал! — ғана болды. Басқа ойларым айтылмай алқымымда қалды...
Мені көтеріп алып жөнеле бергенде, өзімді атып қалған жауымды тағы бір көргім келіп
тағы бір қадалып қарадым.
Тұмсығы енді қарға түгел көміліп барады екен. Мұрнынан аққан қара күрең қан ұсақ-
ұсақ отау тігіп, алдындағы қарды едəуір шұбатып бояп тастапты. Атылған ит осылай өлетін
еді деп, ішімнен бір жəбір теңеулер іздегендеймін... Шолақ киімдері жоғары сырылып
кетіпті де, ашылып қалған жалаңаш арқасына айдама жел түйір-түйір қиыршық қарды тығып
жатыр...
Жолдастарым мені көтеріп əкетті. Биік тас үйлерді дəр-дір еткізіп, танк лектерінің əлі
өтіп жатқанын айқын сезем. Сталинградтан келгендері де бар шығар-ау... Семен Зониннің
қаза болғанын айту керек еді-ау, біреуіне... Ондай ерекше адамды білмейтін кім бар дейсің
деген ой келеді. Бірақ бұл ойым да аяқталмай, басқа бірдемеге ауысып кетеді.
Əлі өтіп жатқан ауыр самолеттердің бауырларында балапандай тізіліп бара жатқан
бомбаларын да көргендей боламын. Осылардың ішінде Шеген де кетіп барады, ə? Ол ғой,
менің танып қалғанымды сезген де жоқ?.. Шеген аға, бұл бес айда мен де басымнан талайды
өткіздім. Енді кездессек, ана жолғыдай қысылмай-ақ шерте беретін əңгімелерім толып
жатыр. Жолдас капитан, солдатың көпті көрді, ондай-мұндай ұққаны да жоқ емес. Мүмкін,
енді саған жолдастыққа да жарап қалған шығар.
Кеудеме қыздырған темір кіріп бара жатқандай, тек ақырын шайқалған сайын бойлай
түскендей сезіледі. Ойларым тез-тез үзіліп кетеді де, жаңа бір ойлар киіп кетеді. Қанша
уақыт бірге жүрген жолдастарыма ең керекті сөзім айтылмағандай, əр түрлі ойлар анталап,
араласып барады. Ие, ең айтар сөз немене еді?.. Неғып ұмыта қалдым?.. Осы бір болмашы
шайқалыспен келе жатқанда ойың да шайқала бергені ме?.. Бұрын талай жүгіретін де едік,
сонда неғып түсіп қалмай жүрген?.. Қап, ұмытыла қалғанын көрдің бе?..
Ұйқылы-ояу бір халде, əйел даусы естіледі.

— Ауыр екен... тез жөнелтілсін... ауыр жара... Марина... Бірінші кезекте...
«Ол кім екен жаралы? Володя ма, Петя ма?.. Екеуі де қызу, батыл жігіттер еді. Қайда
жұмсап ем?.. Бекер болған екен... Иə, сарайды тінтіп шық деп дейм-ау, Володяға... Қайда
жөнелтейін деп жатыр екен оларды?.. Адрестерін алып қалуым керек қой.. Адрестеріңді,
адрестеріңді қалдырыңдар!..» Даусым, əрине, шықпайды...
— Костя, кейін өзімізге келіп қосыл! Түсінемісің? — дейді бір дауыс. Бұл, əрине,
политрук Ревякиннің даусы...
Білегіме жұмсақ бір салқын саусақтар тиеді. Ақ киінген Ақбота көзіме шалынып
кеткендей болады. Семен көрдім деп еді, дұрыс екен-ау!.. Ақбота, кішкене ғана қаттырақ
сөйлеші... Көзімді ашып бірдемені сұрайын десем, көзім ашылмайды, менің əлсіз үнімді көп
дауыстар көміп кете береді. Əлдекімдер жараланған, əлдекімдер ыңырсиды...
Өз ойларым шолақ-шолақ... Жар басында секірген лақтар біресе ойға түсіп кетіп, біресе
қайта көрінеді. Менің ойым деп осы лақтарды айтып жатқан сияқтымын. Бұдан былай
ойыма түскен нəрселер үркіп-ойнақтап көз алдыма да келе бастады. Түтін арасында жылт
еткен от ұшқынындай елес береді де, жоқ болады. Адрес десем өзіме жазған хаттар көрініп
кетеді. Жолдастарға бірдеме айтқым келгенін аңдап қалсам, — қатар тізіліп тұрған Семен
Володя, Ревякин, Петяларды көрем... Солардың қатарында Ақбота да тұрады...
«Гитлер енді Москва маңайын көре алмайды, бұл анық!» — дейді тағы да Ревякиннің
даусы. Ол осылай үзілді-кесілді айтатын адам.
«Əрине, көре алмайды, түсінде де көре алмайды!» — дегім келеді. Даусым өзіме де
естілмейді... Бастыралық қандай ділгір бір хал босатар емес.
Ростов үстіндегі боранның салқыны бетіме тиеді де, ызыңы құлағыма тиеді. Мен оны
Москва бораны екен деп қалам. Машинамен өтіп жатқан көп əскердің өлеңдері құлағыма
келеді, мен оны Москва көшелерінің үні деп қалам...
Көз алдыма тұмсығын қарға тығып өлген сутышқандай бүкшиіп жатқан манағы жау
капитаны келеді. Мұрнынан аққан қара-күрең қан ұсақ-ұсақ отау тігіп, қарды бояп шұбап
барады. Жоқ, тіпті лақылдап ағып, сай-салаға құйылып жатыр. Атылған ит осылай өлетін
деп ішімнен əлі де бір жəбір теңеулер іздегендеймін... Шолақ киімдері жоғары сырылып
кетіпті де, ашылып қалған жалаңаш арқасына айдама жел түйір-түйір қиыршық қарды
тығындап жатыр...
ҮШІНШІ БӨЛІМ
1
— Қа-ра-ған-ды! — деді проводник, төрт буынның төртеуін де созып. Маған тағы бір əрпі
созылмай қалғандай, тым тез айтылып кеткендей ғана көрінді.

— Қайта бір айтшы! — дегім келгендей, мен қарт проводниктің көзіне қадалдым.
— Міне, енді сіз үйіңіздесіз... Қазір туған-туысқандарыңыз да қарсы алар. Түн демей-ақ
күтіп жүрген шығар. Қандай қуанысып қалады! Бұл менің өз басымнан да талай өткен бір
кезде... — деп, қарт өзінің бір əңгімесін бастап кетуге бейімделді де, поезд тоқтайтын
белгісін бере бастаған соң, есікке қарай өтіп кетті. Терезелерден электр жарығы да түсе
қалды.
— Ие, енді мен үйімдемін!.. Бірақ менің үйімнің үлкендігі сондай, Қарағанды мен
Гурьевтің екі ортасына екі Франция, он шақты Швейцария, он бес шақты Бельгия сыйып
кетер еді. Люксембург сияқты «королевстволы ұлы мемлекет» үшін біздің бір-екі колхоздың
жаздық жайлауы да емін-еркін жетіп жатыр... Гурьев пен Қарағандының арасынан гөрі
Лондон мен Берлиннің арасы көп жақын.
«Онша алыс қиян емес...» деген патша аузынан шыққан сөз босқа мəтел болып кеткен
жоқ...
Қазақстан жерінің кеңдігі жаралы жауынгерлерді майданнан алыс госпитальдарға
жіберіп отыратын адамдарды да жаңылдырса керек. Мені олар үйіме жақынырақ жерге
жіберейік деген жақсы оймен Қарағандыдан бір-ақ шығарды.
Бұл вагонда көпшілігіміз қазақстандық, сібірлік жауынгерлер келдік. Туған жерлері əзір
жау қолында қалған жауынгерлерден он шақты ғана адам бар. Қазақстанды бұрын көрмеген
жігіттерге Орынбордан бері асқан соң-ақ əр түрлі қобалжулар кіре бастады. Көбі Қазақстан
жайын бұлдырлау біледі екен.
Аяғынан жараланған жауынгер Гришин қазақ даласын үздіксіз соғып тұратын жел-
борандай сөйлейді. Сықырлаған сары аязда құтыра соққан боранның лебі келіп тұрғандай,
сұрғылт мақта көрпенің үстінен жамылған шинелін иегіне қарай тартыңқырап қояды. Бұл
Одессаның жігіті, студент-геолог.
Орынбордан бері асқан соң, боран шынында да құтырып кетіп еді. Əдейі Гришиннің
қобалжуын күшейте түсейін дегендей, поезд тоқтай қалған жерлерде боран тереземізге
ұйпалақтай соғылып, гу-гу етеді. Вагон төбесінде байпақ киген біреу жүргендей болады.
Кейде вагонның мұржалары өзара жанжалдасып қалғандай естіледі. Есік ашылғанда даладан
құшақ-құшақ болып кірген суық ауа аппақ тұман сияқтанып, вагонның жылы ауасын түріп
əкетеді.
— Жап, жап! — деген дауыстар үсті-үстіне шығып қалады.
Мен əлі ешкіммен дауласа алмаймын. Сөйлей бастасақ тық-тық жөтеліп, қиналып қалам.
Мен кетер күні Ростовта да осыған жақын боран болды дегім келеді де, оның аржағы дау
болып кетер деп, үндемей ғана езу тартам.
Ленинград майданынан келе жатқан ауыр жаралы бір жауынгер Қазақстанды қайнап
тұрған ыстық, көлеңкесіз бір күнгей сахарадай көретін сияқты. Оның ойынша Қазақстанда

күн біреу ғана емес, бірнешеу сияқты болып кетеді. Мұз қатқан окоптың сүйегінен өткен
суығын кетіру үшін ол жауынгер Қазақстанның толып жатқан күніне түгел қыздырынғысы
келеді. Ие, солдаттың кейде ыстықты, кейде суықты сағынатын уақыттары да болады.
— Біздің Шымкент маңайы осы күні егін салып жатыр-ау иə? — дейді, оңтүстіктің
жігіті, Əбен деген жауынгер. Мұнысы Гришинға қайтарған сыпайы түрдегі жауап сияқты.
— Егін салып жатыр? Осы февраль айында ма? — дейді, Ленинград майданынан келе
жатқан жауынгер.
— Ие, егін салып жатыр. Былтыр мен февральдың он жетісі күні шығып ем егінге. Бүгін
февральдің он жетісі ғой, — дейді Əбен. — Дəнді егісті аяқтаған да шығар... Поезд да
тоқтады, жаралы қонақтарына құрмет көрсетіп, сəлем күйін ойнаған оркестр даусын да
естідік. Вагонға Қазақстан қара алтын қоймасының уəкілдері де кірді. Толықшa келген
аласарақ жас жігіт əр ұйымнан қосылған адамдарды бастап келген болу керек, қошемет сөзді
сол айтты. Сөзінің ішінде «обком» бір-екі рет қайталап қалғанына қарап, мен оны
Қарағанды обкомының адамы екен деп ұйғардым. Оған жақынырақ бір жас қазақ əйелі тұр.
Қаракөл жағалы қынама қара пальто киген басында да сыпайы сəнмен киген қара бұйра
бөрік. Азғана сопағырақ жүзді, қара торы əйел, суықтан азырақ қызарыңқы тартқан. Қара
көздерінен əр түрлі ойдың ұшқындары аңдалып қалады. Кейде бізге арналған жылылық оты
көрінсе, кейде бір мұң пердесі, жүрегіндегі тынышсыздық байқалады.
Əйел əрқайсымызға да көзін ұзағырақ тоқтатып қарайтын сияқты. Əсіресе, басын таңып
алған жауынгерлерге ұзақ қарап қалады. Əрбір қарауының артынан көзіне «жоқ, бұл да ол
емес!» деген ой елесі шыға келеді. Жаралы жауынгерлерге тіл қатқанда кеудесін кернеп
жүрген ыстық бір леп барлығын сезесің.
«Сол ма деп қалып ем... — деп өкінген көз енді бір айналып қарағанда, — менің
жарымды көрмедіңдер ме? Бірге болғандарың жоқ па?» — деп сұрап тұрғандай болады.
Əйел, əрине, бізді қарсы алуға шыққан. Сонымен бірге, жаралылардың ішінен өз жарын
да кездестіріп қалам ба деген үмітпен жүрген сияқты. Мүмкін, əр эшелонды қарсы алғанда
сол үміті ылғи ере жүретін де шығар...
Ие, бауырым, кейбір жақын жандарды енді кездестіре алмауымыз да мүмкін. Соғыстың
аты соғыс қой, ол құрбансыз болмайды. Жас өмірін Отан жолына құрбандық етсе, жарыңның
сол ерлігі демеу болсын жаныңа! Ер жолдасым деп қана қойма, Отанның адал ұлы деп ал
есіңе! Бұл ойыншық емес.
Жоқ, айналайын бауырым, көзіңе қайта-қайта қараймын да, үзілмес-өшпес үміт отын
көрем. Үзбе сол үмітті, күте біл. Солдаттың, ең жақсы көретін өлеңдерінің бірі — «Күт мені,
күт!» екенін өзің де жақсы білетін боларсың. Күт, бауырым, мен де жарыңа аман кездесуіңді
тілеймін.
— Қамқорларыңыз осы кісі болады. Облысымыздағы мəдениет майданының командирі,
Күлай Даниялова, — деп, обкомнан келген адам бізге жаңағы əйелді таныстырды. Осыдан

былай қарай біз де сол қарындастың əміріне көштік.
Вагоннан шыққан соң-ақ, жарты миллион халқы бар көмір қаласының кең демалысы
сезіле бастады. Үркердей жиі тізілген электр жарығы, əлдеқайда алысқа жайылып,
белдерден асып түсіп жатыр. Ерсілі-қарсылы шұбаған көп поездің тиеп алғаны бəрі көмір
сияқты.
Біріне-бірі жақын салынған шахталардан шыққан кен қалдығы тау-тау болып үйіліп,
боранды түнде биік бір тау қырқалардай көрінеді. Кенмен кеткен көмір ұсағы өзінен-өзі
тұтанып, көгілдір оттары алыстан көрінген тау арасындағы бір қаланың оттарына да ұқсап
кетеді. Бұрын көрмеген адам Қарағандыны бірнеше жоталардың үстіне, шатқалдардың
арасына салынған қала деп те қалатындай екен.
— Бұл немене? Қарағанды тау арасында ма еді? — деді Гришин маған. Екеуміз бірімізге-
біріміз иығымызды сүйей отырып, бір машинада келе жатыр едік.
— Саған жел тимесін деп, тау жасап қойған ғой... — дедім мен Гришиннің ең бір
қорқатын қаупін есіне салып. Бізбен бір машинаға мінген Күлай жолдас менің жауабымның
қалжың екенін түсіне қалды да, Гришинге жоталардың жайын түсіндіре бастады.
— Өзім де тіпті алаңғасар екенмін-ау... — дейді Гришин — көмір шахталарының
маңайында кен қоқымы үйіліп қалатынын білмейтіндей сұрағанымды көрдің бе!
Гришиннің жауабындағы шахта жайын білетіндікті аңдап қалған Күлай:
— Мамандығыңыз қай жағында еді? — деп сұрады.
— Мамандық? Ол қайдан болсын əлі, — деді Гришин қысылыңқырап қалып, — мен əзір
оқушымын... студент едім...
Машина жаңа Қарағандының биік бір үйінің алдына тоқтады. Жаңа қала бейбіт
шақтағыдай жарқырап тұр екен. Күн батса-ақ жарығын сөндіріп, бар терезесін тұмшалап
тастайтын жақтан келген жауынгерлердің алғашқы қуаныштары да осы жарық еді. Ата-
бабамыз мұндай жарықты көрмей өтсе де, біз оны қатты сағынған екеміз. Жаңа
Қарағандының осынша аруақты екенін мен де білмейтін едім. Бəріміз де таңырқап қалдық.
Тас құйылған кең көшелер, зəулім үйлер, көз сүрінгендей мол жарық түнге де, боранға да бас
идірмей, қала кеудесін жоғары көтеріп əкетіпті.
— Москваның бір кварталдарына ұқсайды екен! — деді, əрнені де аз-кем асыра
сөйлейтін Гришин. Мен оған:
— Желі гулеген далаға ұқсамай ма, əйтеуір? — деп, əлі де қалжың жауап қайырдым.
Гришин екеуміздің арамызда екі ұшты бір қалжың, барын байқап қалған Күлай,
онымызға ерік бергісі келмегендей, тез киіп кетіп:
— Қарағанды көміршілерінің он жылдық еңбегі ғой бұл қала. Əлі олпы-солпысы толып

жатыр... — деді, екеумізге де тыйым салатын үнмен.
Біздің совет есебі бойынша, он жыл деген — толық екі жарым бесжылдық болады. Ал,
біздің бір бесжылдық бұрынғы екі жарым ғасырыңызға да сыя бермейді. «Ата-бабаның
ғасырларынан аз жылдардың ішінде-ақ аттап өткен қазақ даласының таңырқатары жалғыз
ғана Қарағанды деймісің!» дегім келеді Гришинге...
Біріміз өз аяғымызбен енді біріміз теңге түсіп, көпшілігіміз госпитальдағы апа-
қарындастарымыздың иығына сүйеніп, үйге кірдік. Ұзын-ұзын коридорлы, кең баспалдақты
үйдің əр қабатына тарасып барамыз. Кейбіреулер баяу, кейбіреулер ожар қимылдайды. Бірақ
бəрі де майданда неден зарықса, соның жайын бірден сұрасып бара жатыр:
— Жарық бар ғой? Жылы ғой? Бөлмеміз күн жақта ғой! — деседі əр жерден.
Осындай бір кезде жауынгерлердің жас балаға ұқсап кететін де бір мінездері болады...
Біз алтыншы палатаға кездестік. Есіктегі алтыншы санды көре сала, əрқайсымыз Антон
Чеховтың «Алтыншы палата» дейтін əңгімесінен есте қалғанды айтысып кеттік. Бірақ саны
бір келгенмен сапасы басқа, екі палатаның арасында екі түрлі ғасыр, екі түрлі мағына, екі
түрлі адамдар тұр еді.
Палатамыз жып-жылы, көзге де, көңілге де өте бір жайлы бөлме екен. Ортада ақ
дастарқан жапқан стол. Стол үстінде екі тас күршекке өсірген екі түрлі гүл, біріне бірі
азғана бұрала қарап, еркелесіп тұрғандай. Электр шамдары да көзіңді тесердей жалаңаш
шақырайып тұрған жоқ, қызғылт жібек арқылы жұмсақ қана жарық төгеді. Госпитальдағы
апа-қарындастармен алдағы күнде неше рет ұрсысып, неше рет татуласарымызды кім білсін,
əзір қас-қабақтарында кірбің жоқ, жарқын жүзбен ерке сөйлесіп жүр. Жауынгерлер өз
үйлеріне келгендей оңай орналасып, жайраңдасып қалды. Суық та, боран да тез ұмытылып
кетті.
Түнде бізді əбден жайғастырып болып, сағат үш кезінде қайтқан Күлай таңертең тағы
келіп қалыпты. Түн бойы біз оны талай аузымызға алып, Күлай атын өзімізше өзгертіп, Гуля
деп сөйлесуге келіскенбіз. Жалғыз Əбен жауынгер көне алмай қойып еді:
— Біздің бір ағамыз Ыван Ывановна дегендеріңе тілім келмейді деген екен... Мен де
бүлдіріп алып жүрмейін, Күлай дейін, шырақтарым... — деді ол, жалынардай болып.
Гуля əуелі бірінші қабаттағы жауынгерлерді аралап шығып, біздің бөлмеге сағат тоғыз
кезінде келіп еді. Əр жауынгердің мұң-мұқтажын сұрастыра отырып, ара-арасында қай
майданнан келгенімізді де сұрай кетеді. Əсіресе, баса сұрайтыны Харьков майданы. Көзінен
байқала қалған күрсініс реңіне қарағанда, ол жақтан келген жауынгерлерге əлі ұшыраса
алмаса керек.
Соғыстың салқын лебі мұнда да қатты сезіледі. Гуля көзіне келе қалған мұң шырайын
қысқарақ келген қою кірпіктерімен тез желпіп тастады да:

— Өз қолымен хат жаза алмайтындарың болса, айтыңдар. Мен жазып берейін, — деді.
Гуляның қолынан өткен жаралылар жалғыз біз ғана болмасақ керек. Əрбір сұрауы
жауынгерлердің əр түрлі қысылыстарын айтқызбай-ақ қамти кетіп отыр.
Бұл үйде өз хатын өзі жаза алмайтын мен бармын. Оқ менің төс сүйектерімді қирата
өтіп, оң жақ жауырыныма кіріп тоқтапты. Оң жағым тұтас таңулы, хат жазу түгіл, одан оңай
қозғалыстарға да шама жоқ еді əзір. Мен хатымды əркімге жаздырып, мұңым мен сырыма
əркімді ортақтастырып жүргелі, міне, екі айдан асып барады. Неге екенін білмеймін, сол
сырымды Гулядан да жасырғым келмеді. Шынымды айттым. Гуля менің хаттарымды жаза
бастады.
Бірінші хатым Володя мен Петяға жазылды. Қайда келіп тоқтағанымды білдіріп,
жазылғаннан кейін мені өз бөліміме қайтарып алуға Мирошник пен Ревякин жəрдем етсін,
ұмытпасын дегенді тапсырдым.
Екінші хатты «Апа!» деп бастағалы екі сағат өтті, əлі аяқталар емес... Хат Гурьев
қаласының кейбір үйлеріне кіріп, əркімдердің жайын білгісі келеді... Осы бір тұсқа келгенде
мен бөгеле берем де, Гуля ұзақ күтіп қалады. Менің қысылысымды байқамаған болып, басқа
жолдастармен əңгімелесіп кетеді.
Менің майданға ала кеткен жұмбағым, бұдан бұрын айдан артық жатқан аудандық
жердегі бір госпитальда шешіліп қалып еді. Жараланған жайымды апама жұқалап қана
жазып жіберіп ек, Ақбота оп-оңай бетін ашыпты. Апамның хатын ылғи Ақбота жазып беріп
келгенін де түсіндім. «Н» деп қол қоятын да сол екен. Хаттың, аяғына өз атымнан жазылған
тоғыз жолдың ішінде жаны ауырғанда ғана айтылар сөздер келіпті. Əлі күнге хатымды басқа
адамға жаздырып жүргендіктен мен Ақботаға айтар сөзімнің бірін ашып айта алмай, сүрлеп
жүргендеймін. Енді, міне, сол бөгетке тағы келіп тірелдім. Басқа бір əйелдің алдында
Ақботаның атын атап, ақтарыла алмай жатырмын.
Менің, бұл жайымды Гуля да аңғарып қалған сияқты. Гришинмен Əбенмен сөйлесіп
отырып езу тартқан себебі менің бөгелісімнен екенін мен де сезем. Мұндай жайларға бізден
анағұрлым сезімтал əйел маған көзімен демеу беріп:
«Аты кім еді, атай бер... Несіне бөгелесің! Айтар жылы сөздерің менің ойыма да келіп
тұр, іркілме!» — дегендей болады үнсіз ғана.
Хат 
ақыры 
аяқталмай 
қалды. 
Оның 
орнына 
апама 
телеграмма 
жіберттім.
Қарағандыдамын, келіп кетсеңдер жақсы болар еді деп жаздырдым. «Келіп кетсеңдер»
дегенді жазғанда, Гуляның көзіне əрең аңғарылар бір ұшқын жылт етіп қалды. Мен оны
аңдамаған болдым... Өзге жолдастарым хаттарын өздері жазып жатыр. Едəуір жасап қалған,
аңқаулау адам, Əбен бір қысылыс үстінде отыр екен:
— Қайрош шырағым, осы өз қатыныңа өзің қарағым деп жазған қалай болады екен? —
деді.

Мен күлкіден булығып, жауап бере алмай қалдым. Оқ тесіп өткен өкпем шиқылдап,
үнімді шығармады. Гуля күлген жоқ, қайта, ең бір салмақты үнмен:
— Жазыңыз солай деп. Қарағым деп əйеліңізге айтпағанда, кімге айтасыз? — деді.
Əбең əрине, əйелін жақсы да көреді, сағынып та жүр. Бірақ ол бар қазақтың ескі
əдетінше əйелін қарағым деп көрмеген адам. Сұраған түріне қарағанда, «қарағым қатын!»
деп жазғысы келетін сияқты. Əрине, бұлай жазғанда дөрекі шығады...
Əбен тағы да біраз үндемей ойланып отырып, бір кезде қуанып кеткендей:
— Таптым! — деді.
— Иə, не деп жаздың?
— Мінекей, қарағым Бəтия деп жаздым! Барсын солай... — деп, Оңтүстікке қарай қолын
бір-ақ сермеді.
Бұл Əбен үшін үлкен табыс екені де рас. Ғасырлар бойы қамауда тұрған жақсы сөз
қақпасын міне, қазір бұзып шықты! Мүмкін, əуелі оқығанда Бəтия жеңгейдің өзіне де ерсі
көрініп, күліп жіберер. Бірақ сол сөз арқылы келген шын жылылық, жар сағынышын
жүрегіне де дəл жеткізер. Күңдік заманынан қалған бір жұғындыны Əбен өз қолымен жұлып
тастады да, сонысына қуанып кетіп еді.
«Соғыс» деген бір ауыз сөзге сыйып тұрған көп ойлар солдат көңілін əзіл-қалжыңнан,
жеке басының мұңдарынан тез аударып əкетеді. Ол сырттағы халқымыздың да əдетіне кіріп
болған. Гуля майдан мен елдің жаңа хабарларын əкелген екен соны оқи бастады. Хал жаман
емес!.. Немістердің Москваға жасаған шабуылдары қазір — «немістердің Москва түбіндегі
қырғыны» деп аталып бара жатыр. Жау аптығы басылмағанмен Москваға төнген бұлт кейін
серпіп қалды. Майдан бетін артына қаратпағанмен əр табан тіресте біздің ұтыс молая
бастады. Москва түбіндегі жеңістерден кейін жау көңіліне қатер кіргені байқалады.
Майданнан алыс отырған халқымыз да соғыс жайын көз айырмай бақылайды екен. Өзіміз
естімеген бірталай хабарды осында естідік. Гуля бізге мынадай бір нəрсені айтты. Гитлер
Совет еліне арнаған қорлық-зорлығын мəңгі есте қалдыру үшін, Москваға орнатуға
ұзындығы он жеті метр мрамор тас əкеле жатыр екен. Күміс өрнегі бар, қызғылт мрамор
көрінеді. Швейцариядан əдейі арнап алдырған. Бар адам баласының алдағы ұлы үміттерінің
ордасы — Москваға əкеліп, сондай қорлау бағанасын орнатпақ! Бірақ Москва түбінен жау
армиялары оқыс шегінгенде, мрамор біздің қолға түсіп қалыпты...
Сырттағы жұртымыз бұл қалжақтарға шын жауап айтып еңбек майданын қыздырып
жатыр. Бейбіт шақтың жоспарларын жинап қойып, алдағы жылдардың, ішіне кіріп кетіпті.
Бейбіт шақта əлі талай қырдың астында жатқандай көрінетін істер қазір қолма-қол
күнделікке айналыпты.
— Қарағандының əрбір сағатының салмағы бұрынғысымен салыстырғанда қазір үш есе

артты, — дейді Гуля, жұмбақ теңеулермен сөйлеп.
Бұл көп пе, аз ба деп сұрап қала ма дегендей, — мұнымыз жыл аяғына дейінгі жайымыз
еді, — деп, жаңа жылдың жаңа мөлшермен келгенін де ескертіп қояды. Заводтар мен
шахталардың сағат сайын салған айғайларының «тағы да бір сағат өтті, не істедің, жолдас?»
деген Отан сұрауын естігендей боласың. Гуля біздің алдымызға ақырын-ақырын Қарағанды
облысының байлықтарын жаяды. Еңбек жұртының, күні мен түндерін айтады. Жас қана
қазақ қызының сонша бай облыстың бар жайын сонша жақсы білгеніне төбем көкке
жеткендей болам.
Гуля мəдениет майданының командирі ғой, жұмыскер жұртшылықтың мəдениет
жақтарын да тəптештеп айтады. Біз соғыс кезінде: театр, кино, əдебиет жұмыстары шегініп
қалған шығар деп ойлаушы едік. Жоқ, шегінбепті. Қарағандыда осы күзде жоғары дəрежелі
мектеп ашылған, жаңадан екі театр қосылған. Уақыт ауыр, əрине, бірақ жұрт сол уақытты
бейбіт шақтағыдан анағұрлым артық жүк артып жөнелтіп жатыр.
Гуляның жүзінде əр кезде шала ұйықтағандықтан жұмысбастылықтың іздері тұрады.
Сонда да бізге күн сайын бір соғып кетеді. Оның келуін біз де сағынып күтеміз. Бірақ
шаршағандығын көріп:
— Біз енді тек жатқан адамдармыз ғой... Босқа уақытыңызды ала бергіміз келмейді, —
десек.
— Мен сіздерге азырақ демалу үшін келем; үйім де осы арада ғана, — дейді. Кей күндері
түнде де келіп кетеді.
Гуляның қолында Гришин екеуміздің екі түрлі сырымыз бар. Гришин Қарағандының кен
байлықтарын қазбалап сұрайды. Мен телеграммаларым мен хаттарымды жаздырам.
Алғашында іркіп қалған сөздерім бара-бара түгел айтылып, қоймам түгел ақтарылып
қалды...
Гришин Гуляға кен мамандарына беретін сұраулар береді.
— Дүниелік қор дегенде, салыстыратыныңыз немене? Санмен қатар сапалық қасиеттер,
жалғас компаненттер түгел тексерілген бе? — деп те қояды.
Гуля «мен кен маманы емеспін» деп бастайды да, қолма-қол өмірден үйренгенін
іркілмей сөйлеп, əңгіме созылған сайын Гришиннің таңдануын молайта түседі.
— Сол байлықтар қазір түгел алынып жатыр ма? — дейді Гришин.
— Түгел емес, əрине. Күш жете бермей, бөгеліп отырған жайымыз да бар.
— Ғылымдық күштерді айтасыз ғой?
— Ие, ең алдымен ғылымдық күштер...

Гришин Қарағандының байлығына таңдана ма, əлде жас қана қазақ қызының, сол
байлықтарды еркін білетініне таңдана ма, əйтеуір, ұзақ-ұзақ аңырып қалады.
— Сіз болашақ геолог, білуіңіз керек... Ағылшын обырларының бірі Урквард Лесли Совет
үкіметіне хат жазған ғой. Хатында ол «Балқаштан арғы далаларды ептеп қазып көруге»
рұқсат сұраған. Сол далалар осы облыста. Оның ойынша бұл далаларға біздің қол бері салса
— елу жыл, əрі кетсе — жүз жылдан бергі жерде жете алмайды деген. Қазір сіз сол даланың
қара қазаны Қарағандыда отырсыз,— дейді Гуля.
Гришин еліңнің осынша байлығын неге жасырып келдің дегендей, маған кінəлау көзімен
қарайды. Қазақстанның байлығын өзім де жаңа сезініп отырғандай, масаттанып кетіп, мен
оған:
— Қалай екен? — деймін. Неменені «қалай екен!» дегенімді өзім де онша айқын біле
бермеймін, бірақ Гришин менің сұрауымды дұрыс ұғынып:
— Таң қаларлық! — дейді.
Бір күні Гуля кетуге ыңғайланып тұра келді де, аз кідіріп қалды. Түйе жүн перчаткасын
асықпай киіп жатқанына қарағанда, ойына бір сұрау түсіп кеткен сияқты.
— Сұра, сұра! Біз енді досыңбыз! — дегендей, біз де Гуляға қарадық.
Гуля күрсіністі халін жеңу үшін зорлықпен жымиды да:
— Осы əлгі қара қағазда да қаталықтар болады ғой?— деді.
Сұрау тап желкемізден шағып алғандай, бəріміз де басымызды жастықтан жұлып алып:
— Неге болмасын!
— Болғанда қандай! — дедік, сол қаталарға өзіміз талай кездесіп, кəнігі болған адамша.
Семен Зонин жайында келген қара қағазда қата болмайтынын анық білсем де, дəл қазір
мен барлық қара қағазды қатаға шығаруға əзір едім. Ол аз болса, сол Семен жайында
анасына барған қара қағаздың да қата болып шығуын тілеп тұрмын.
— Қата деген бола береді! — деп, Гришин де өршелене сөйлеп жатыр.
Біз жап-жас əйел жарынан күдер үзбесін, үмітпен жүрсін деп, «қата» деген жақты
бастырмалатып кеттік білем. Гуляның езу тартуында сенер-сенбес, екі оқтылық қана
байқалады.
— Кейде тіпті жалғыз жауынгер түгіл, тұтас бір бөлім ұзақ уақыт қоршауда қалып, кейін
құтылып кетеді. Əскер шегінгенде
, 
жеке жауынгерлердің басқа бір топтарға қосылып,
хабарсыз кеткендіктен қара қағазға ілегіп қалатыны да болады, — деп, Гуляның көңіліне
демеу болу үшін, ананы-мынаны едəуір асырыңқырап айтып жібергенімізді аңдаған да

жоқпыз. Снаряд пен бомбадан жараланды дегенше, оқтан жараланды деген жеңіл тиеді.
Өлім жайындағы қағаздың дұрыс шыққанынан да қата болғанын тілеуіміз кімге болса да
түсінікті ғой!
Гуля алғыс ажарын көрсетіп тағы бір жымиды да, үндеместен шығып кетті. Біз бірімізге
біріміз түсініскен көзбен бір қарастық та, Гуляның жайына енді оралған жоқпыз. Бөлмеміз
суып кеткендей болды.
— Мүмкін, соғыстан кейін осы Қарағандыға келерсің, — дедім Гришинға жаңа бір
əңгімеге көшу үшін.
— Келсе қайтеді! Тап менің қалаған жерім осы Қарағанды екен! Сөз жоқ, келем, — деді
ол.
Осыдан кейін, мен оны Вася деп кеттім де, ол мені Костя деп кетті. Кездескелі бұзылмай
келген сіз-біз қалды да, сен-менге көшіп кеттік...
2
Соңғы күндердің ішінде ойлағандарымның бірде-бірі орнынан шықпай, сандалта бастап
еді. Болмашы бір кедергілер көбейіп, кейіс үстіне кейіс қосумен келеді. «Қыры кеткенге
қырын келеді» дегендей, оң аяғыммен аттасам да сүрінем. Көңілсіздіктер егіздей келіп, енді
еңсемді көтермесем, мойныма мініп алғысы келетін сияқты. Əзірге екі түрлі көңілсіздік
қатар келіп бір соғып өтті де, енді үшіншісін күтіп отырмын.
Келем, деп, күнде үш рет хат жазатын Ақботадан күдер үзе бастадым. Ендігі менің
майданға алып қайтарым Ақбота жазған отыз бес хат, жеті телеграмма бола ма деп
қауіптенем. Хаттар да, телеграммалар да алғашқы кезде ылғи «келем» деген қуаныш əкелуші
еді, соңғы кезде бірте-бірте дүдамал араласып, аяғы «келе алмаспынға» айналып барады.
Сегізінші телеграмды қауіппен күтем. Мұның бəрін бір көңілсіздік дей тұралық...
Екінші көңілсіздік госпитальдың бас докторымен арамызда туып кетті. Соңғы бір
жетінің ішінде ол кісі екеуіміз екінші майдан ашылу-ашылмасын сөйлесіп жүрген елшілерге,
əсем бір тілде сөйлесуге қалдым. Сіз-бізіміз көбейіп, бірімізді-біріміз орай сөйлейміз. Бұған
дейін, ол кісінің өз айтуынша, мен ақылды да, тəртіпті де, саналы да едім... Тамақты көп
жеуімнің өзі бір қуаныш сияқтанып, ылғи мақтау алушы ем.
— Госпитальда сізден асар əншіміз де жоқ! — деп қоятын.
Қаланы аралап қайтуға, денешынықтырудың кейбір түрлерін істеуге еркін рұқсат беріп,
қатал бақылаудан құтыла бастағандардың тобына өз қолымен қосып еді. Қазір бұл
бостандықтардан айрылып қалдым.
— Соңғы уақытта сіз маған ұнамай барасыз... — деп бір айтты да, берген бостандығын
түгел сыпырып алды. Жауырынымдағы оқты суырып алғаннан басталған достығымыз қазір
суысып барады да, ылғи бір əдеппен сөйлесуге көштік. Аңдысатынымыз сөз де емес, көзіміз

сияқты...
Кеше мен ол кісіге:
— Достар арасы бұлай суысу үшін елеулі бір себептер керек қой... — дедім, барымша
сыпайылап сөйлеп. Ол кісі маған тіктеу жауап қайтарды:
— Достар арасында бірін-бірі адастыру ыңғайы да байқалмауы керек! — деді.
— Мұныңыз адалдық дейтін қасиетімізге шек келтіріп тұрған сияқты екен... Олай болса,
ашыңқырап айтсаңыз екен, — деп ем, ол кісі салқын бір дауыспен:
— Коридор салқын... Тəңірі жарылғасын, палатаңызға кіріңіз! — деді де, кетіп қалды.
Мұның арты əр түрлі қысаң тəртіптерге əкеп соқты. Қалаға шығып қайту сияқты
нəрселерге біржола тыйым салынды. Баяғы естілігім, тəртіптілігім, енді сынға алынып,
сенімсіздік туғыза бастады. Қазіргі күндерде үш кісінің тамағын жейтін сауыққандық белгім
«əдейі істеліп» жүрген мінездерге қосылыпты.
— Онда не тұр? Ондай-ондай бола береді! — дейтін көрінеді.
Ертелі-кеш қызуымды өлшетіп, əділ қуа ренгенге де сенуді қойып, енді «өз бақылауынан»
өткізбекші. Осы келіспеушілігіміз созылып бара жатқан соң, мен амалсыз арыз беріп,
комиссияға түсуді талап еттім. Содан бері бас араздығы бар адамдарша əрең ғана бас
изесеміз... Менің қысылып бара жатқаным Вася Гришин сауығып болды деп танылып, бүгін-
ертең майданға қайтқалы жатыр. Оның тізесіндегі жарасы ашыла беріп, менен көп кейін
босанғандардың тізімінде келіп еді. Енді ол сауыққан, мен сауықпаппын!..
Майданда жақын дос, жақсы жолдастарыңнан онсыз да тез айрыласың. Қазір мен
Васядан айрылғым келмейді. Мүмкін, екеуімізді бір күні жөнелтсе, бір бөлімде кездесерміз.
Бақ бергенде, біздің бөлімде барып қосылуымыз да мүмкін ғой!
Қарағандыда өткен алғашқы күндерім өте жақсы басталған еді. «Апам жүріп кетті,
курсым біткен соң, өзім де келем, — деп Ақбота телеграмма берді. «Ақбота — тчк...
Сүйемін — тчк... Обязательно — тчк...» — деген ұп-ұзын құйрығы да бар. Ақботаның келем
дегені бір басыма жетіп жатқан қуаныш болғандықтан, мені сүйіп жатқан Ақбота ма,
телеграф па, оны тексерткен де жоқпын...
Соның артынан төрт күннен кейін апам келіп қалды. Жаурынымдағы оғымды алып
қолыма бергелі екі жеті өтіп, мен өз аяғыммен жүріп кеткен кезім еді. Апам мені коридорда
құшақтай алған бойы, үйдің екінші қабатына көтеріліп, біздің бөлмеге кірді. Вокзалдан
барып қарсы алған Гуля бар жайды түгел айтса керек, шешем жылаған жоқ. Шұбар қоржыны
қандай толық болса, көңілі де қуанышқа сондай толы келген еді.
— Тұрып кеткенің нең, балам-ау... Оған əзір бола ма екен... — деп, бір ғана қабағын
шытты да, содан кейін уайым белгісін көрсеткен жоқ. Мұнысы да маған емес, докторлар мен

Гуляға айтқан кінəсі сияқты еді.
— Жоқ, апа, мен енді сау адаммын. Əшейін демалып жатқан жайым бар, — дедім.
Апамның бояуы кеткен кəрі көзі анда-санда маған қадала қарап, өзі білетін
нысаналармен тексеріп жатқан сияқты. Бала жайында барлық ананың өзіне ғана сенетін
əдеті бойынша, тұла бойымды түгел барлап шықты да, көзін сүртті:
— Жүрегім қобалжыған жоқ еді, — деді.
Бар ананың баласын жаманатқа қимайтын əдеті ғой, апам қорыққан да, жылаған да
сияқты. Бірақ одан арғыға ойын жібермеген. Əлдеқайда алыс қиядан балапанның шаңқ етіп
қалғанын естіген де, ұя басар, қамқор ана жетіп келген. Апам, ауру адамның көңілін
босатқысы келмегендей, өзін-өзі ұзақ ұстап отырды да, менің сауыққаныма əбден көзі жетіп
болғасын ғана өз жүрегін ақтара бастады. Қой баласы — қозы, жылқы баласы — құлын, құс
баласынан — қарғам, бəрі де маған теңеліп жатыр. Тауық пен тышқан балапандарынан
басқаның бəріне де бір-бір теңеліп өттім, енді қайталана бастады...
Шеше мен баланың ендігі беттері ішкі сорға қарай ауысып бара жатқанын сезіп, Гуля
шығып кетті. Енді неден бастар екен деп мен күтіп отырмын. Ала қоржыннан ба, басқадан
ба?..
Шешем адасқан жоқ. Қара барқыт камзолы мен көк барқыт жеңсіздің қойын қалталарына
мықтап салған бір құшақ жып-жылы хаттарды берді. Ақбота жазған сөздер əлі суынбаған да,
шешем ол сөздерді суыққа тигізбей əкелген. Оқудан бұрын біраз уақыт кеудеңе қысып
жатқың келетін сияқтанады. Мен сол жағыма қисайып жатқан бойымда хаттарды
жастығымның астына қарай тартып қойып ем, өзінен-өзі ойлаған жеріме тиді... Денем сол
жылылықты сезінгендей болды.
Апам жүруге əзірлене бастаған соң-ақ Ақбота да күнде бір хат жаза беріпті. Əр жазған
хатында енді бір ауыз сөзі ұмыт қалғандай, ертеңіне тағы біреуін жазыпты. Мен оған солдат
ойын ашық айтып, мəселені үзілді-кесілді түрде қоятынымды аңғарта жазып ем... Мына
хаттар бəрі жиналып, соған жауап берген. Əуелі аздаған тартынғандық бар. Енді біреулерінде
əйелге тəн ойнақылықпен дəмелендіру кезек ауысып келіпті де, ең соңғы хатында уəдесін
беріпті. Шешем почтальонға ұсап, барлық хатты бір-ақ əкеп тапсырып отыр.
Мен бірінен соң бірін алып хаттарды оқып жатырмын да, шешем менің көзіме қадалып,
менің ойларымды оқып отыр... Ақботаның хаттарын асыға-аптыға оқыған мен көп түсіндім
бе, менің көзімнен апам көп түсінді ме, оны осы күнге дейін айта алмаймын.
— Əуелі Ақбота екеуміз түйе жүннен мына бір жылы көйлекті тоқып едік. Керек болар,
ала бар деп, Ақбота мына біреуді де салып жіберді... Мен қайдан білейін, өздерің білетін
шығарсыңдар деп, ала келдім... — дейді.
Шешем енді «мен» демей «Ақбота екеуміз» деп сөйлейтін болыпты. Реті келіп қалған
жерге «өздерің білесіңдер» дегенді де қыстырмай қалмайды. Шұбар қоржыннан түйнек-

түйнек болып шығып жатқан сəлемдемелердің əрқайсысын қолына алған сайын, Ақботаны
да аузына бір алып қояды:
— Байғұс бала жалғызсырап жүр ме, əлде неғып жүр... — деп, əлдеқашан үй іші болып
кеткендіктің белгілерін білдіреді.
Жылма-жыл жаңарып, жайқалып, əсем бір ағаштар өседі. Жазғытұрым қаптап шыға
келген жас бұтақтары мен жапырақтары ауырламайды да, алаламайды да. Əр жапырағымен
бірге жайқалып, бірге шаттанады. Көркем ағаштың тəкаппар шайқалысы сол жаңа
жапырақтар мен сол жаңа бұтақтарының қуанышы ғой. Ана байғұс сол көркем ағаш сияқты.
— Ақбота қалай, өзіңді сыйлай біле ме? — дедім, шешімнің азды-көпті күдігі болса,
біржола жоғалсын деген оймен.
— Құлыным-ау, сол емес пе сүйенерім. Кейде, тіпті сенің бар-жоғыңды ұмытып кетем, —
деді шешем.
Шешеңнің ұмытып кеткені жақсы емес, əрине... Бірақ бұл Ақботаға қояр кінə да емес еді.
Шешем Гуляның үйінде болды. Күн сайын Гулямен бірге келіп, ұзақ отырып қайтады.
Күн сайын Ақбота бірдемеден қысылып қалған жоқ па екен деп, менен сұрайды.
— Жоқ, апа, тыныш жата бер, — деймін.
Бұл жаз белгілері білініп, терезелерге сүңгек тұра бастаған кез еді. Бір жетіден кейін
шешем қайтуға асыға бастады.
— Соғыс уақыты ғой, Қайрош... Жата бергенім ұнамас, — деді. Соғыс уақыты ғой дегенді
əдетіне сіңген сөздей айтқандығы сонша, мен таңданған да жоқпын, қайталатқан да жоқпын.
Шешем «Қайрақты» колхозының бау-бақшалық егістерінің бригадирі екен. Қарамағында
дəл қырық төрт гектар жері болып шықты. Ватикан «мемлекетінің» жері де қырық төрт
гектар... Рим Папасы елші ұстағанмен егін салмайды, жеуді біледі деседі, егуді білмесе
керек. Сондықтан оның не оратынын мен де білмеймін. Дегенмен бірдемені ору үшін
бірдемені егетін де болар... Менің шешем қырық төрт гектар жеріне бау-бақша егіп,
күздігүні соны жинайды.
— Жеріміз кінаратшылдау ғой, бабын таппасаң, оңай өнім бере қоймайды, — деп те
қояды. Сол баптың күні өтіп кете ме деген қауіппен қайтуға асығып жүр.
Шешемнің соғыс уақыты ғой дегені мені де асықтырғандай болды:
«Енді біраз күн осында бола тұр», — дегім келді де, айта алмадым оны.
— Ақбота да жалғыз қалды ғой, — дейді апам. — Ылғи барып тұрмасам, бала ғой əлі...
Демалыс күнде ылғи колхозға қайтып келеді. Баяғы өзің қашып барған балалар үйі бар еді
ғой, оқулары сол үйде, қақпасынан кіре бергенде саған кездесіп қалардай боламын да,

жайраңдап кеп Ақботам құшақтай алғанда, сені тағы да ұмытып кетем...
Шешем үйшілік бір қуаныш күйін дың-дың, қағып, ақырын-ақырын менің құлағыма
құйып кеткісі келеді.
— Оқуы бітетін уағы да жақындады. Мен бармай, шыға алмас... Асығып жүрген шығар
байғұс бала... — деп, маған тесіле қарайды.
Дəл аттанарда апам түбіт шəлісін басына мықтап орап, белін бекем буынып алып:
— Қайрош-ау, Ақботаның оқуы немене осы? Өздерің ойласып па едіңдер басында? Жел
мен боран, қар мен жаңбырдың оқуы деген немене болушы еді, өзі? — деді.
Шынында, Ақботаның немене оқып жүргені маған да анық емес еді. Апам өз ойын бір
қобалжуы бардай айтты. Сол қобалжу өз ішіме де кіре бастаса да, апамның көңілін
орнықтыру үшін — огородыңа жаңбыр жауғызып берсе, жел мен боранды маңайыңа
жолатпаса, сол аз ба, апа-ау!.. — дей салдым, қалжыңға айналдырып.
Ашып айтылмаған əрбір сөздің ар жағында қалтарысы болатынын аңғаратын шешем одан
арғы ойымды қазбалаған жоқ. Өз сөзімен өзіне жауап бергеніме қанағат етпесе де, «өздеріңе
ұнаса болғаны» дегендей ана көзімен бір қарады да, орнынан тұрды.
— Ақбота сені күте білсін. Мына хатты өзіңе естіртіп оқысын, — деп басыңқырай
айттым да, уақыты болса, келіп кетер... — дегенді əдейі босаңдау айттым. Бірақ, шешем
менің нені баса айтқым келетінім менен кем сезбесе керек.
— Үйге барысымен-ақ атандырармын, — деді.
Осымен шеше жүрегі де біржола орныққандай болып, сол күні жүріп кетті. Ағашқа тағы
бір жаңа бұтақ қосылды да ұзамай жапырақ жарады, ол да өзімен бірге жайқалатын болады.
Шешем мен Ақботаға, елдегі апа-қарындастарға жіберейін десем солдат бойында
сұрғылттау түскен суретінен басқа еш нəрсесі жоқ екен. Оларымның да шеттері мұжылып,
шинельден тер өткендей кей жерлеріне су өтіпті. Амал қайсы, жібергенім де сол-ақ болды.
Шешем аңғартқан аз қобалжу соңғы күндерде өсіңкіреп барады. Ақбота оқуын бітірген
соң, аудандағы ауа райын бақылап тұратын станцияға бармақ еді. Тығыз түрде келіп қалған
соңғы хатында «қайда жіберілерім əлі белгісіз, бірақ саған бір барып қайтуға рұқсат берер
деп сенемін» депті.
Осы қобалжу екі жетіге айналғанда, ендігі күтуімнің орны жоқтығына да сене бастадым.
Бөлмемізге келген əрбір хатқа үрке қарайтын болғанымды байқадым. Осы халде қауіппен
күткен сегізінші телеграмма келді. Ақбота қысқа ғана «бара алмаймын» депті. Себебін
айтуға дəті шыдай алмағандай, бір ауыз сөз қоспаған. Əдетімізге айналып бара жатқан
«сүйемдер де» жоқ. Ақбота айтпаған «сүйемінді» бұл жолы телеграф та қоспапты.
Не болды екен деген ой əлденеше құбылып, тұрақты жауабы табылмай тағы біраз күн

өтті. Ойға қонар тұрақты жауаптар аз емес, бірақ өзімнің ойым тұрақтамайды. Енді «бара
алмаймынның» орнына «бара аламын» деген хабар күткендеймін. Олай болмаған күнде,
Ақботаның бұған дейінгі «барам», «сүйем» деп жазған сөздерінің бəрінің артына
«алмаймын» деген бір бəле жалғанып, бұрынғы боладының бəрін болмайдыға айналдырып
жіберетін сияқтанады.
Васяның босанатыны да менің осындай бір кезіме дəл келіп қалды да, мен де майданға
қайтуға асықтым. Аздап көңілсіздік кіріп, жүдеңкіреп те кеткен болуым керек, госпиталь
дəрігерлері о жер, бұ жерімді қайта шұқылай бастады. Бас дəрігердің «өз бақылауымнан
өткізем» дегені де осының салдарынан туғаны анық еді.
Соңғы күндердегі үлкен ермегім майдандағы жолдастарымның жазған хаттары. Еш
нəрсені ашып айтпағанмен көңілдері көтеріңкі. Қимыл əзір екінші белеске шыға қоймаса да
ой ол белестен асып кетіпті. Володя əртүрлі қалжың қосып жазады. Петр Ушаков мұртын
өсіріп жіберіп еді, сонау солтүстікте болатын мұртты бір бəле бар еді ғой қазір соған ұқсап
барады; мұндай суық жүзді, қабағынан қаһар түнерген солдатты өз көзім көрген емес дейді.
Ростов айқасы үшін біздің бөлімге бірталай абырой қосылған сияқты. Володя өзі туралы еш
нəрсе айтпаса да, маған деген үлкен қуаныш барын аңғартады.
Володяның өзінің бір қуанышы мені тағы да асықтыра түсті. Партия қатарына алынуды
талап етіп, екеуміз арызды бір күні берген едік. Ростов бір жайлы болғаннан кейін арызымыз
қаралатынын екеуміз де сеніммен күтетінбіз. Володя қазір партияға алыныпты да мен
болсам мынау, емделумен жүрмін...
— Жоқ, тез майданға жету керек!
Политрук Ревякин тура əмір бере жазады. Əр айқаста сенің орныңды ешкімге бермей
келдік, енді жетер, тез орныңа кел дейді.
— Өзің комсомолсың, осынша емделе бере ме екен! — деп қалжыңдап та қояды. Бірақ
қалжыңның өзі де маған əмірдей сезіледі.
Бөлмемізге сыя алмай коридорға шығып ем, сырттан Вася келе жатыр екен. Лепіріп, екі-
үш баспалдақтан бірақ аттайды. Ол Киров атындағы шахтаның бір жаңалығын көруге кеткен
еді, əлденеге тасып қайтыпты. Мені иығымен соғып кете жаздап əрең тоқтады да:
— Мен біржола келісіп қайттым, Костя!.. Берлиннен кейін тура Қарағандыға келетін
болдым! — деді, аптыға сөйлеп.
— Кіммен келістің?
— Кіммен?!.. Жоқ, келіскен жоқпын... митинг болды...
Маған сөз беріп еді, мен уəде бердім! — деді. — Сен Қарағанды деген жердің немене
екенін білемісің? Жоқ, білмейсің... Мен де білмеймін... Ал, сен қайтесің?

Шынында да, соғыстан кейін мен қайтемін осы? Жер бетіндегі өмірде құйын, дауыл,
соғыс, нөсер сияқты халдердің бəрі өткінші. Оның ар жағында үлкен сарынымен өмір жатыр.
Жер денесін шіміріктіре келіп соғылатын əрбір снаряд ауыр-жеңіл жара салмақ. Сол жара
көздің соқырындай, мұрынның пұшығындай болып, өшпей орнында қала бермек пе? Жоқ,
қала алмайды.
Мен əр істі өз уақытында істеу керек деп ойлаймын. Қазір соғыс уақыты. Мен де өз
орнымда сияқтымын. Қазір азамат борышы не деп сұраса, мен қару асынуда дер едім. Керек
болып қалса, ол қаруды мен кейін де тастағым келмейді. Бірақ өткінші — өтеді. Ол кезде,
қаруын тастамай жалғыз сопайып қалған адам мен де болмаспын. Қай қару керек болса,
қолыма соны алармын.
Мен жауап бермей кідіріп қалған соң, Вася күте алмай бөлмеге қарай кетті. Мен əр
баспалдақта бір ойға кездескендей баяу қозғалып үйдің астыңғы қабатына қарай келе
жатырмын. «Соғыстан кейін мен қайтемін?» деген сұрау кең өмірдің əр жерінен маған бір
орын іздегендей, ойымды сүйреп əлдеқайда əкетеді. Шалқып, шіреніп Каспий көз алдыма
келеді. Түс болды деп салған шахта айғайлары маған Каспий үніндей естіледі. Гурьев —
Қарағанды, Гурьев — Қарағанды деген жазу шұбартып барлық қабырғаларды алып бара
жатқандай болады. Алтынмен жазылған, қызылмен де жазылған, қара сырмен де жазылған...
Кішкене бір кабинетке кіргендей боламын. Самайына ақ кіре бастаған, қара мұртты, денелі
жігіт аты-жөнімді сұрайды... Қысқа-қысқа айтып жатырмын...
— Иə, келген жұмысыңыз?...
— Шахтаға жұмысқа түссем бе деп едім.
— Бұрын көмірде болып па едіңіз?
— Жоқ, сондықтан да көмірдің қара жұмысынан бастағым келеді.
— Курсқа түсіп, бір мамандық алуыңа да болады.
— Жоқ, мен əр нəрсені əліп-биінен бастайтын əдетім бар еді. Курсты кейін көре
жатармын...
Қара мұртты жігіт азырақ таңқалғандай, оның таңқалғанына мен де таңданғандаймын...
Ерсі көрінетін немене айттым оған? Мен не істесем де түгел біліп істегім келеді. Мен солдат
тамын, офицер демін. Бірін біліп, бірін білмесем, мен өзімді бұл екеуінің бірі де емеспін дер
едім.
Біреу бұл сабақты өткен шығар, біреу өтпей-ақ жеткен шығар. Онда менің не жұмысым
бар, мен басынан бастап түгел өткім келеді...
Болашақтың осындай бір суретін өз ойыммен жасап келе жатып, бас дəрігердің
кабинетіне кіріп кеткенімді аңдамай да қалыппын. Бас дəрігер толық денесімен дөңгелене
қозғалып, орнынан тұрды да:

— Қане, билеп жібер!.. Құттықтаймын. Жолдасыңнан қалмай қайтатын болдың
майданыңа... мə! — деп, төрт бүктеген бір қағазды қолыма ұстата салды.
Тапочканың табанымен сырлы еденді сылп-сылп еткізіп, дəрігердің тілегін орындай
бастап едім, ол менің, аяқтауыма қараған жоқ, басын маған қарай бір изеді де шығып кетті.
Менің ойым біржола сауыққанымды аңдату еді, онымның керегі болмай қалған екен.
Дəрігерлер деген бір қызық қауым болады. Ауруың қатты болған сайын сен оған көбірек
ұнайтындай, айналып, үйіріліп қасыңнан кетпейді. Сені көрінгеннен қызғанып, өліп-өшіп
үстіңде жүреді. Саған келетін хаттар мен телеграммаларда көңілсіздік жоқ па екен деп, оны
да қадағалай жүреді. Ауру кезіңде сен бір еркесің. Орынсыз ауыр айтып қалғаныңды да
елемейді. Үйіңде не жай бар екен жақсы көретін қызың бар ма еді, ол не жазыпты, соның
бəріне ортақтасып кетеді. Қайғы-қуанышыңа еріксіз еншілес болып алады. Бірақ мұның бəрі
де жазылды деген қортынды шығарғанша ғана. Сауықтым дегенше, дəрігер үшін бар
қызығым таусылды, бағам біржола түсті деп есепте. Енді сенің қайғы, қуанышыңның бар-
жоғы оған түкке керек емес. Бірнеше ай қарауында болып, достасып кеткенің, басталған бір
əңгімелеріңді аяқтағың келетіні, — енді оның бірде-бірі қызықтыра алмайды дəрігерді. Енді
ол сенен гөрі «қызығырақ» ауруға ауысып кетті. Сен жəбірленбей қала бер, жəбірленсең де
қала бер...
Бас дəрігер маған да осыны істеді.. Майданға қайтасың деп қуантты да, содан кейін
менің бар-жоғымды біржола ұмытқандай, өз жұмысына кетіп қалды. Маған қалай болса
солай тапсыра салған телеграмының қандай хабар əкелгенінде жұмысы да болған жоқ. Билеп
жібер дегенді де əшейін əдет бойынша айтқан екен.
«Сүйемін — тчк,.. Гурьев— тчк» деген таныс тіркеулері» не қарап телеграмның
Ақботадан екенін таныдым. Балалар үйіндегі ескі əдет бойынша, ішімнен «қуаныш үстіне
қуаныш!» деп тұрып ашып қалып ем, тап осы үйдің алдына жау снаряды түскендей, жүрегім
солқ етіп қалды.
— «Бүгін майданға жүріп кеттім, адресімді үйден білерсің, апама жіберермін», — депті
Ақбота.
«Адресімді үйден білерсің, апама жіберермін» деген сөздер, əрине, жылы тиеді Ақбота
екеуміз бір үйдің адамы болып қалған сияқтымыз. Бір үйдің адамдарының мұндай түрін
бұрын көрмесем де іштей бірталай ұқсастық тапқандай болам. Бірақ жауын мен желдің
командирі, жылы мен суықтың начальнигі майданға не үшін тартып кетті екен? Бұрын мен
барлық хаттарымның басына осы сияқты ұлықтаулар қоюшы едім, бұдан былай кім деп
атамақпын? Кім болып кетті екен? Жолдас автоматчик деп жазам ба, болмаса, жолдас
пулеметчик деймін бе? Тоғыз емес тоқсан торапты соғыс жолдарының қай тарауынан іздер
екемін енді?..
Бас дəрігер асығыс басып кіріп келді де:
— Міне қорытындымыз... Енді боссыз, оң сапар болсын! — деп, бір тарақ қағазды
қолыма ұстатты да, артынан ере келген əйел дəрігерге қарап:

— Операция столына Кубышкинді салыңыз! — деді.
Ертең ертемен Вася екеуміз сауыққан жаралыларды майданға жөнелтіп тұратын жерге
келдік. «Жел мен жауынның командирі жау төбесінен найзағай түсірем деп кетті ме екен
құйын соқтырам деп кетті ме екен?» деген ой əлі арылмай бірге келе жатыр. Ақботаға əрі
риза, əрі наразы сияқтымын. Азамат борышы дегенді есіме алғанда риза болып келе
жатамын да, ерлі-зайыпты болған жағымыз есіме түсіп кеткенде ешбір салтқа сыйғыза
алмаймын.
Жазылған жаралыларды майданға жөнелтіп тұратын жердің комиссары аға политрук
Тарасенко деген жігіт екен. Мен одан өз бөліміме қайтаруды қадала сұрап, себептерімді
айттым:
— Өз бөліміңе қайтуды сұранудың себептері таныс қой сізге. Бірімізге-біріміз жан-
тəнімізбен қарыздар болып кеткен бір топ жауынгер едік. Көрер түсіміз бөлек болмаса,
ұйқымыз да бір еді. Осы бір қырсық кездесіп, жараланып қалмағанда, ендігі партияға
алынбақ едім. Достасып кеткен жолдастарымнан айырмай, өз бөліміме жіберсеңіз екен —
дедім. Сөзімді бөлгізбейін деп, ойлап келген ойымды бір-ақ түйдек етіп, тез айттым.
Тарасенко мені көгалжым көзімен бір ғана шолып етті де:
— Қайда болса да өзіміздің бөлім емес пе, — дей салды.
Емделуде жүргенде едəуір айырылыңқырап қалған əскерлік əдеттерді бойыма қайта
жинап, денемді ширатып алдым. Балтырымнан бастап ширатылып келе жатқан бұлшық еттер
киім біткенді кернеп бара жатқанын сезем. Сымдай тартыла қалу əскер үшін мақтаныш емес,
тəртіпке жатады. Гвардиялық дивизияның солдаты белгісінен ғана танылмай, əскерлік
мүсінінен де танылуға тиісті.
Тарасенконың оң қолы шолақ екен. Сау қалған сол қолымен менің қағаздарымды
ыңғайсыздау аударыстырып отырды да:
— Жолдас аға сержант, командирлер курсына барасың, — деді.
— Жолдас аға политрук, өз бөлімімнен басқа жерге барғым келмейді! — дедім, барлық
дос-жолдастарымнан бір-ақ айрылып қалам ба деп ышқынып кетіп. Дауысым əскерден гөрі
балалық шағыма лайық, төзбестік бір мінезді байқатып қалғанын өзім де аңғардым.
Берлин алынып, соғыс біткеннен кейін мен соғыс академиясын бітіруге де уəде бергелі
тұрмын. Мұным ойын да емес, өтірік те емес.
Бірақ əр жауынгерден күнде естіп жүрген сөзіне Тарасенко таңданған жоқ. Оқ нөсерінен
басын көтере алмай жатқанда да біздің жауынгерлер Берлинге қашан жетер екеміз деп
жатады. Шегініп келе жатып белуардан батпақ окопқа құлай кеткенде де ол үмітпен
айрылған емес. Ол қатынаспаса Берлин алынбайтындай, əр жауынгер өз сапарының шетін
Берлинге апарып тірейді. Мүмкін, оң қолынан айрылып, осында келгенінше, Тарасенконың

өзі де солай ойлаған шығар. Сондықтан менің Берлиннен кейін соғыс академиясын бітіруге
де уəде берейін дегенім оны таңдандыра алмады.
— Қазақстан командир дайындау керек пе, жоқ па? — деді Тарасенко.
— Əрине, керек, — деп бастадым да аяқ жағына, — мен белім командирі едім, — дегенді
қыстырып та жібердім.
— Орта білімің бола тұрып, осы күнге дейін неғып офицер болмай қала бергесің?
Мұның болмайды. Курсқа барасың! — деп, Тарасенко менің қағаздарымды тағы бір
аударыстырып қойды. Даусы қаталданып, көзқарасы салқындап барады.
Əлі де сау күніндегі əдеттерін ұмытып болмаған оң қолының шолақ білегі белбеуге
қыстырып қойған жеңін бір түртіп қалды. Бұрынғы əдеті бойынша, қаламды алуға
созылғысы келеді. Байқап қалмадың ба дегендей, Тарасенко маған қарағанда, мен соны
пайдалана қойып, ең соңғы айла-шарыққа жармастым:
— Менің өз бөліміме қайтуымның қандай қажеті барлығын мына хаттардан да көруіңізге
болады, — деп, жолдастарымнан келген бір құшақ хатты Тарасенконың алдына жая салып,
— ең болмаса біздің политруктің хатын оқыңызшы... — дедім.
— Мына біреуін бір əйел жазған екен... Əлде, политругін, əйел ме еді? — деді Тарасенко,
ең үстіңгі, Ақботадан келген бір хатқа қиғашырақ қарап отырған бойы. Көзінің алды азғана
жымың, етіп қалды.
— Кешіріңіз, жолдас комиссар, — деп мен Ақботаның хатын тез кейін тартып алдым.
Адам мінезінде сыр қандай көп, əңгіменің бетін осы əйел хаты өзгертті. Комиссардың
көзі жылы шырай беріп, мырс етіп қалды. Енді даусы да жұмсарған сияқты.
Əйел мен бала соғыс адамдарының жүрегін тез босатады. Олардың əйел мен бала жайын
көп əңгіме етпейтіндері де, əңгіме ете қалса, елтігендей болатындары да сондықтан. Мен
бұл жайды да құр өткізгім келмей:
— Политрук болмағанмен майданға жүріп кетіпті əйелім... — деп, Ақботаның соңғы
телеграммасын Тарасенкоға ұсындым. Көрсеткім келіп Ақботаның суретін де суырып алдым
қалтамнан.
Тарасенко телеграмды оқып шықты да:
— Бəрібір, екеуің бір бөлімде емессіңдер ғой, — деді.
Содан кейін, менің ыңғайымды тани кетіп, үнсіз ғана қолын суретке созды.
Көзі жаудырап, дененің бір мүсінін жасырмай, жеңіл шұбар көйлекпен жаздыгүні түскен
сурет комиссарға да ұнағаны байқалады. Ішімнен:

— Ақботаның аяғына мін тағып көрші! — деп тұрмын. Шынымды айтсам, əйелдің аяқ
мүсіні деген өз басымның, қадала қарайтын, ең бұрын көретін нəрсем. Сонымды барлық
еркектің мінезі шығар деп ойлап тұрмын.
Тарасенко суретті өзіме қайтарып беріп жатып:
— Жау оғынан қалай қорғай алар екенсің?.. — деді.
— Өзі қорғай алар деп сенемін, — дедім.
Осымен ешбір нəтижеге келе алмай, əңгімеміздің бұл саласы да аяқталып қалды.
Тарасенко əйтеуір менің көңілім үшін аударыстырған болып отырғанмен хаттардың біреуін
де оқыған жоқ. Дос жолдастары кім екен дегендей, адрестерін ғана шолып отыр.
— Мына Ревякин деген кім, политрук емес пе? — деді бір кезде, көзінің ақ-қарасымен
бірдей маған тесіле қарап.
— Иə, жолдас комиссар, аға политрук, — дедім.
— Аты кім? Миша Ревякин емес пе?
— Тап соның өзі, жолдас комиссар!.. Михаил Иванович Ревякин.
— Соғылған Миша Ростовта екен ғой!..
— Тап солай, жолдас комиссар! Ростовта!..
— Ол екеумізді ескі достар деуге болады.
— Тап солай, жолдас комиссар!..
Соңғы жауабымның орынсыз екені айқын болса да, абайсызда оны да айтып қалдым...
Тарасенко онымды аңдап қалғандай көзін маған бір жалт еткізді де, үндемеді, жымия
отырып Ревякиннің хатын түгел оқып шықты.
— Орныңды өзіңе сақтап отырмыз, тез кел дейді, ə? Ие, ол солай жазады...
— Тап солай, жолдас аға политрук.
— Харьковта курсты бірге бітіріп едік. Өзі Курскінікі. — Тап солай! — дедім тағы да,
Ревякиннің қай жердікі екенін білмесем де.
Ревякиннің ойынды-шынды əмір бере жазған хатын оқыған сайын, əр сөзінен өзіне таныс
мінез тауып, Тарасенко бірдеме деп қалады, мен де оның сөзін мақұлдай түсем. Кейде мен
мақұлдап үлгіре алмай қалсам, Тарасенко өзі мақұлдап:
— Тап Мишаның өзі! Хаты өзіне қандай ұқсап тұр! — деп қояды.

Егер бұл басқа бір Ревякин болып шықса да, мен де бұл бет алысымнан қайтар емеспін.
Өйткені, Тарасенконың əлпетіне қарап, Ревякин арқылы өз бөліміме баратыныма сене де
бастап едім. Бақытыма қарай, біздің политрук Ревякин Тарасенконың шын досы болып
шықты.
— Өзгеңді жинап қойып, бірден Ревякин қайт деп жатыр десең ғой, мен əлдеқашан
көнем! — деді Тарасенко. — Отырсаңшы өзің.
Жауынгер жолдастарыма қосылатыным да, партияға алынатыным да, күдік біткеннен
арылып, жүрегім де орнына түсті. Бірақ Тарасенконың соңғы айтқанына лайықты жауап таба
алмай тағы да — тап солай... — дей салдым отыра беріп.
— Егер сені Миша керек қылып жатса, өз орныңа-ақ жіберейін... Бар... Менен хат ала бар,
— деді Тарасенко.
— Ал, қане, Мишаның жайын айтшы. Не істеп жүр? Түгел айт!..
Осымен бар мəселем өз ойымдағыдай шешілетін болып, екі сағаттан артық отырып
қалдық. Ревякин жайында не білсем, мен соларымды жіпке тізгендей етіп, шұбатып айта
бердім де, Тарасенко жаңағы маған ұсап:
— Тап өзі! Тап солай!.. Политругіңнің бар мінезін қайдан біліп қойғансың өзің? — деп,
таңданумен болды.
— Бір төсекте бірге жатып жүрген əйелі де ерінің сырын мұндай біле бермейді! — деді
бір уақытта.
— Сұр шинельдің астында біріңді-бірің тез ұғады екенсің, — дедім мен енді ойыма ие
бола бастап. — Майданда сөз бен ісің, қылығың мен мінезін, қатар жүреді де, бəрі де көз
алдыңда болады ғой, жолдас комиссар...
— Сен Ревякинді осынша жақсы білсең, оның сені қандай жақсы білетінін хатынан көріп
отырмын. Сəлем айт Мишаға, сені партияға алуға мен де кепілдік берем, деп айтты де!
— Рахмет, жолдас Тарасенко!
Өз жұмысым оңына бет алғаннан кейін, мен Вася Гришиннің, жайына көштім. Манадан
бергі əңгімемізден Тарасенконың өмір тарихы да біраз аңдалып қалып еді. Бұрын Донбасс
жұмыскері, кейін партия қызметінде сол Донбасста болыпты. Соғыстың алғашқы күндерінде
Харьковта Ревякин екеуі тоғыз айлық партия курсында оқыған екен сол курстан майданға
жөнелген. Қазір оң қолы шолақ, Қарағандыда отыр. Мұнда келгелі екі-ақ ай болғанмен нағыз
Қарағанды патриоты болып алған.
— Біздің Қарағанды қазір жау қолында қалған Донбастың орнын басып тұр! Мұның
болашағы əзір ойыңа да сыя бермейді! — деп қояды.
Оң қолынан айрылған адам, іштей өзін-өзі солдат қатарынан шығарып қояды. Əзірге

əскерлік жұмыста отырғанмен Тарасенко да солай екен. Ол соғыс біткеннен кейін де осы
Қарағандыда қалуға біржола бел байлапты. Қазір əйелі мен баласы, кемпір шешесі де осында
екен.
— Əйелім Киров шахтасында. Штейгер... Онда стахановшы əйелдердің алты бригадасы
бар, — деді Тарасенко. Енді маған Васяның тілегі де оңай орындалатыны байқалды.
О да соғыс біткен соң Қарағандыға келмек, о да Қарағандының болашағын ертегідей
естіреді. Васяның осы жайларын айта келіп екеумізді бірге жөнелтуді тілек еттім.
— «Қатынды жұмаққа жіберіп көр — сиырын да жетелей барсын» деген орыстың бір
мəтелі бар еді, тап соны істеп отырсың! — деді маған Тарасенко.
Мен қалжыңға қалжыңмен жауап бердім:
— Өзбек ағаң баласы бір молладан «осы қазақ жұмаққа бара ма?» деп сұрапты дейді.
Моллаекең қазаққа жұмақты қимады ма, əлде қазақ халқының асып кеткен діншіл
болмағанына наразылығы бар ма, əйтеуір — «жоқ, қазақ жұмаққа бармайды, ең əрі кетсе,
босағасынан ғана сығалар!» депті...
Қазақтың ойға алғанын орындамай қоймайтын əдетін білетін өзбек ағаң баласы:
— Ендеше, қазақ барады екен жұмаққа... Қазақ сығалады дегенше — кірді деңіз! — депті
дедім...
Қазақ қалжыңымен онша таныстығы жоқ Тарасенко біраз күліп алды да, əшейін
қалжыңнан шын бір қортынды шығарды:
— Ойға алғаны мен уəде еткенін орындауға қазақ халқының тұрақтылығын күнде көріп
отырмын. Майдандағы жиырма сегіздің ерлігіне көмірде жиырма сегіз мыңдар жауап беріп
жатыр,— деді. Содан кейін, Васяны да шақырып алып, екеумізді бірге — біздің бөлімге
жөнелтті.
Ертеңіне, бұл жолы да түнде, Вася екеуміз жүріп кеттік. Жазғытұрғы жылы түн жұмсақ
қана леп беріп тұр. Кен қоқымнан үйілген қырқалардың көгілдір оттары жылт-жылт етіп,
етектегі ұсақ жұлдыздармен араласып, көзіңді алысқа сүйреп əкетеді. Өрмекшінің ауындай
жиі түскен темір жол табандары вокзалдың өзін əлденеше орап кеткен сияқтанады. Паровоз
үндерінде тыным жоқ, алды-артың мен оң-солыңнан қатарласа, қосақтаса шығады. Қыбыр-
қыбыр қозғалған көмір артылған вагондар өре жөнелген мыңдаған жылқыны есіңе түсіреді.
Бүйірінен буын бұрқыратып қалған паровоз астынан қарасаң, темір жол табандары ай
сəулесі түскен үлкен бір көлге ұқсап, шеті-шеті аңдалмайтындай əсер етеді. Бұған қарш-
құрш қаржасқан вагон үндері мен ышқына шыққан ысқырықтар қосылып, Қарағанды
вокзалының тынымсыз үртіс өмірін кез алдыңа əкеледі.
Əр кездегі əдетінше, тез басып, ұршықтай үйіріліп Гуля келіп қалды. Түнде кететінімізді
айтып, күндіз барып қоштасып кетіп едік.

— Екіде тағы жаралыларды қарсы алатын едік. Сендерді тағы бір көріп қалайын деп,
ертерек келдім, — деді Гуля.
Поезд лықсып қап жөнеле бергенде терезеден Гуляны тағы да көрдік. Кішкене
саусақтарын тез-тез сермеп, вагонмен қатарласып біраз жер жүрді де, ағараңдап кейіндей
берді. Аз қысыңқы көздері мен тез-тез сермелген саусақтары бүкіл майданға сəлем айтып
жатқандай еді. Мүмкін, өзінің жарына да біз арқылы сəлем айтып жатқан шығар. Кім біледі,
кездесіп те қалармыз... Қара қағаздарда да қаталықтар болады ғой... Болады, болады,
бауырым!..
3
Егер мен жазушы болсам, біріне-бірі ұқсас уақиғаларды қайталамаған болар едім.
Əсіресе, əскердің кейін шегінуі сияқты ең бір көңілсіз нəрселерді қайталаудан қашар едім.
Амал не, соғыс жазушымен де, оқушымен де есептеспейді, қайталағысы келсе —
бөгелмейді де. Өзі бұлдыр алыс заманнан бері жасап келе жатқанмен шындап келгенде,
мінезге де бай емес. Шабуыл, я шегіну, қырылу, я қыру, жеңу, я жеңілу сияқты екі жақтың
халін қарама-қарсы көрсететін екі-ақ түрлі жайы бар. Айларға созылып тең-тарта тұрған
табан тірестер де түптеп келгенде осындай екі жайдың біріне əкеліп соғады. Көп
жасағандардың ішіндегі мінезі өспегенің бірі де осы обыр болады.
Жоқ, бұл оның бір ғана жағы, сыртқы бір көрінісі. Екі түрлі жайдың, бірінен-біріне ауысу
үшін мыңдаған ойлар соқтығысып, тынымсыз жұлқысады. Оқ есепсіз төгілген сияқты
болғанмен мағынасыз төгілмейді. Бойдағы күштен ойдағы күшке салмақ ауыр түседі. Өзен
біресе төмен қарай ағып, біресе жоғары қарай ағып жатқандай, ой мен сезімнің əрбір қас
қаққанның арасында талқысы көп сындарға түседі. Шабуыл — жеңіс емес те, шегіну —
жеңіліс емес. Көбік атып кеп жағаға соғылған толқын кейін лықсығанда күш алып қайта ма,
күшінен айрыла ма? Əлде сол жағада өле ме? Жай көзге толқын жағаға соғылып, күш алып
кейін шалқып, қайта кеп соғылып, үздіксіз қайталанып жатқандай көрінеді. Майдандағы
ұқсастықтар да осындай. Бірақ əр айқастан кейін, бір жағы жеңіске қарай, бір жағы
жеңіліске қарай жақындай береді. Бір жағы шабуылмен жүріп шандырын созып алса, екінші
жағы шегініс үстінде шегелене беруі мүмкін.
Сырт көрінісі осындай көңілсіз бір жайда мен де майданға жеттім. Біздің əскерлер
Кавказ кеудесіне қарай өрмелеп, ұзақ шегіну əлі аяқталмаған екен. Аяқтау үшін арқаңды
Кавказға тіреу керек болған сияқты. Қызылды-жасылды оқтар жазғытұрғы сонадай өріп,
ерсілі-қарсылы жосылып тұрған бір түнде Гришин екеуміз взвод командирі Мирошниктің
жер жаппасына кірдік. Ревякин екеуі ауыр бір жайды кеңесіп, əзір байламын таба алмай
қаңтарылып тұрған бір кездері сияқты. Екеуі де жылтылдақ шамның қасында түрегеліп тұр.
Екеуінің жүзінде де командирдің солдатқа сездірмес бір қобалжудың ізі бар. Ревякин едəуір
ашаң тартып қалыпты, аққұба жүзді Мирошник күнге күйіп, қоңырқай тартқан.
— Жеттің бе... Бөліміңді өзің қолыңа ал! — деді Мирошник, амандасқан жерден. —
Əмірді орныңда күт!

Айрылысқалы алты ай болған жолдастарыммен де жөндеп амандаса алғаным жоқ. Бір-бір
ғана құшақтастық та əзірлене бастадық. Əзірлене жүріп ара-тұра сұрап қалғандарына
қарағанда, жолдастарым да ел жайын сағынып қалыпты:
— Бізге берілген жаңа бір жаубасарлар, жолдас командир... — деп бастайды да сөз аяғын,
— я, Қарағанды қалай екен? Шын-ақ Донбасстың орнын баса алып па? — деседі.
Бірақ ел хабарын пайымдап айтуға уақыт жоқ. Қойны қонышым елдің жойқын күшіне
толы келгенмен қазір бірін бастай алар емеспін. Ел əңгімесінің аузын бір ағытсам,
таусылмайтын сияқтанады.
Қарағандыдан Кавказға дейін жүрген жолымда мен көп нəрсені көріп ем. Егін мен көмір
сияқты ел шаруасын былай қоя тұрғанда, бізге келе жатқан танкілерді, өн-бойын ұзын-ұзын
брезентпен жауып алған поездарды көріп ем. Əңгімемді бір бастасам, сол ұзын поездарға
ұсап, тоқтаусыз ағып кете беретін сияқтанады. Сондықтан мен де өзімді-өзім ірке бердім.
Қазір соғыс Кавказ етегіне келіп тіреліпті. Қазбек қабағы түюлі, тас кеуденің
күрсінгенінен аспан дірілдейді. «Айқай, десеңші!» дегендей, гүр етіп қалғаны құз
шатқалдарды қуалап, мың құбылтып жаңғырық жүр.
Москва түбінде ауыр жараланған жау, есін жиып алып, қазір қатты ызамен Кавказға
өрмелеп келеді. Нысанаға алғаны Грозный, Грозныйда мұнай!.. Таудың əрбір шатқалын тас
қорғанға айналдырып, жау алдында біз тұрмыз.
Менің, қазіргі орным балалық шақтағы ескі достарым — қарала, торала иттердің
ортасында еді. Бұл арей қанды, ақсүйек иттер болмағанмен ит деген атына лайық қаны бар,
біраз үйретілген едəуір білім алған иттер. Ішінде төрт көз қанден тұқымы да бар, аңшы
иттерге шатыс салпаң құлақ сабау құйрықтылары да бар. Ең жақсы жері — істейтін істерін
жақсы түсініп алған: тамақты танкының астынан ғана табатындарын ұғынып болған...
Мүлəйім көздерін маған қадап, немістің қай танкысының астына жұмсарымды күтіп
отыр. Бəрі де аш. Аянышты көздері тесіле қарайды, қыңсылап қана үнсіз жалынады. Көзіңді
басқа жаққа тез аударып əкеткенмен телмірген көздердің суреті ойыңнан кетпейді.
Біздің бөлім терең бір жыраның бүйірін көлденең қуалап кеткен тас үңгірдің ішінде.
Түп-түп болып тырбық біткен сұр тікендер үңгірдің тар аузын жауып кетіпті. Төбеміз
қыжыр-қыжыр, жақпар күрең тас. Түнде бізді осы үңгірге Ревякин əкеліп орналастырды да:
— Бұдан артық бекініс ешбір соғыста болған емес, — деді. Мана берілген Тарасенконың
хатын да фонарь жарығымен осы үңгірде оқыды.
Кавказ бойында мұндай үңгір біреу ғана болса — бұл үңгір бəлен əулиенің үңгірі деп
аталып кетерлік екен. Дəл ортадағы тостағандай ғана ояңға бір сауыт қана мөлдір су
жиналады. Су бір кемерден аспайды да, азаймайды да. Сауытыңа құйып алсаң, лезде қайта
жиналып, кемеріне келеді де тоқтай қалады.

Біздің оң жағымыз бен қарсы алдымыз — жау əскері, арт жағымызда біздің бөлімдер. Екі
жақтың атқан оқтары да төбемізден өтіп, алыс түсіп жатыр. Бұл жерде окоп қазудың да
керегі жоқ. Таудың жосылып жатқан терең əжімдеріне полк түгіл дивизиялар оп-оңай сыйып
кететін.
Кеше біздің жақ бекінген жерлерде бүгін немістер отыр. Одан əрі жазық дала, танкі
табандары шимайлап қопарып кеткендіктен алаланып қалған егіс. Көз ұшында жанып
жатқан колхоз поселкесі. Желсіз тымықта жер бауырлай ұшқан көк түтіннің ішінен су
бетінде қалқып бара жатқандай шоқ-шоқ ағаштар көрінеді.
Петя мен Вася үңгірдің аузында, кесек тасқа кеуделерімен асылып, етпетінен жатыр.
Петяның кесек денесі корғасындай ауыр сезіледі. Вася бойшаңдау, сымбаттырақ.
— Сенің көздеп жатқаның офицер емес, асбасшы, — дейді Петя Васяға. — Оның бізге
керегі жоқ. — Петя мұны мойнын бұрмай, əлденеге қадаған көзін сол ноқаттан аудармай
айтады.
Васяның жиырыла бастаған жауырын еттері жайылып орнына түседі... Вася ұнатпаған
түрде Петяға азғана бұрылып қарайды да, қайта тыншығады. Петя сол қозғалмаған күйі:
— Бұртима! — дейді.
Бұл екеуі бөлім жоспарынан тыс бір міндет атқарып жатыр: атыс қызған кезде, білдірмей
ғана жаудың офицерлерін көздеп атады. Мылтықтарының арқасында дəл көздейтін қарауыл
құралдары бар. Кавказдың қалтасы көп қатпарлы етегінде біздің жақын жатқанымызды жау
абайлаған жоқ. Жаяу шабуылға əзірленіп, тұра жүгіруге дайын жатқан жау бөлімдері,
Петяның оғынан офицерлері ұшып түскенде ұзақ кідіріп, орындарынан қозғалмай қалады.
Васяның атып құлатқандарын Петя офицер емес деп жатыр:
— Мұның да офицер емес, кейін тұрғанның бəрі офицер бола бермейді! — дейді.
Петяның бақылауынан қысылып, асыға бастаған Вася бір-екі рет мүлт кетіріп алды...
— Бұл жолғың не қалаға тиер, не далаға тиер... — деп, Петя жаққа келіп қосылған
жауынгерді біржола баурап бара жатыр.
— Бірің алдыңғы жақты, бірің оң бүйірді аңдыңдар! — деп, мен екеуін екі жаққа бұрып
жатқыздым. Вася оңашаланып алған соң еркінсіп, саспай атып қалды да:
— Əне, жүрегін басып, əлі құламай тұр... — Офицер! — деді, менен гөрі Петяға естірте.
Петя баяғы мойнын бұрмаған күйі:
— Құттықтаймын ендеше! — деп, мұртын ғана бір бүлк еткізіп қалды.
Мұрындарынан ғана қыңсылап, құйрықтарын бұлғап қойып, иттер ұйлығып отыр. Аш
иттер біріне-бірі азғана соқтығысып кетсе, ыр етіп қалады.

— Сендер бір бөлімнің иттерісіңдер... Достық керек! — деп, Володя иттерге өнеге
үйретіп, ұялтып қояды.
Жаумен жанын қия соғысып жүрген иттердің халінде толып жатқан аяныш бар. Бұлар ең
соңғы үмітін жау танкысының астынан іздемек. Бір ғана қауып қаларлық, тамақ іздеп,
зырғып келе жатқан танкының астына кіреді... Бірақ сол бір қауып қаларлық тамақ
табылмайды, танкымен бірге өзі де өледі... Сонда да жау танкыларының жақындауын асыға
күтісіп отыр.
— Костя, сен осынша ұзақ емделгенің не? Əлде, еліңе барған соң, үйленіп қайттың ба?
— дейді Володя. Алғашқы кездескен жерде ол мұны қалжың түрінде сұрап қалып еді, қазір
шын сұрап отыр.
Володяның сұрауына өзім де ойланып қалдым. Шынында, мен үйлендім бе осы, жоқ па?..
Əлде Ақботадан біржола айрылдым ба? Үйленгендіктің ата-бабаңа таныс бір белгілері
болатын сияқты еді, ол біздің арамызда болған жоқ. Ақботамен арамыздағы жайды дəлірек
аңғартатын бір сөз іздеп кідіріп қалсам керек, Володя қадала түсіп:
— Неге үндемейсің? Əлде, əйеліңмен екі араларыңа түскен көңілсіздік бар ма? — деді.
— Одан гөрі де көңілсізірек... — дедім, күрсініп қалып.
Володя менің жауабымды ерлі-зайыпты адамдардың арасында кездесетін ұнамсыз бір
жайға жорыды білем:
— Иə, шыдай білуге де күш керек қой... — деп теріс айналды.
— Ол емес, басқа... — деп, Володяға бұрылғанымда, алдыңғы жақта бақылауда жатқан
жауынгерім келіп:
— Жолдас аға сержант, жау танкілері шабуылға шықты, — деді.
Танкы дыбысын сезіне қалған иттер де дірілдеп, қыңсылап бір ауыздық «тамақ келе
жатыр!» дегендей болады. Көздері жайнап жұқа қызыл тілдерімен еріндерін жалана
бастапты.
Көгілдір түтінге оранған бақша ағаштарын тасалана жылжып келе жатқан танкылер алыс
көзге сумен жүзіп келе жатқандай көрінеді. Қарсы алдынан дүрсе қоя берген біздің
зеңбіректер жау танкылерін топтандырмай, бытырата қуады. Батыс жақ бетіміз жырасыз
жайпақ, кең жазық еді. Екі жақтың таласы да сол жазық үшін болып жатыр. Біздің бөлім сол
жазықтың, шығыс жақ босағасына бекінген еді, жазыққа тура беттей алмаған жау танкылері
сай-сайды тасаланып, біздің үңгірге қарай көбірек ауыса бастады.
Əр жерден жалғыз-жалғыз сытылып кеткен танкылер етек таудың баурындағы ойпаттарға
үшеу-төртеуден жиналып алып, енді өрмелеп қырқаға қарай тап беруге белгі күтіп
тұрғандай, зеңбірек пен танкы гүжілінен тас үңгірдің сай-сүйегі сырқырағандай, сенің

денеңде де болмашы бір діріл сезіледі.
Жау танкыларына қарсы алғашқы жұмсағаным кəрі қарала ит Петэн еді. Аяусыз кəрі,
алыса кетсе ылғи астыңғы жақта жүретіндіктен жауынгерлер оны Петэн деп атап кетіпті. Əрі
кəрі, əрі аш Петэн беліне бір тізбек гранатаны байлап алып, бүлкілдеп жортып ұзай берді.
Кəнігі кəрі тас жыраның табанына жабысып, бұғып барады. Келе жатқан тамаққа менен
бұрын біреу жетіп қалмас па екен дегендей, арт жағына қарап-қарап қояды. Жоқ, кəрі, жорта
бер!..
— Алғашқы танкының ұзын мойны қырқадан көріне бергенде, жырадан шұбатыла
жылжып Петэн де қырқаға шықты. Танкыны көрген соң, тамаққа жақындап қалғандай
тезірек ұмтылып барып, танкының алдыңғы жағынан бір қылаң етті де жоқ болып кетті. Бұл
соғыстың алыбы дерлік ауыр танкы бір кəрі итті астына басты да, сонымен бірге өзі де борс
етіп тоқтап қалды.
Орнымызды əшкерелеп алмас үшін, екінші итті басқа жақтан келе жатқан танкыге
жұмсадым. Ол итіміз де өмірде істер соңғы қатасын істеп, тамақ орнына танкыны құшақтай
қаза тапты.
Кешке дейін Кавказ етегінде жанған танкы саны едəуір болып қалды. Мұның ішінде
біздің еңбек те бар. Көпшілігі, сөз жоқ, зеңбірекшілердің еншісі.
— Тоғызы біздікі! — дейді, майдандағы еңбек күнін есептеп жүретін Петя.
Бір итіміз хабарсыз кетті. Тегі алыстан келген бір иісті іздеп, бетімен кетті білем. Тағы
бір итімізге қаңғырған оқ тиіп, оқ тиген жерін қауып-қауып қалып, дөңгеленіп барып бір
шытырманға кіргенін көріп едік, қайтып көрінбей қойды. Үлкен бір сұр қаншық бейбіт
шақтың табиғи күшпен əуре болып отыр. Оған қарайтын ет қызуы бар еркек ит болмағанмен,
тіршілік аты тіршілік емес пе, айналасына белгілі қылмыңмен қарайды.
— Қой деймін, майдан үстіндесің!.. — дейді оған Петя. Қаншық ондай өсиетті ұғынар
емес.
Бұл тұста біздің, итімізден гөрі немістің танкылары көп екен. Алды қанша қырылып
жатқанмен арт жақтарынан ағылып келе береді. Грозный жолын бұзып-жарып етуге жан
таласқан танкы лектері түс ауа біздің ту сыртымызға шығып кетті де, зеңбірек төмпешін енді
арт жағымыздан көбірек еститін болдық. Екі жақтың жаяу əскерлері де түйісіп қала жаздап,
айналамызды тулақтай сабап барып басылады.
Кешке қарай біздің орнымыз да байқалып қалған екен. Істеп отырған ісіміз де танылған
сияқты. Тонналаған снарядтар төбемізден ұрғылай бастады. Үңгір айналасындағы кесек
тастар жаңқадай жарылып, жан-жаққа үшкір тастар атылады. Үңгір аузына өскен тікен
түптері түбірінен күзеліп қалды. Болат қалпақты найзаңа кигізіп, азғана қылт еткізсең,
бірнеше жерден атып отырған мергендер барын көресің. Тасқа келіп шып-шып тиген оқтар
сонадай зуылдап əлдеқайда ыршып кетеді.

Енді бізде екі-ақ жауынгер ит қалды. Жалғыз пулеметіміздің үнін шығартпай, қысылшаң
кезеңге сақтап отырмыз. Өйткені, жаудың жаяу əскері бізге қарай тап беретіні даусыз еді.
Ұзамай ол белгілер беріле де бастады:
— Оң жағымыздан орап бара жатыр, — деп, Вася Гришин екінші рет артына бұрылды.
Алғашқы жолы үндемеп едім, бұл жолы жолдастарымның бəріне естірте:
— Сол жағымыздан да орап барады. Бірақ бізге тап бере алмайды. Тап бере қалса,
онымыз он-оннан жастығымызды ала қулауға да ризалық бермеспіз. Əр неге де əзір
отырыңдар! — дедім.
Мен мұндай тым берік бекініске неміс əскері бата алмас деп отыр едім, қаталасқан
екемін. Бір кезде қарсы алдымыздан елу шақты жаяу əскер, билегендей ойнақы жүгіріспен
бізге қарай тап беріп қалды. Амал жоқ, автоматпен қарсы алдық. Олар қырқада, біз аршада,
ыңғайлы жақ біздің қолда еді.
Соғыс қатал мінезді нəрсе. Ойнауды да, билеуді де көтермейді. Билеушілер тезірек теріс
бұрылды.
Енді олар біздің жайды да көбірек байқап қалды. Əсіресе, қатар дүрсе қоя берген он
шақты автомат естерінде қалу керек. Сен шегінген жолы жауыңның аз күші де көп көрініп
кетеді. Немістер «бұл жерде жаудың бір взвод солдаты бар екен» деп байлам жасаса,
онысына таңданудың да керегі жоқ.
Сол жағымыздан орап бара жатқандар, біздің алдыңғы шептің лебінен тез шегініп, етекке
түсті. Оң жағымыздан орай алмайтындарына енді біз де сеніп қалдық. Ойдан өрлеп, қырқаға
бекінген жаяу əскерді шегіндіру деген ілуде бір-ақ кездесетін нəрсе. Мен бөлімімді қарсы
алдымыз бен оң жағымызға қаратып бөлдім.
Оң жағымыз біраз жалаңаштанып қалған сияқты. Жау автоматшылары жыраның ар
жағымен өрлеп, енді жыраның табанына жиналып жатқан сияқты. Сол жағымыздағы кең
жазықта астан-кестен айқас жүріп жатыр.
Он жауынгер енді үңгірді тастап, тас жыраның қатпар-қатпар қалтарыстарына бекіндік.
Енді пулеметті жасырудың да керегі болмай қалды. Айналаң астан-кестен атыс болса да, сен
өзіңе қарай ұрланып келе жатқан жаудың тысыр-сыбдырың аңдисың. Сені ол бұққан
бөденедей көріп, сонша тарсыл-гүрсілдің астында келе жатса да, сөз жоқ, аяғын ұрланып
басатындай көрінеді. Сонша тарсыл-гүрсілдің астында тұрып, сен де аяғыңның астынан
суысып кеткен ұсақ тастардың таспиқтай тырсылдағанын есітіп қаласың. Өйткені, бұл сенің
тап өзіңе келе жатқан қауіп.
Ауыр халдің жақындап қалғанын неміс снарядтарының бұл маңайдан ауып кеткенінен
танығамыз. Он жауынгер жаудың бір ротасымен айқас салуға əзірленіп, тас түйін тұрып
қалдық. Мұндай халде қапылыста шығып кеткен жылы сөз де, сасқалақтап берілген əмір де,
жауынгер ойына қобалжу кіргізеді. Жылы сөз ойына кірген босаңдық белгісі де, сасқалақ
əмір үмітсіздік, ұтылыс белгісі.

— Жауынгер Толстов!
— Мең жолдас аға сержант! — сөйлесу райы осылай болу керек.
Дəл қарсы алдымыздан қыр басынан бір тас домалап түсті. Құлақ біткеннің барын
салғаны сонша, домалап келіп түскен тастың дыбысын он жауынгер түгел естіп, бір-бір
қарасып қалдық. Мен қозғалмаңдар деген белгі бердім. Мұндай қысылшаңда дəл кезінен бір
минут бұрын қимылдасаң да, бір минут соң қимылдасаң да зиян. Асықсаң да зиян, кешіксең
де зиян. Шамаң келсе, дəл кезінде қимылда. Екінші бір есте болатын нəрсе, командирге бір
минут көрген уақыт жауынгерге он есе өсіп көрінуі мүмкін. Жауынгер жаудың біреуін көрсе-
ақ қимылға жанталасады, командир жаудың түгел қимылын аңдиды. Басқа бір ретте жауды
ілгері аттатпау, кейін шегіндіру үлкен абырой саналса, бұл жағдайда құрту ғана құтқарады
сені. Өйткені, бұл үңгір бізге екі күнге беріліп еді.
Жау ротасымен арамыз бірте-бірте жақындай берді. Алдарақ қия жартастың тасасында
тұрған қарауылымыз ар жағын нұсқады.
Денең қалш-қалш етеді. Бірақ бұл — қорқу қалшылы емес, тағы бір-екі ұзақ секундтің
ішінде өзіңе-өзің шыдам берудің салмағынан туған қалшыл. Ойың мен бойың қатты бұралған
домбыра шегіндей шертіп тұр.
— Жүз елу қадам... Жүз отыз... Жүз жиырма...
Анау бір ашығырақ алаңға дейін əлі бір жиырма қадам жақындату керек. Қарауылда
тұрған жігіт тым жақынды нұсқайды. Енді оған бері кел демесең, шыдай алмауы да мүмкін...
Бұл кəдуілгі, атақты «Чапаев» картинасындағы Аньканың халін еске түсіретін бір кез.
Анағұрлым артық күшпен жау жақындап келеді де, секундті сегіз бөліп санап, сен отырсың.
Егер мұндай хал бұрын да талай кездеспеген болса, мүмкін, ендігі «от!» деп
қалатындайсың...
Соғыс сорлының салты сол, талай жайды талай қайталап барып есіңді жидырады,
жазушымен де, оқушымен де есептеспейді...
Осындай қысылшаң халде менің ең бір қауіптенгенім əнтек ащырақ шығатын даусым
еді... «От!» деп команда бергенде, дауысыңда инелік қанатының дікіліндей ғана қобалжу
болса да жауынгерлерге сезіле қалады. Командир даусының қалай шыққанына қарап,
жауынгер ойына сенім де кіре алады, қобалжу да кіре алады. Əр айқастың кілті
командиріміздің қолында деп дағдыланған жауынгер ең алғашқы белгіні командирінің
дауысыңнан аңдайды.
Мұндайда неден қауіптенесің, соған ұшырайтын да бір əдет болады. Сондықтан «От!»
деген команданы мен бүтін бір полкқа бергендей, қайқайтып тұрып бердім. Менің
командамнан неміс автоматшылары дір ете түспегенмен тоғыз автомат, бір пулемет қарш-
қарш оқ жаудырғанда шабуыл алдын қырқып түсірді. Тас қиялардан от жарқылдап, түтін
бұрқылдайды. Əрбір оқтың үні ортасынан үзілгендей, шаң кетігі қалып, шыж етіп жоғары
серпеді. Малтадай жұмыр көк тастардан бұрқ-бұрқ шаң шығады.

— Бір адым шегінбеңдер! — дедім, қысылыс үстінде жоғарғы командованиенің аты шулы
əмірін тағы бір еске түсіріп. Бұл Отан əмірі, оны адал ұлы бұза алмайды.
Шегінуге неміс командованиесі де тыйым салып қойған болатын. Бірақ олардың əдісі
басқа еді. Оны біз осы арада бірінші рет көрдік те, кейін талай рет кездестік.
Бізге шабуыл жасаған неміс автоматшылары, алдыңғы жақтары едəуір селдіреп қалғаннан
кейін, бізден жиырма метр жерге ғана тасаланды. Жаралыларының біразы көтеріле беріп
қайта құлап, бүктетіле беріп шалқасынан түсіп, біржола тыншықты. Сау қалғандарына бас
көтертпей, біз оқ себелеп тұрмыз.
Оқ аз да, жау көптігін еске алып, мен атуды тағы тоқтаттым. Енді тек қылт еткен темір
қалпақты аңдыдық. Сол кезде жаудың алдыңғы қатарынан атып тұрған бір солдат автоматын
лақтырып жіберді де, екі қолын жоғары көтеріп, бізге қарай жүгірді. Бар дəрменімен қатты
ұмтылған бойы секіріп келіп, біздің тас ұяға түсті. Мен Петяны əрең ұстап қалсам да,
қашқан солдаттың ту сыртынан өз жолдастары атып-атып қалды. Кейін көрсек, бір оқ
иығынан, бір оқ арқасынан, енді бір оқ өкшесінен тиіпті. Секіріп келіп құлаған солдат
ышқынып бір аунап түсті де, қозғалмастан қалды.
Бұл ақ кірпік əрең емес, арық қара торы жігіт. Денесі ықшам, орта бойлы, венгер ме,
болғар ма, солардың біреуі сияқты. Немісше білетін Васяға:
— Тіл қата алса, мəн-жайды сұрастыр! — дедім.
Денесіндегі үш оқтан тірі қалмайтынын тұтқын да түсінген сияқты. Сондықтан айтуға
арман еткен сөздерін шашалып, тұтығып тез-тез айтып жатыр. Əр сөзі өлер алдағы белгілі
сырымен ығады. Кеуіп қалғандықтан жаңа бүріліп келе жатқан жара сияқтанып тілім-тілім
болған еріндерін ішіне қарай жымқырып, жалап, жұтынып қояды. Күнге күйгенде бетіңнен
гөрі де қоңырланып кететін мұрын енді қуқылданып, көгеріп барады. Демін де аузынан алып
жатыр. Вася аузына су тамызды да біраз жатқызып қойды.
Бізге шабуыл жасаған рота басын көтермей тасада жатыр. Ішіңнен жаңағыдай біреу
шықса, қалғандарын шабуылға айдау оңай да болмайды.
— Енді түнді күтетін болды бұлар, — дейді Володя маған сыбырлап.
— Түнге біз қалдыра алмаймыз оларды. Штабпен қатынасар жыраның бойын жауға беріп
қойып, өзіміз қайтпекпіз?
— Онда айдап шығамыз ба?
— Жоқ, құртамыз!
Володяның бойына жаңа бір ой келгендей, белін қаттырақ буынып, сұр гимнастерканың
артын жұлқа бір тартып қойды. Мұртын автоматының шоқтығына жайып салып, тұнжыраған
көзін алдынан аудармай Петя жатыр. Мен əзір танымайтын бір-екі жаңа келіп қосылған

жауынгерлер таспен тас болып, автоматтарымен бірге біткендей, тартып жіберуге əзір отыр.
— Жоқ, олар түнді күтпесе керек... — деді Вася. — Мынаның айтуынша бұл венгер мен
румын жігіттерінен құралған рота екен. Арттарынан неміс пулеметшілері атқылай
бастамаса, бұл рота басын көтере қоймас дегенді айтады... Жатқан жерлері артынан да,
алдынан да оқ ала қоймас таса көрінеді, ондай жерден басын көтерер ақымақ жоқ шығар, —
дейді.
— Немене, немене дейді? — дедім мен венгердің жауабына толық түсіне алмай.
Гришин венгердің жауабын қайта анықтап алғанша, оның не екенін біз өз көзімізбен
көрдік: тасада жатқан автоматшыларды тағы да шабуылға айдау үшін, алысқа тасаланған
немістің екі пулеметі өз жауынгерлерін атқылай бастады. Екі пулемет қиғаштай оқ себелеп
автоматшыларын бері ығыстырып келеді. Арт жағынан жауған оқ үстіне келіп қалған шөп
машинасындай тарсылдаған соң, жау автоматшылары еріксіз ілгері жылжып қояды.
Арттарына қарап жарқ етіп қалған кездер, түнерген жүздер бізге де айқын көрінді. Солдат
үшін бұдан ауыр мазақ та, қорлық та болмасқа керек. Қазір айқасар жауың болса да мына
қорлығына жаның ауырады.
Автоматшылардың арт жағын бір тұрғызып алған соң, пулеметшілер енді бұғуларына ерік
бермей, тез қуалап алға қарай айдады. Алдарында арандай ысылдаған біздің оқтар. Осы екі
оттың ортасында, мағынасыз, мақсатсыз, шынын айтқанда солдатқа лайық айқассыз, бір рота
босқа қырылып қалды. Біздің көргеніміз — қайтсем жаным қалар деп, алды-артынан бірдей
ығысқан, басқару шеңберінен біржола шығып кеткен көбінесе, артына қарап айғайлап
ызаланған қарулы ғана адамдар еді. Əрине, əрбір қарулы адам солдат та емес.
Басқару шеңберінен айрылып, ендігі ойлағаны бір жаны болып қалған солдат майдандағы
ең бишара адам. Онда солдаттың ызғары да жоқ, жай адамның айла-тəсілі де жоқ. Сонша көп
автоматшы біздің бірімізге оқ дарыта алмай, босқа қырылды да, батып бара жатқан күнге
бұлдыр ғана шағылысып, шашылған автоматтары орындарында қалды.
Күшпен бағындырып отырған халқың соғысқысы келмесе, оны тағы да күшпен соғысқа
салуға болады, əрине, бірақ ол жеңіс армиясы бола алмайды.
— Мен былтыр күзде-ақ тұтқынға түсіп кетуді арман етіп ем. Венгер халқы Россияға
жауығарлық түк себебі жоқ, — дейді мынау деп, Вася жаралы венгердің сөзін бізге аудара
бастады, — Мен христианин... Өлім алдында өтірік айтпаймын. Венгер халқы сендермен
тіпті соғысқысы келмейді. Еш уақытта соғысқысы келмейді... Біздің айып айдауға
көнгенімізде. Мен өлем, бірақ қолдарыңа тағы бір венгер тірі түссе, о да осыны айтар!.. Су
беріңдер маған, — рахмет, жолдастар...
Жаралы венгер бұралып бүктетіліп бір ышқынды да үнсіз қалды... Манадан бір сарынды
қоңыр үнмен оның сөзін аударып отырған Вася да тоқтады. Таудан соққан кешкі салқын жау
өліктерінің күлімсі исін де əкеле бастады.
Іңір кезінде мені Мирошник шақыртып алды. Алпыс шақты жау автоматтарын əрең

көтеріп, төрт жауынгермен келдім. Командиріміздің жағасына тағы бір төрт бұрышты қызыл
қосылып қалыпты. Онысы Кавказ жұлдызындай ескілерінен гөрі айқын күлімдеп тұр. Бұрын
лейтенант десем, енді аға лейтенант деп, сəлем беруге тура келді.
Мирошник сыпайы ғана езу тартты да, қолымды қысып отыруға нұсқады. Осы езу
тартқаны мен қолымды қысқаны біздің бөлімнің бүгінгі еңбегіне айтқан алғысы да еді.
Кешегі əбігерлік өтіп, командиріміз өзінің жайдары қалпын тауыпты. Біздікі сияқты тас
үңгірде Ревякин екеуі жайласып, шай ішіп отырған кездері екен. Жалпылдақ шамның əлсіз
жарығымен бокал түбіндегі шай қызыл шарап сияқтанып қою сезіледі.
— Ұстай бер! — деді Ревякин, маған өз бокалын ұсынып. Мен бокалды тосып тұрдым да,
Ревякин екі бүйірін жалын шалғандықтан тəйпік қара-ала қанды елге ұқсай қалған қалайы
шайнектен шай құя бастады:
— Үш күннен бері ішіп отырған шайымыз осы!
— Сарталиев келсе, майдан беті түзеледі демеп пе ем! — деп Мирошник қалжыңдап
қояды. — Сен Жамбыл бабаңнан бата ала келуді ұмытып кеткен жоқ шығарсың?
— Əрине, ұмытқаным жоқ... Əулие қарт жеңіс бір-ақ белдің астында тұр депті.
— Білдің бе, күйі қалай екен қарттың?
— Айдап жатыр!..

— Пай-пай, не деген алып, ə?
Майданға біз Кавказ етегіндегі айқас үшінші тəулікке айналғанда жеткен екеміз. Кеше
маған өте əбігер көрінген жай толастаудың алды екен.
— Алдыңғы күнімізді — абыржу деуге лайық болса, кешегі күніміз айқас əбігерімен өтті.
Бүгін жауға еріксіз «тыпру!» дегізген шығармыз, — деді Ревякин Мирошникке қарап.
— Енді бетін артына бұрғызып «Но!» деп қаламыз да... Солай ма, жолдас аға сержант?
— Солай, аға лейтенант!
Бұл əңгімеміз есіне жаңа бір нəрсені түсіргендей, Мирошник сары ұлтаннан жасалған
сумкасын сырт-сырт ағытып, бір қағазды суырып алып, алдына жайды да, алақанының
сыртымен бір ұрып қалып:
— Міне! — деді. Мен ол қағаздың ең соңғы бұйрық екенін аңғардым.
Бұлаң қаққан əлсіз шамнан қағаз беті біресе шұбартып, біресе буалдыр көрінеді. Мен
жаудан алынған фонарымды ұсындым. Мирошник фонарьды жағып, алдына қойды да, біздің
бөлімнің басынан кешкен уақиғаларды ауызба-ауыз сұрады. Мен өзім аңғарған екі жайды
баса айттым. Оның біреуі — жаудың əскерін алға айдау əдісі, біреуі — күшпен соғысып
жүрген венгер, болгар, румын солдаттарының аңысы еді.
Мирошник майданның жалпы жайын айта келіп:
— Бүгін де шегінген бөлімдер бар. Мүмкін, ертең де шегінетіндер болар. Бірақ мына
бұйрық біздің шабуыл басталатын белгілерді береді. Əзір болыңдар! — деді.
Ертеңгі күннен не күтерін білмеген солдат — ертеңгі күннің оралғысы ғана болуға
жарайды. Ертеңгі күнді сезінбей ұйықтағанша, сол ұйқыны құрбан ету керек. Сондықтан
мен ертеңгі күннің жайын əшейіндегіден гөрі тəптештеп сұрап алдым.
— Тағы бір тəулік сол үңгірге ие бол! — деді Мирошник, — анықтаған боларсың, батыс
жағың жазық, шығыс жағыңда жол бар. Сен ортада мүйісте отырсың. Сол қақпаны тағы бір
тəулік жабық ұста! Одан кейін, мүмкін, орын ауыстырармыз...
Орын ауыстырармыз деген екі ұшты сөзді анықтай бастап едім, Ревякин орнынан тұрып:
— Сталинград халі ауырлай бастады ғой. Бізге толықтыру беріле қояр ма екен... Осы
күшпен-ақ көрерміз не болса да, — деді.
— Иə, бізге толықтыру кейін бұрылды деп, полковник өзі де айтты. Тағы бір тəулік
шыдап бақ, Сарталиев. Керегіңді қазір сұра. Бірақ қозғалма орныңнан! — деді Мирошник. —
Ертеңгі күн ең соңғы ауыр күн болсын деп тіле!..

Əлгі жайласып отырған жай ақырын-ақырын өшіп, үңгірдің іші суына бастағандай
сезіледі. Жарқыраған электр фонары да қызғылт тартып, күңгірттеніп бара жатқандай.
— Мүмкін, ертең жиі хабарласа да алмаспыз... — дей беpiп, Мирошник маған қолын
созды. Мұнысы байланыс үзіліп те қалар дегендей естілді.
Ревякин менімен бірге шықты да, далада қоштасты:
— Ростов үшін берілген орденіңді ертең аларсың. Ертең сені партияға аламыз. Өліп
қалып жүрме! — деді.
Əскер уставы бойынша политругіңді құшақтауға болмаса да, мен қараңғыны пайдаланып,
Ревякинді құшақтай алдым.
— Өй, мұның не? — дегенмен мені Ревякин де құшақтап алыпты. Құшағымыз
айрылғаннан кейін Ревякин:
— Тарасенкомен танысқаның жақсы болған екен. Ол бір адал жігіт! — деп, қолымды
қысты. Маған мұнысы Тарасенкоға арналғандай сезілді...
Тас жыраның ойпатына түскенше, жау оқтары мені екі рет атқылады. Бір жерде тасты
тасаланып біраз жатып та қалдым. Ертең партия жиналысында болатыным есіме түсті.
Төбемде Кавказдың қаракөк аспаны мен айқын жарқыраған жұлдыздары тұрады. Арқамды
Кавказ құзына тіреп тұрып, мен партияға алынам, басқа жерде емес, Кавказда алынам. Ұлы
Кавказ алдында ұлы көсеміміз бастаған партияға кірем. Кавказ атынан айыра алмайтын
ыстық бір ойлар шумақ-шумағымен келіп, теңіз толқынындай тербетеді, сайрап тұрған ойлар
егізім білер тіл шеңберіне сыя алмай, не екенін атай алмай жатырмын. Бəрі де Кавказдай
алып, Кавказ жұлдыздарындай ірі де шұғылалы сезіледі.
Мен үңгірімізге келсем, Петр Ушаков тағы бір топ иттерді алып келіп жайғастырып жүр
екен. Жыраның арғы бетінде үш жерде күзетші қарауылдар тұр. Үңгірдің түбінде фонарь
жарығын тасалап қойып, Володя мен Вася неміс автоматтарын бұзып, жинап отыр.
— Неге демалмадыңдар? — дедім мен қастарына келіп.
— Біз демалдық. Қазір басқа екеуі демалып жатыр. Ендігі кезек өзіңдікі, — деді Володя
байырғы қалпымызға көшіп.
Өткен күннің олжасынан жауынгерлерімнің бəрі де қызуланып, сергіп алыпты.
— Күн бойы демалдық қой, жолдас аға сержант... Күн батардағы бір сағат болмаса, өзгесі
демалыспен өтпеді ме... Тұруға рұқсат етіңіз! — деп, жатқан екі жауынгер де тұра келді. Ол
екеуінің мен келе жатқанда ғана жата қалғандарын да білдім. Бірінің беті де уқаланбаған,
бəрі де ұйықтамаған адамдар.
— Қырынып алсақ қайтеді? — деп, Петя жарыққа қарай келе жатыр. Мұндай
жауынгерлермен бір тəулік емес, бес тəулік шыдауға болар деген сеніммен мен қырынуға

отырдым...
4
— Костя, сенің қатының қайда осы?..
— Өзінің орнында ғой деймін...
— Хатында не жазыпты?
— Бұл хат оныкі емес.
— Е, сен əлі күнге дейін басқа əйелдерден де хат ала беремісің?
— Оны қайдан білдің?
— Қолыңда отырған əсем хатты əйел ғана жазған болар.
— Əйелдер əсем хат жазуға олақ келеді.
— Не дейді!
— Есіңде болсын, олақ келеді.
— Е, сен үйренген адамсың ғой, бірдеме білетін шығарсың...
— Дауласпа, білем...
— Дегенмен қолыңдағы хатты əйел жазғанына бəс тігем!
— Бəс тіксең, ұтқаның... — Ендеше, əйел жазған болды ғой? — Гуля жазыпты...
Біздің дивизияны толықтыру аяқталып келеді. Ол екі арада едəуір демалып қалдық.
Жауынгерлер ине-жіптен жаңа шыққан киімдерін киіп, жалт-жұлт етеді. Əлі тер сіңбеген
ішкі киім, қыры сынбаған сыртқы киім, сықырлаған жаңа етік, бірінші рет тағылған погон
солдат көңілін қатты көтеріп тастады. Екі жылдан асқан соғыс кейістігі ұмытылып, əр
солдат майданға жаңа келе жатқандай қызу да, сергек те. Кеудеге қатарланып қалған орден
мен медальдар тыстан естілген шолпыдай сыңғырлайды. Бұл бір көңілге өте жайлы тиетін
сыңғыр. Етігіміз де сықыр-сықыр етеді. Ұлтандары табан елі, Берлинге дейін аяңдасаң да
шыдайтындай көрінеді. Осы етікпен Берлинге жетерміз деген ой кейде шын-ақ келіп қалады.
Вася жаңа формалы киімдерін киіп, орден медальдарын жарқыратып тұрып қаз-қатар
тағып алып, сыңғыр да сыңғыр, сықыр да сықыр еткізіп, ұзын залды өрлей адымдап, отыра
алмай жүр. Тыныққан, қырынған, сөз жоқ, сұлуланып кеткен. Жақында жарығы жымыңдап,
музыкасы ыңыранып жатқан қала бақшасы болса, ендігі кетіп те қалған болар еді. Ол бұл
маңда жоқ... Сондықтан əрқайсымызға бір келіп, ойнақы сұраулар беріп, қалжың іздеп жүр.
Əйелің демей, қатының дегенді де қалжың туғызу үшін, маған əдейі айтты.

Васяның əшейіндегі жинақтылығы бəрімізге де мəлім болғанмен қызу үстінде ескі
ботинкасын шығарып тастауды əлі ұмытып жүр. Тұмсық жағы қыс бойы қасқыр кеміріп
шыққандай ескі ботинкасының түсі сары болған ба, қара болған ба, əлде тіпті ақ болған ба,
оны қазір ешкім айыра алар емес. Шөлдеген бақадай аузын ашып, маған қарап қатарласа
қойыпты. «Ескерткіш етерсің, өзіңде қалсын» деп, бұл ботинканы біздің шаруақор старшина
да алмай қайтарған.
— Ботинкаларыңның қарны ашып тұр білем, Вася... Бірдемені асатып жіберсеңші, —
дедім, қалжың іздеп жүрген жолдасыма. Вася кілт еңкейіп, ботинкаларын алып, далаға
шығып кетті. Бұл күнге дейін киіп келген киімінен енді өзі де жеркенетіндей,
саусақтарының ұшымен ғана ұстап барады. Бала кезімде үйге кіріп кеткен бақаны шығарып
тастарда мен де осылай ұстайтын едім.
Васяға осылай бір «тойтарыс» беріп тастап, мен Гуляның хатына қайта үңілдім. Васяның
қалжың сұрауынан кейін, хаттың əрбір сөзі жан-жаққа өре жөнелген құмырысқадай
бытырап, ешбір сөздің мағынасын ұстатпай қойды. Əрбір сөз: «Ие, осы сенің əйелің қайда?»
деп тұрғандай көрінеді.
Шынында да менің əйелім қайда осы?.. Ақбота енді менің əйелім екендігіне біржола
сенген сияқтымын. Бұрынғы бойдақ күндегідей емес, мінезіме де салмақтылық кіріпті. Үй
жақта, ел жақта не жай болып жатыр екен деп ойласам, Ақбота да есіме бірге түседі. Хатын
алғанда болмаса, басқа уақытта Ақботаны ылғи елмен бірге алам есіме.
Ақботаның менің əйелім екендігін жолдастарым да біржола дəлелдеп сендіріп қойды:
— Бəрекелді!.. Мынадай хат жазған адам əйелің болмай, кімің болушы еді!
— Мұндай сөздерді тек əйелің ғана жазады, əрине Факт!.. — деседі.
Жолдастарымның ішінде менен басқа үйленгені де жоқ. Əйелінің еріне, ерінің əйеліне
хатты қалай жазатынын көзімен көрген де біреуі жоқ. Сонда да мұндай хатты əйелің ғана
жаза алады дегенде бəрі де үйлі-жайлы болатын адамдардай сеніммен айтады...
Шешем де менен гөрі Ақботаның жайын көбірек ойлайтын сияқты.
— Ер балаларға соғыс деген немене, Ақбота байғұс қайтып шыдап жүр екен?.. Байғұс
балаға жұмыстың бір ауыры кездеседі ылғи...
Маған Ақботаның адресін жібергеннен кейін, ендігі мен барып та қайтқан сияқты
көрінсем керек. Болмаса, екеуміз бір жерде жүргендей көрінетін сияқтымыз. Ақботаны
маған аманаттай тапсыра келіп:
— Сүт құйған қою шайды жақсы көретін еді... Соғыста айран мен қымыз қайдан
болсын... Əйтеуір жылы жақта жүрміз дегендеріңе қуанамын, — дейді.
Екеуміз де бір соғыста жүрген соң, апам Ақбота екеумізді колхоздың бір бригадасында

жүргендей де көріп қалады... Бұл ойын мен де бұзғым келмейді, əйтеуір көңілі тынышырақ
болсын деймін. Ақботаның хат жəшігінің номерінен басқа еш нəрсе білмесем де шешемнің
ойына қобалжу кірмесін деп, екеумізді екі жерде жүргенімізді əлі ашып жазған емеспін.
Жаңағыдай «нақты» тапсырмаларына: соғыс болған соң, шыдайды да деген сияқты
жалпылама жауап беріп келдім...
Вася қайтып келді де:
— Гуля не жазыпты? — деді.
— Сəлем айтыпты...
Енді Вася өз тумбочкасына барып, теріс қарап отыра қалып, оң иығы бүлк-бүлк етіп,
бірдемені тез-тез жаза бастады. Əрине, тоғыз айдан бері бір хат жазбағанына ұялып, Гуляға
хат жазып жатыр. Сəлем айтыпты дегенімде сонысынан қызарып та кетіп еді, енді соны
аршығысы келеді.
— Ферғана каналының қандай болып шыққанын көрдің бе Көрдің ғой, ортақ старший
сержант? Көрдіңдер ғой? — деп, елеуреп айнала қаранып, бізге жаңадан қосылған жауынгер
Самед Абдоллаев тыпыршып тұр.
— Əрине, көрдім, — деп мен Самедке қарадым. — Соғыс уақытындағы ұлы еңбектің бірі
екен!
Соғыстың ауыр кездерінде аяқталған Ферғана каналын кинодан бəріміз бірге көріп едік.
Мақта егісінің түсімін арттырып, жоспарын артығымен орындап шығуға берген өзбек
халқының анты да көрсетілген екен. Самед туған елінің ерлігін жолдастары тағы бір еске
алып, тағы бір мақтау айтса екен дегендей болып тұр:
— Ұлуғ ант, ұлуғ ант! — деп бастады да, жастарымыз жастығымен кəрілеріміз аппақ
сақалымен берген ант! — деп аяқтады.
Мен Самедтің ойына түгел қосылдым да, өзім де мақтанғым келіп кетіп:
— Біздің Қарағанды қазір Донбасс ағасының орнын басып тұр! Қазақстанның мысы мен
қорғасынына теңелер жер дүние жүзінде бірді-екілі ғана екен! — дедім.
Теріс қарап, хат жазып отырған Вася кенет бұрылып:
— Тексерілуі бітсе, ешбір теңдесері болмайды! — деді.
Самед енді елеуреуін қойып, балаша жымиып қасыма келді де:
— Мақұл, ортақ Костя! Ешкім теңдесе алмас болғаны мақұл! — деді.
Осыған үнсіз серттескендей қол алыстық.

Васяның хаты шығыңқырамай отырғанын мен манадан сезіп отырмын. Қарындашы
тақтай тумбочканы шегелеп жатқандай тақ-тұқ жорытқанмен екі-үш тарақ қағазды уқалап-
уқалап еденге тастады. Поэмасы, я болмаса, романы икемге келе алмай отырған ақын мен
жазушы тап қазіргі Васяға ұқсайтын сияқты көрінеді. Асығыс тықылдаған қарындаш, «ыс!»
деп қалған қалам, айналаң жапырақ-жапырақ ақ қағаз...
— Əлгі жаңа салынып жатқан завод жайында не айтыпты? — деді Вася, орындығының
төрт тұяғымен еденді сықырлата сызып, маған бұрылып.
— Бітіруге жақын қалыпты...
Гуляның хаты екеумізге бірдей арналып жазылса да, мен əлі өзім де айрыла алмай, Васяға
бере алмай отырмын. Хат оның қолына бір көшсе болғаны, ол да маған қайтармайды.
Өйткені, оның ішінде «өндіріс мəселелері» бар...
— Əлгі бір əйгілі металл табылған жердің аты немене еді? — деді Вася.
Бет-аузы қызарып, көзіндегі манағы ойнақылық сөніп, əдемілеп тарап қойған күрең
шашының арасына саусақтары да талай барып қайтқаны анық көрініп тұр. Уқаланған тарақ
қағаздардың саны да көбейіп кетіпті... Көрші бөлмеден біреу дамылсыз тықылдатып
жатқандай, манадан бері қарындаш та тыным тапқан жоқ.
— Қазір айтайын, — дедім, өзім де бірден есіме түсіре алмай қалып.
— Бірдеме деген өзен болу керек маңайында, — дейді Вася, менің есіме тезірек түсіргісі
келіп.
— Біреу емес, үшеу еді ғой... — дедім, əлі де аттары есіме түсе қоймай.
— Үш өзен бар ма еді?
— Жоқ, əйгілі металл табылған жер үшеу... Гуля солай демеп пе еді!
— Ту — деп, Вася қынжылып қалды.
Вася, əрине, Гуляға жүректен жарып шыққан сөздерден құралған, іші-тысы бірдей əдемі
келген хат жазғысы келеді. Қарағандының болашақ инженері үстірт те болса, Қарағандының
байлықтарын мадақтағысы келеді. Түптеп келгенде, Гуляға арнайтын əдемі сөздері ұмыт
қалып, геологиялық лирика болып шығуы да мүмкін...
Жарқыратып таққан ордені мен медальдары сыңғыр-сыңғыр етіп, Петр Ушаков қайтып
келді. Майданда көбінесе тұнжырап жүретін Петяның қазір басындағы пилоткасы да ыржың
қағып тұрғандай.
— Кергітіп тұрып, ірі планға түсіп қайттық! — деді Петя, қалай түскенін бар бейнесімен
қайта бір көрсетіп, тұра қалып. Қара мұртының астынан қаз-қатар тізілген ақ тістері де
көрініп тұр, езу тарта əдейі тістерін де көрсетіп түскен сияқты суретке.— Бар, Вася, сені де

ірі планда түсіруге шақырып жатыр!
— Ірі планда түскеніңді қайдан білдің! Кино аппаратының ішіне кіріп, көріп шықтың ба?
— деді, азырақ қызып отырған Вася Гришин.
— Қайдан білдің!.. О да сөз бе екен?.. Оператордың өзі айтты! Əрбір орденің алақандай,
гвардиялық белгің ат табанындай болып шығады деді!..
Бұл жігіттер бүкіл Отанға ірі планда көрсетілуге тұратын адамдар! Киноға түсіріп алуға
келген адамдарға біздің бөлім əшейін ұсынылған жоқ, мыңдардың арасынан атап көрсетілді.
Ерекше бір топ едік десек, онымызда бойға сыймастық еш нəрсе жоқ та еді.
Қырық үшінші жылдың бірінші түнінен бастап, дəл осы демалысымызға дейін əр кезде
шабуылдың алдында болып келдік. Шегінген кезде артта болсақ, шабуыл кезінде ылғи
алдамыз. Жаяу да жүрдік, машинаға да міндік, танкіге де міндік, керек десеңіз, жау
танкысыне да міндік. Бір кезде шапқан жауға қайрылып қарсы ұмтылсақ, енді қашқан жауға
ең бұрын жететіндердің ішінде келдік.
Қырық екінші жылдың толассыз кейістіктері қазір ұмытылып артта қалды. Өйткені,
қырық үшінші жыл кесек бір уақиғалармен басталып кетті де, сол екпін əлі өсумен келе
жатыр.
Атақты қырық үшінші жылдың жаңа күні əр бұлтқа бір жасырынбай, отты кірпіктерін
ұзын-ұзын найзадай етіп бұлтсыз таза аспанға сүйей, Кавказ қырқаларына бір-ақ шығып
қалғанын көрдік. Қалай сүріне, жасала-жөнделе қашқан жаудың өлімтігінен аттап өтіп келе
жатып:
— Жаңа жылың құтты болсын қарт Кавказ! — деп айғайламаған солдат болған жоқ.
Күміс жоталары күнге шағылысып, жүзі жадыраған құз Кавказ əрбір солдатқа — осы
беталысың баянды болсын! — деп тұрғандай еді.
Таңертеңгі көгілдір аспанды шоқтығымен тіреп тұрған ақбас Эльбрус сол күнімізден
көзін жазбаған əділ куəміз. Ұзақ тарихтың куəсі алып қарт сол күнге теңерді көрді ме екен?..
Кавказдың əрбір қатпарына құртша үймелеген жау қолын найзаның ұшымен түйреп алып,
етекке қарай құйындай қуып түсірдік. Жау қолы айлар бойында өрмелеп жеткен жерінен бір
күнде сыпырылып түсті. «Кавказ қарқыны» деп аталып кеткен сол екпінмен əлі келеміз!..
Жаңа жылға кірер алдында, біз болған мен болашақтың шекарасына жақындай бір халде
едік. Сталинградты қоршап алған жау қолын сыртынан қапсыра темір құрсау салынып
қалды. Артқы күштерінен ажыраған жау болат қоршауға алынды да, бар қақпа біржола
жабылды. Бұл солдат ойының оңай ұғатын нəрсесі. Сталинградқа кірген жыланың басы əлі
тірі болғанмен арт жағы темір табанның астында еді. Бір кезде, бар күшін бойына жинап,
жиырылған Москва бұл күндерде шірене серпіп, майдан етегін батысқа қарай желпіп
жіберген.
Жаңа жылды біз майор фон Крюгердің штабында өткіздік, яғни жаудың штабында

өткіздік... Бұрынғы паңдықтан баяғы əсемдіктен айрылып қалған алты офицер бір жерге
ғана ұйлығып, шамасы келгенше сыпайы отырды да, біз дайын тұрған арақпен жаңа жылды
қарсы алдық.
Солдаттардың тым құлдырай құлап бара жатқан рухын көтеру үшін майор Крюгер жаңа
жылды қарсы алуға ақтық өнерін салған екен. Фашизм армиясы Кавказ белуарынан төмен
құлағанда, солдатының, рухы бірге құлағандығын біз əр түрлі белгіден танығамыз. Солдат
рухы деген ең күшті қару ғой, ол қолдан түсіп кетсе, автомат оның орнын баса алмайды.
Əлде бұл ақтық көрер жаңа жылы боларын сезінді ме, əлде шығыс майданы ұзамай қайта
күш алады деген жоғарғы жағының ағаш жағалтайларына сенді ме, əйтеуір, бізді кернеп
тұрған ашу мен ызаны қайната түсейін дегендей, Крюгер мырза жаңа жылға көрнеу ерсі
əзірленіпті.
Күн батысымен-ақ қызылды-жасылды ракеталар айсыз аспанға шапшып атылып,
қызылды-жасылды жарқырап оқтар жұлдыздай ағып бір тоқталған жоқ. Өздерінен бұрын
оқтары мас болғандай, тап бермеген келіп тақалып тұрған бізде оқтарының да жұмысы жоқ,
аспанды шимайлап, есірген сонадай жоғарыда зуылдап жүр.
Кеше бұлар «Катюшаның» қосарлана, қанаттаса соққан отынан ыршып етекке түсіп еді.
Қосақтала-топтала, жалт-жұлт ұшқан «Катюшаның» оқтары көп көкжалдың үйіріндей
жөңкіліп, жосылып бергенде, бет қаратқан жоқ. Бүгін, міне, мəз-мəйрам, жаңа жылды қарсы
алудың от жалынды белгілерін беріп жатыр. Мұндай мінезге қашқан армия түгіл, қуып келе
жатқан армия да бара бермейді.
Жаудың мұндай мінездеріне ызаланып кететін Петя сол əдетінше:
— Бұлары мазақ па, өжеттік көрсету ме? — деді кіжінген үнмен.
— Менімше тұтқынға түскілері келеді. Əйтеуір құтыла алмайтындарын білген соң,
мейрам күні тұтқынға алынған, ашылған абыройды мастықпен жапқылары келеді. Бəс тігем
осыған! — деп Володя өршеленді.
Мен екеуіне де қосылғым келмей:
— Бұл румын, венгер бөлімдері емес, — дедім.
— Иə, нағыз ақ кірпік фашистердің өз дивизиясы, мынау майор Крюгердің штабы.
— Онда қалай деп ұғынасыз?
Біз осылай таласып тұрғанда қасымызға Ревякин келіп жорамалын айтты:
— Кешегі күнге дейін жеңіспен келеміз деп білетін Крюгер мырза бір күнде өзгере
қалмаған шығар, жолдастар. Жау қолына жаппай толқу кірген жоқ əлі, — деп, қортынды
ретінде бір пікір айтып аз кідірді де: — Берлин биылғы жаңа жылды былтырғыдан гөрі де
басым мейрамдамақшы. Сталинград алынды, Кавказға табанымызды біржола тіредік деп

Геббельс суайт күнінде үш рет хабарлап жатқан жоқ па!.. Крюгер мырза жаңа жылды Берлин
қалай мейрамдаса, солай, «жеңіспен» мейрамдамақ шығар, — деді.
— Жə, Берлин жалпы рухты көтергісі келсін, мынанікі предательство емес пе! — деп,
Петя Ревякинге қайта-қайта қадалды.
— Ие, өздері үшін предательство.
Түннің 
қоңырлана 
түсуің 
мейрамның 
қыза 
түсуін 
күтіп, 
Кавказдың 
көп
қалтарыстарының бірінде отырған жауынгерлер біраз уақыт предательство жайын кеңесіп
кеттік. Біраз қауымдар үшін бұл өте көп жасағандықтан ескіріп, тозған түсінік екен. Көп
қолданғандықтан бой əбден үйреніп, енді жан ыршымайтын болса керек. Біздің жаңа қауым
үшін бұдан жеркеніш сөз жоқ. Сондықтан біз бұл сөзді танкыге бара қоймаған иттерімізге де
айтпайтын едік.
Менің ойыма қазақ тілінде осы сөздің атымен жоқтығы түсіп кетті. Əрбір сөз өмірдің
керегінен туса, біздің тілде «предательство» деген сөздің өзі түгіл, мағынасын дəл
аңғартарлық айырбасы да жоқтығына қуанып кеттім. «Сатып кетті», «айнып кетті»,
«айырбастап кетті» деген сөздер, əрине, ол емес. Оның үстіне бұл сөздердің өз төркіндері
көрініп тұр. Бəрі де сауда маңынан табылады. Кейбір сөздердің жоқтығына қынжылсаң,
бəлемен бірге туған сөздердің жоқтығына, я болмаса, аздығына қуанасың да. Мен осы
ойларымды Ревякинге айттым:
— Қазақ тілінде «предательство», «измена» деген сөздер жоқ! — дедім.
— Шын жоқ па?
— Шын жоқ!
— Тамаша екен мұнысы! Жоқ болса, жоқ болсын! Ендігі өмірімізде керегі де болмас! —
деп, Ревякин əр кездегі əдетінше жалпы қорытындыға тартты.
Терең жыраның түбінде, үстіне үлкен сұр палатканы жамылып алып, екі иығы кезек
бүлкілдеп жатқан Мирошник тұра келді. Шырт етіп қол фонарының сөнгені де естілді.
Уқаланып, жұмсап қалған картасын сумкасына салып жатып:
— Сарталиев, деревняның хал-жайын бір шолып қайтыңдар! — деді.
Крюгер мырза жаңа жылды қарсы алайын деп жатқан деревнядан біз шегінгелі бір-ақ ай
болып еді. Бір жетіге созылған итжығыс айқастарда он шақты ғана үйдің бірді-екілі
қабырғалары сау қалған еді. Қазір олардың да біразы өшкен екен. Суырып алынған өңештей
сорайып пештің қара күйе шалған мойындары тұр. Қиып салынған ағаш үйлер тас-талқан
болғанда, қара шаруаның қалай болса солай үйе салған пештері көбінесе сау қалады.
Соғыста жиі кездесетін бір таңырқарың да осы.
Əрбір кесек тасының қалай жатқанын жақсы білетін деревнямыз көп тексеруді де керек

еткен жоқ. Бар өмірі алақандағыдай ұзын көшенің бойында еді. Сау қалған қабырғалардың
солтүстік бетінде асып қойған электр фонарьлары жарқырайды. Ракета жарығында
ереуілдеген адамдар көрініп қалады. Бар мінезде мастық, қолды бірақ сілтеп қалып, мейрам
қызығына беріліп кеткендік бар. Біздің Мирошникке əкелген хабарымыз да осы болды.
Онсыз да алақанында тұрған жайды Мирошник те тəптештеген жоқ.
— Жарты сағаттан кейін біздің жақтың оттарын көресіңдер... оған дейін əзірленіп
алыңдар! —деді Мирошник. Айтылған жарты сағаттан кейін біз біріне-бірі қарама-қарсы
келетін екі нəрсені көрдік. Бөлімшелерді өздері бастап, командирлеріміз жорыққа жөнелгелі
жатыр. Қиын бір жорыққа аттанардағыдай бар нəрсені қайта-қайта тексеріп, қатал əмір беріп
жүр. Оң жағымызда жаңа келіп орналасып жатқан бөлімдер бары байқалады. Сонымен
қатар, етек таулардың үш жерінен біздің жақтың мейрам оттары жарқылдай бастады. Жау
отына жауап бергендей, қызылды-жасылды ракеталар əлсін-əлсін атылып жатыр. «Жаңа
жылды біздің штабтар да осылай қарсы алғалы жатыр ма?» деген дүдамал ойлар келіп
қалады. Мейрам емес, қақпан шығар деп тағы ойлайсың. Менің бөлімшеме Ревякин
қосылып, деревняның батыс жағын орап кеттік. Мирошник бастаған екінші бөлім жырадан
шыққанша бізге еріп келе жатты да, бір жерде тік бұрылып, деревняның оң бүйіріне қарай
кетті. Бөлек-бөлек, жеңіл-жеңіл топтар деревняның əр тұсынан қадалуға кетіп барады.
Ревякин анда-санда сағатына бір қарап қойып, бізді деревняға тым жақын алып келіп еді.
Оқ айқасар жерге келіп қалдық, Бірақ Ревякин əлдененің сөзсіз болатынына сенген адамдай,
ығыспай, шүбəланбай, əлі ілгері кетіп барады.
Алғашқы үнін əдейі үшке бөліп «та-та-та, та-та, тат!» деп Мирошник бөліміндегі пулемет
белгі бергенде-ақ командасын беріп қалды. Тұс-тұстан уралаған дауыстардың біразы бізбен
қанаттаса жақын шығады да, біразы əлі алыста екені байқалады. Жүгірген адамның
қозғалысымен дауыстар да солқылдап, біресе ойға түсіп кеткендей, біресе қыр басына
көтеріліп бара жатқандай естіледі.
Өзгені былай қойғанда, солдаттың белінде белбеуі болмаса да ол толық солдат емес.
Бүгін бар ойлары мейрамға ауысып кеткен фашистер бұл жолы түк қарсыласа алған жоқ.
Əрбір үйілген боқтықтың түбінен құлаған қораның іргесінен қолдарын көтеріп тұра келген
жау солдатында бұдан екі ай бұрынғы ұсқын да қалмаған екен. Бастарын екі тізенің арасына
тығып, қолдарын көтереді. Автоматын шошайтып, сені атқалы отыр ма деп қалсаң, ол
шошайған қол болып шығады. Бұлар Кавказ беліне өрлей бастағанда əлі айбынын
жоғалтпаған еді. Кавказдан сырғи домалап құлап түскенде сол ұмар-жұмардың ішінде айбын
да кетіп жоқ болған сияқты. Бұған дейін нені құдірет көрсе, енді сонысын ақысыз-пұлсыз
аяғының астына тастай береді:
— Гитлер капут! Капут!
Бұлары енді баяғы «Тəуфиқ-бей!», «Тəуфиқ-бей!» сияқты құнсыз естіледі. Бұл «капутты»
бұдан алты ай бұрын айғайласа, мүмкін, біз де қымбатырақ бағалаған болар едік. Қазір біз
бұл соғыстың соңғы ноқатын өз қолымыздан қойып қана тынатын сенімді белге шығып
алған кезде ол бағаны бере алмасақ керек.

Биылғы фашист солдаты былтырғы ожарларына өте аз ұқсайды. Не біз ол ожарларын
біраз қырып тастадық та, не болмаса ожарлық мінездерінің басылатын уақыты жетіп қалды.
Аптығы басылып, енді ойына үрей орнап, күн санап күшейіп барады. Əрине, мұның, екеуі де
бар. Қырдық та, аптығын да бастық, үмітсіздік, үрей де кіргіздік ойына. Европа мен
Африкадан əкелген менмендік, енді өлімсіреп сөніп барады. Жаңа дүние жаңа сабақтар
берді. Біздің майданда бұл жай атақты қырық үшінші жылдан басталды.
Сонымен жаңа жылды қарсы алар шекарада майыстырып əзірленген үлкен столдың
төрінде аға лейтенант Андрей Мирошник отыр. Сау қалған екі қабырғаның ығына
«ұйымдастырылған жаңа жыл столы» фонарь жарығында құлпырып, қол бұлғап тұрғандай
болады. Опырайып қалған үлкен пештің аузында ұйлығып қана алты ұзын сирақ неміс
офицерлері отыр. Былтырғыдай емес, паңдық жоқ. Мойынсұнғандық бар. Жалпы адамның
əдеті бойынша үй маңайын сағалапты демесек, бұл маңайда үйге ұқсарлық еш нəрсе
қалмаған. Бұрышынан сөгіліп, шалғайласып кеткен екі қабырғаның бірі ғана сау, екіншісі
едəуір күйіп барып сөнген. Үйдің төбесі де жоқ.
Ұзын сирақтарын шама келгенше баурына қарай қыса түсіп, алты офицер шамалары
келгенше сыпайы отыр. Молтақ тұмсығын офицерлерге тосып, екі келте мұрын автомат
төніп тұр. Автоматтардың қара танауына көздері түсіп кетсе, офицерлер жүздерін тез бұрып
əкетіп, біріне-бірі ығысыңқырап, сығылысыңқырап қояды. Əрине қарсы алдыңнан автомат
төніп тұрғаны өте бір көңілсіз нəрсе... Алты офицердің ортасында əлі қыры сынбаған фон
Крюгердің өзі отыр. Бұл өзгелерінен гөрі əлі де өзін жоғары ұстағысы келеді. Мирошник оны
əдейі елегісі келмей, бірдеме сұрағысы келсе, басқаларынан сұрайды. Крюгер мұндай
елемеушілікке жəбірленіп, бірталай уақыт қыр көрсеткен ірі мінезбен отырды. Бойындағы
қарулары мен қалтасындағы қағаздарын алғанда, мен де оны еркінірек дөңгелеттім.
Жарықтан алысырақ тұрып қалса, еріксіз ілгері бастырып, тым алғарақ басып қалса, кейін
шегіндіріп қойып:
— Əйтеуір қолыңды көтерген екенсің, дұрыстап көтер! Неміс офицері соны да білмей
ме? — деп, зекіп те қалдым.
Енді ол елемей қойған Мирошникке шағым көзімен қарай бастады. Мирошник оны тіпті
елейтін емес, стакандарға əдейі сыңғырлатып, əдейі баппен мөлтілдетіп арақ құйып жатыр...
Қараңғы көшеде поезд күткен адамдардай ығы-жығы болып, неміс солдаттары отыр.
Отырыс-тұрыстағы солдатқа лайық айқын қозғалыстарды бəрі де ұмыта қалып, босқын
түріне көшіпті. Белбеулерін шешіп, бəрі де желбегейленіп, иықтарына бір-бір түйіншек
байлап алған. Тұтқын болып армандарына жеткендей, мүсəпірлікке біржола мойын құйып,
шама келгенше тұтқынға ұқсағылары келеді.
— Біз бүгін бір оқ шығарған жоқпыз...
— Өз еркімізбен тұтқынға түстік...
— Өздерің көрдіңдер, автоматты лақтырып жіберіп, қолымызды көтердік, — деп гу-гу
етеді. Көздерінде жалыныш қана қалған.

— Біз енді жау емеспіз қару тасталды — жаулық та бітті... Енді бізге тұтқынның міндеті
мен правосын айтыңыз! — деп, көп дауыстар қатар шуласып, бес-алты солдат Вася Гришинді
ортаға алып тұр.
Абайсыз қарағанда, екі қияға бітер дейтін мінездер көбінесе бірге бітеді. Рақымсыздық
пен қорқақтық, менмендік пен жалыншақтық сияқты мінездер шындап келгенде бірі биік
қияға, бірі төмен жыраға бітпейді, егіз өседі. Кешегі рақымсыздар, кешегі менмендер Васяға
жалынып, айналып-толғанып тұрғанда, құйрығын бұлғаңдатып, бар денесімен бір ғана
сипап қалуды жалынып күтіп тұрған ит сияқты еді. Сондағы сұрайтындары ар да емес,
намыс та емес, бір ғана құнсыз жаны!
Жансауға сұрау сияқты оңай ойдың өзі бұларға енді ғана түсті. Бұл күнге дейін бұлар
біздің елдің төрі демей, босағасы демей ластап келген айуандар. Жас жандар шырқырағанда,
ақ сақалдардан жас шұбырғанда, бұлардың құлағы оны естіген жоқ, көздері оны көрген жоқ.
Қала мен колхозды талан-таражға салғанда, біреудікі-ау деген жоқ. Адам баласының бір аяры
жас қыз, адал жар болса, ондайды бұлар білген жоқ. Енді міне, өздері жалынады, бірақ
адамша емес, итше қыңсылап жалынады. Салтақ-салтақ, жирен сақал бір ұзынтұра Петрдің
бір оң жағына, бір сол жағына шығып, неше баласы барлығын түсіндіріп жүр. Қолын жерден
жарты метрдей көтеріп, баласының бойын көрсетіп:
— Айн!? — дейді. Петрдің зығырданы қайнап, денесі дір-дір етеді.
Ұзынтұраның онда жұмысы жоқ. Енді қолын жерден бір метрдей көтеріп:
— Цвай?! — дейді. Қолын тағы да жоғарырақ көтеріп, — драй?! — дейді.
Ызасы қайнап жүрген Петр шалқая беріп, жерден бір метрдей көтеріліп алақаны төмен
қарап тұрған қолды сарт еткізіп теуіп жіберді. Қол серпіп жоғары көтерілді де ұзынтұра сол
екпінмен шалқасынан түсті. Əлдекімнің фонарь жарығынан қайыстай жылтыраған кір
тізелері көрінеді.
— Командирлер, бері келіңдер! — деген Мирошник даусы естілді.
Арақ құйған, стаканды жоғары көтеріп, Мирошник бізді күтіп тұр екен:
— Қане, жолдастар, Москва сағаты қазір он екіні соғады. Құлақтарына Кремльде
соқтығысқан жеңіс бокалдарының сылдыры келсін. Бокалды кіммен бірге көтеріп
тұрғандарыңды көз алдарыңа əкеліңдер! Алыңдар!.. — деді Мирошник.
Таң соғыс үстінде де саспай атады. Біз ілгері жүріп кетуге қанша асыққанмен əуелі
жарқырап Есек қырған көтерілді. Одан кейін мөлт-мөлт етіп Шолпан келе жатты.
Шолпанның серпе тастаған етегіндей, сарыала жібек таң білінді. Бұл күнге дейін бар дүние
соғыс лебіне бағынышты сияқты көрініп кететін еді, жоқ, оным қате екен. Дүние көркі өз
орнында, өмір үні соғыс үстінде де бар күшімен естіледі.
Сол таң атқалы біз кідіру дегенді көрген жоқпыз. Ылғи алға тартып, Кавказ