Дауысты дыбыстар

2 таңба ь,ъ ,

15 дауысты, 25 дауыссыз дыбыс бар.

Б , в , г , ғ , д , ж , з , й , к , қ , л , м , н , ң , п , р , с , т , ф , х , һ , ч , ш , щ , ц , (у) .

Дауыстыдан соң және сөз басында дауыстыдан бұрын келген У дыбысы дауыссыз болады.

Дауысты дыбыстар:

Дыбыс әріппен таңбаланып жазылады.

Сөзде қанша дауысты дыбыс болса,сонша буын болады.

Зат есімдерге кім? кімдер? не? нелер? деген сұрақтар қойылады.

Сын есімдерге қандай? қай? деген сұрақтар қойылады.

Заттың санын , ретін білдіретін сөздерді сан есім дейміз.

Сан есімдерге қанша? неше? нешінші? деген сұрақтар қойылады.

Заттың іс – әрекетін, қимылын білдіретін сөздерді етістік дейміз.

Етістіктерге не істеді? не қылды? қайтті? деген сұрақтар қойылады.

Сөзде йа дыбыстары естілгенімен ,жазуда олардың орнына Я әрпі жазылады.

Сөзде йу дыбыстары естілгенімен ,жазуда олардың орнына Ю әрпі жазылады.

Етістіктердің дара және күрделі түрлері болады.

Сөздің соңында б естілгенімен , п әрпі жазылады.

П дыбысына аяқталған сөзден кейін дауысты дыбыс келсе,

п дыбысы б – ға айналады.

Мыс: мектеп – мектебі

Сөз соңындағы қ к дыбыстарынан кейін дауысты дыбыс келсе, олар ғ ,г –ге айналады.

Мыс: тарақ – тарағы

жүрек - жүрегі

Сөз құрамы түбір мен қосымша.

Сөздің одан әрі бөлінбейтін мағыналы бөлігін түбір дейміз.

Сөздің түбірге жалғанған бөлігін қосымша дейміз.

Түбір сөзге жұрнақ қосылу арқылы жасалған сөзді туынды сөз дейміз.

Қосымша жұрнақ , жалғау болып бөлінеді.

Сөз мағынасын өзгертетін қосымшаны жұрнақ дейміз.

Сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейміз.

Мыс: тарақ – тарағы

көлік - көлігі

Екі немесе одан да көп түбірден жасалған сөзді күрделі сөз дейміз.

Мыс: әке – шеше

ақсақал

жеті жары

Кейбір сөздер екі түбірден құралады.Оларды біріккен сөз дейді.

Біріккен сөзді құрайтын түбірлер бірігіп жазылады.

Мыс: балмұздақ

аққу

Жер – су аттарын білдіретін біріккен сөздердегі қатар келген екі дауысты дыбыс сақталып жазылады.

Мыс: Сарыөзек

Екі сөзден тұратын кісі аттарындағы қатар келген екі дауысты дыбыстың бірі түсіріліп жазылады.

Мыс: Жұма + Әділ = Жұмаділ

Мәтін мағына жағынан өзара байланысты екі не одан көп сөйлемнен құралады.

Мәтіннің басы, негізгі бөлімі ,соңы болады.

Сөз белгілі бір мағынада айтылады.

Кейбір сөздердің бірнеше мағынасы болады.

Кейбір сөздер мәндес болады.

Кейбір сөздер қарсы мәндес болады.

Бір нәрсе туралы хабарлау мақсатымен айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз.Хабарлы сөйлемнің соңына нүкте қойылады.

Жауап алу мақсатымен айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз. Сұраулы сөйлемнің соңына сұрақ белгісі қойылады.

Адамның көңіл –күйін , сезімін білдіретін сөйлемді лепті сөйлем дейміз.Олар көтеріңкі дауыспен айтылады.

Лепті сөйлемнен соң леп белгісі қойылады.

дейміз.

Жай сөйлем жалаң,жайылма болып екіге бөлінеді.

Бастауыш пен баяндауыштан құралған сөйлемді жалаң сөйлем дейміз.

Тұрлаулы мүшелерден басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлемді жайылма сөйлем дейміз.

Тілде біреудің назарын аудару үшін қолданылатын сөздерді қаратпа сөз дейді.

Бастауыш пен баяндауышты сөйлемнің тұрлаулы мүшелері дейміз.

Сөйлемдегі бастауыш,баяндауыштардан басқа сөйлем мүшелерін тұрлаусыз мүшелер дейміз.Сұрақтары:қандай?кімге?неге?қашан?қайда? т.б.

Өздері сөйлем мүшелері болмайтын ,бірақ сөйлемде айтылған ойға сөйлемнің түрліше көзқарасын білдіретін сөздерді қыстырма сөз дейміз.

Сөздер мағынасына қарай бірнеше сөз таптарына бөлінеді:зат есім,етістік,

Зат есім жекеше ,көпше түрде айтылады.Заттардың көп екенін білдіру үшін түбір сөзге -лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-тер жалғанады.Бұлар көптік жалғауы деп айтылады.

Етістіктің жіктелуі

Етістікке жіктік жалғау жалғанып өзгеруін етістіктің жіктелуі дейміз.

Етістік І, ІІ, ІІІ жақ болып, жекеше, көпше болып, осы шақта, өткен шақта, келер шақта жіктеледі.

Заттың біреуге тән екенін білдіретін қосымшаларды тәуелдік жалғаулар дейміз.

Тәуелдік жалғаулар үш жақта, жекеше және көпше түрде айтылады.

І жақ менің біздің

ІІ жақ сенің сендердің

сіздің сіздердің

ІІІ жақ оның олардың

Етістік іс-әрекеттің жүзеге асу мезгілін білдіреді.Етістіктің үш шағы бар: осы шақ, өткен шақ, келер шақ

1. Осы шақ етістіктер не істеп отырмын? не істеп отырмыз? не істеп отыр? деген сұрактарға жауап береді.

2. Өткен шақ етістіктер не істедім? не істедің? не істеді? деген сұрақтарға жауап береді.

3. Келер шақ етістіктер іс-әрекеттін алдағы уақытта болатынын білдіреді. Келер шақ етістіктер не істеймін? не істейміз? не істейді? деген сұрақтарға жауап береді.

Сөздегі дауысты дыбыстар жуан болса,сөз жуан айтылады.

Сөздегі дауысты дыбыстар жіңішке болса,сөз жіңішке айтылады.

Етістік болымды (сөйле, сыз) және болымсыз (сөйлеме, сызба) болып бөлінеді.

Болымсыз етістік болымдыға –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғану арқылы жасалады: үзбе, ерінбе, тиме.

Сын есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.

Түбір сөзден болған сын есімді негізгі сын есім дейміз: таза, әдемі.

Түбір сөзге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сын есімді туынды сын есім дейміз:білімді,өнерлі.

Мағыналары бір біріне қарсы сын есімдерді қарсы мәндес сын есім дейміз: қалың – жұқа.

Сан есім дара және күрделі болады.

Нешінші? сұрағына жауап беретін сан есімдерді реттік сан есім дейміз: -ншы, -нші, жұрнақтары жалғану арқылы жасалады.

Зат есім, сын есім, сан есімдердің орнына жұмсалатын сөздерді есімдік дейміз.

Есімдіктер: мен, сен, біз, сіз, ол, өзі, бұл, сол, кім, қанша, қайда, ешкім, әркім, ешқашан, әрқайсысы т.б.

өзі тіркескен сөзіне әр түрлі қосымша мағыналар үстейді.

Бірыңғай сөздермен қайталанып тіркескен да (де), та (те) шылауларының арасына үтір қойылады : Жақын жерде өзен де, көлде бар.

Бірыңғай қолданылған екі сын есімнің арасында келгенде ешқандай тыныс белгісі қойылмайды: Көше бойында сұлу да сұңғақ көк теректер бой түзеп тұр.

өздері қатысты сөздеріне өтініш ,шектеу,даралау т б мағыналар үстейді.

Өзі тіркескен сөзден –ақ шылауы дефис арқылы бөлініп жазылады.

Сөйлеушінің сөйлемде айтылған ойға қатысты әр алуан көңіл –күйін білдіретін сөзді одағай дейміз.

Одағайлар сөйлемдегі басқа сөздермен байланысқа түспейді,сөйлем мүшесі болмайды.

• 
  Мәтінді оқы.Не туралы оқығаныңды көзіңе елестет.
  
• 
  Мәтіннен жазылуы қиын сөздерді тап.
  
• 
  Жаттаған мәтінді іштей қайтала.Сөздерді және тыныс белгілерін ойша «оқы».
  
• 
  Жазу барысында сөздердің мағынасын ғана емес ,олардың жазылуын да есте сақтауға тырыс.
  

• 
  Сөйлемді оқы,мағынасын түсініп ал.
  
• 
  Жазбас бұрын әр сөзді жазылуы бойынша айт.
  
• 
  Жазу барысында сөзді іштей буынға бөл.
  
• 
  Жазған әрбір сөзді үлгімен салыстыр.
  
• 
  Мәтіндегі сөйлемдерді осылайша жаз.
  
• 
  Барлық жазғаныңды оқулық арқылы тексер.
  

сөйлеседі

хабар береді

Тіл арқылы