Дәріс Халықтың демографиялық (жыныстық-жастық) құрылымы, еңбек ресурстары, адамдарды орналастыру формалары
жүктеу/скачать 16,07 Kb.
|
|
Дәріс 5. Халықтың демографиялық (жыныстық-жастық) құрылымы, еңбек ресурстары, адамдарды орналастыру формалары. Жыныстық құрамы, яғни ерлер мен әйелдердің арақатынасы. Жалпы әлемде ерлер саны әйелдер санынан шамамен 20-25 млн-ға асады. Бірақ бұл, негізінен, олардың Қытайда, Үндістанда, Азияның кейбір басқа елдерінде басым болуы есебінен орын алады. Әлемнің басқа бөліктерінде және әлемнің басым көпшілігінде ерлер әйелдерге қарағанда аз. Әйелдердің басым бөлігі Ресейде байқалады — 9-10 млн. әйелдер барлық жерде ересек жастағы топтарда ерлерден басым. Жас құрамы. Халықтың ұдайы өсуінің екі түрінің әрқайсысына оның жас құрамының өз түрі, яғни жас топтарының арақатынасы сәйкес келеді. Дамыған елдерде және өтпелі экономикасы бар мемлекеттерде балалардың үлес салмағы төмен (орта есеппен 20%) және жоғары - егде жастағы (65 жас және одан жоғары) адамдар, дамушы елдерде керісінше, өмір сүру ұзақтығы аз болғандықтан балалардың үлесі (орта есеппен 40%) және ересек (еңбекке қабілетті және егде жастағы) адамдардың үлесі төмен. Еңбекке қабілетті жастағы адамдардың төмен үлес салмағы дамушы елдердің экономикасына теріс әсер етеді. Жасы Еңбек ресурстарын, яғни еңбек қызметі үшін қажетті физикалық дамуы, ақыл-ой қабілеті мен білімі бар немесе еңбекке қабілетті (еңбекке қабілетті халық) халықтың бір бөлігін айқындау кезіндегі басты өлшем болып табылады. Халықаралық статистикада 16-64 жастағы адамдар еңбекке қабілетті халық деп саналды. Бұдан басқа, еңбек ресурстарына жұмыс істейтін Жасөспірімдер (15 жасқа дейін) мен зейнеткерлік жастағы адамдар кіреді. Әртүрлі елдерде еңбекке қабілетті жастағы шекаралар бірдей емес: АҚШ - та және ерлер үшін және әйелдер үшін ол 16-65 жасты құрайды; Ресейде-әйелдер үшін 16-54 (қоса алғанда) және ерлер үшін 16-59; Финляндияда, Германияда, Канадада, Жапонияда және кейбір басқа елдерде оны есептеу 15 жастан басталады. Жалпы алғанда, жұмыс жасындағы Жоғарғы шекара өмірдің орташа ұзақтығымен, сондай-ақ мемлекеттің қарт адамдарды зейнетақымен қамтамасыз ету материалдық мүмкіндіктерімен айқындалады. Еңбек ресурстарын өндіріске тарту дәрежесі туралы экономикалық белсенді халықтың көрсеткіші куәландырады. Экономикалық белсенді халыққа қоғамдық өндіріске қатысатын және оған қатысқысы келетін, яғни жұмыс іздейтін барлық адамдар жатады. Экономикалық белсенді халық әлемнің барлық халқының жартысын құрайды. Бұл ретте оның негізгі бөлігі дамушы елдерге келеді. Дамыған елдерде әлемнің экономикалық белсенді халқының 16% ғана шоғырланған. Әр түрлі елді мекендер бойынша адамдарды орналастырудың практикалық маңызы зор. Қазіргі таңда халықтың орналасуы қалалардың географиясымен анықталады. Қалалар әлем халықтарының экономикалық, саяси және мәдени өмірінде жетекші рөл атқарады. Қалалар мен қала халқы санының өсу үрдісі, қалалар мен қала өмір салтының қоғамның дамуындағы рөлін арттыру урбанизация деп аталады. Елді мекендерді қала қатарына жатқызу бойынша басты критерий олардың халқының саны болып табылады, яғни әр түрлі елдерде Данияда 200 адамнан, Қытайда 100 мың адамға дейін түрленеді. АҚШ-та қала халқының бастапқы саны 2,5 мың адамды құрайды, Ресейде-12 мың адам. Қаланың адамдық дәрежесі бойынша: шағын — 20 мың тұрғынға дейін, орташа — 20 — дан 100 — ге дейін, үлкен — 100-ден 500-ге дейін, ірі-500 мыңнан 1 млн-ға дейін, ірі-1 млн-нан астам адам болып жіктеледі. Кейбір ірі қалаларда халық саны 10 млн және одан жоғары. Австралия мен мұхиттан басқа, мұндай қалалар әлемнің барлық өңірлерінде бар: Солтүстік Америкадағы Нью-Йорк және Лос-Анджелес (АҚШ); Латын Америкасындағы Мехико (Мексика), Сан-Паулу және Рио-де-Жанейро (Бразилия), Буэнос-Айрес (Аргентина); Африкадағы Каир (Египет); Шанхай, Чунцин және Пекин (Қытай), Сеул (Корея), Джакарта (Индонезия), Токио және Осака (Жапония), Бомбей және Калькутта (Үндістан); Лондон және Еуропадағы Париж; ТМД-да Мәскеу. Урбанизацияның қазіргі кезеңіне келесі ерекшеліктер тән: * жедел даму қарқыны (егер 1900 жылы қалаларда әлем халқының 14% - ға жуығы тұрған болса, қазіргі уақытта-50-ге жуық%); * халықтың үлкен қалаларда шоғырлануы (100 мың және одан жоғары халқы бар қалаларда қазіргі уақытта планетамыздың 1/3-тен астам тұрғыны тұрады)); * қарапайым қалалық қоныстанудың топтық нысандарына көшу, яғни қарапайым "нүктелі" қалалардан олардың аумақтық жинақтарына — қалалық агломерацияларға (әлемнің ең ірі агломерациялары — Токий, Нью-Йорк, үлкен Мехико; олардың әрқайсысының халқы 20 млн адамнан асады). Урбанизацияның жаңа нысандары — аумақтар, көршілес аудандар, аймақтар, елдер шегінде агломерациялардың бірігуінің нәтижесі болып табылатын мегаполистер. Әлемдегі ең ірі мегаполистер — Токиодан шамамен 60 млн. адам халқы бар Осакиге дейін 20 агломерацияны біріктіретін Токайдо; Бостоннан шамамен 50 млн адам халқы бар Вашингтонға дейін 40 агломерацияны біріктіретін Бокваш; Чикагодан бастап 35 млн адам халқы бар Питсбургке дейін 35 агломерацияны қамтитын Чините; Сан — Францискодан шамамен 20 млн адам халқы бар Сан-Диего дейін 15 агломерация; Сан-Францискодан бастап шамамен 20 млн адам халқы бар Сан-Диего; Ағылшын — Лондоннан Ливерпульге дейін 30 агломерация; Рейнский-Рандстадттан бастап 30 млн халқы бар Майнға дейін 30 агломерация. Урбанизацияның неғұрлым жоғары деңгейі - әлемнің дамыған елдерінде (осы елдер тобы бойынша орта есеппен 73%). Ұлыбритания мен ГФР - да ол 90% — дан асады, Швецияда 88% — ға тең, Австрияда — 86, Францияда-79, Жапонияда, АҚШ пен Канадада-77% және т. б. Көптеген дамушы елдерде урбанизация деңгейі төмен (елдердің осы тобы бойынша орташа 34%). Республикасындағы Чад ол тең 6%, Эфиопия - 16, Нигерия - 22, Индонезияда - 22, Үндістан - 25%. Қалалардың жылдам өсуіне қарамастан, әлем халқының жартысынан астамы ауылдық жерлерде тұрады. Ауылдық елді мекендерге қалалық өлшемдерге сай келмейтін барлық қоныстар жатады. Ауыл қоныстары, қалалар сияқты, көлемі (адамдылығы) бойынша, функционалдық тұрғыдан (ауыл шаруашылығы, Ауыл шаруашылығы емес және аралас) және басқа да бірқатар белгілер бойынша жіктеледі. Ауылдық таратудың екі негізгі нысаны бар: топтық және шашыраңқы. Қоныстандырудың топтық (ауылдық) нысаны батыс және Шығыс Еуропа, Азия (Қытай, Жапония және т.б.), ТМД елдерінде, дамушы елдердің басым көпшілігінде басым. АҚШ - та, Канадада, Австралияда кең таралған. жүктеу/скачать 16,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|