Дәуірдің Қызыл Жебесі Тұрар Рысқұловқа ескерткіш

«РЫСҚҰЛ»
роман
Дәуірдің Қызыл Жебесі
Тұрар Рысқұловқа ескерткіш.
Автор
I
Түрме әкімшілігі айламызды асырдық деп ойлады.
Арыстан мен жолбарысты бір торға қамап қойсаң бірін-бірі талап, ақыры екеуі де талмаусырап,
өзінен-өзі жүнжіп құриды. Әсіресе бір камераға қазақпен қатар орысты отырғызу Приходько
мырзаның ойынша, арыстан мен жолбарыстың ырылдасуынан да зорырақ жанжалға апарып соқса
керек еді...
Губернатор фон Тәубе бірде қаланың игі жақсыларын шақырып қонақасы бергені бар. Сонда
губернатордың бір айтқаны Приходьконың есінде мықтап сақталып қалған.
– Мырзалар, дүниедегі ең қысқа әңгімені білесіздер ме? – деп еді фон Таубе, – небары тоғыз-ақ
сөзден тұрады.
Ешкім де білмейтін болып шықты. Сонда кітапқұмар губернатор өзінің көп оқып, көп білетінін тағы
бір танытып, мәртебесі аса түсетінін сезіп былай деді:
– Екі адам, бір жолбарыс.
Бір адам, бір жолбарыс.
Жолбарыс.
Мырзалар желкесін қасыды. Көбісі түсінбей дал. Губернатор қарқылдап күлді.
– Мырзалар-ау, екі адам бірімен-бірі айқасып, ақыры біреуі өлмей ме? Ал жалғыз қалған адамды
жолбарыс жеп қояды ғой.
Зиялы қауым губернатордың білімділігіне таң қалған болып, таңдай қағысып, сыңғыр-сыңғыр
хрусталь бокалдар соғысып, жоғары мәртебелі фон Таубенің денсаулығына деп, түрегеп тұрып
шампан ішкен.
Приходьконың есебі бойынша, Рысқұл мен Бронников бірін бірі жеп қоюы керек. Сонда
жолбарыстың рөлінде өзі қалмақшы.
Бірақ бірнеше күн өтті: екі тұтқынның арасынан жанжал шыға қойған жоқ. Бірде шыдай алмай
камераға Приходько мырзаның өзі келді.
– Жағдайың қалай, Бронников?
Бронников бұл сұрақтың сырын түсіне қойды.
– Жағдайдың несін сұрайсыз, Приходько мырза. Мың қандала мен бір қазақтың талауына
тастадыңыз мені. Шыдам жетер емес.
Байқайды, Приходько риза. Түрме бастық дегенмен кеңпейіл көрінгісі келіп:
– Қандай тілегіңіз бар? – деп сұрады.
– Тілегім, шырағдан бергізсеңіз екен.
– Бере алмаймыз. Зиянды кітаптар оқуыңыз мүмкін.
– Егер «Библия» зиянды кітап болса, қойдық, – деп Бронников те қарсыласпады. Тек дорбадан
жұлым-жұлым кітапты шығарып алып, сыртын сипалап қойды. Приходько шыннан "Библия" ма екен
деп кітапқа қолын соза берді.
Түрме бастық кітапты ашып кеп қалып еді, ашылған жері төртінші тараудың басы екен: «Адам-ата
мен Хауа-ана жұптасқан соң, Хауа-ана Қабыл атты ұл тапты... Содан кейін Абылды туды"... – деген
сөздерге көзі түсті.

– Бұл жөйт дінінің кітабы ғой. Сіз орыс болғандықтан православие шіркеуінің қасиетті кітабы
«Евангелиені» оқуыңыз керек емес пе? – деп қалды Приходько Бронниковке ренжігендей.
– Приходько мырза, «Евангелие» дегеніміз «Библияның» жаңарған нұсқасы ғой. Негізі бір.
– Сонда қалай, Бронников, түсінбеймін. Сіз ғой православ шіркеуі батасын берген ақ патшаға
қарсысыз. Сөйте тұра діни кітап оқисыз, түсініксіз, жұмбақ.
– А, мен мүмкін, бұл кітапты дұрыстап тағы оқып шықсам, қатемді түсінермін, – деп қалды
Бронников.
– Мүмкін, мүмкін, – деді Приходько сенер-сенбесін білмей. – Жарайды, шырағдан бергізейін. Сіз
кітаптың мәнін әлгі кішкене балаға да түсіндіріңіз.
Приходько Тұрарды шоқындыруға ниет қылғалы қашан. Сол ойын іске асырудың бір орайы осы
сияқты да көрінді.
* * *
Приходько мырза шын діндар кісі еді. Оның табынатын екі құдіреті бар: бірі заң, бірі дін. Өз үйінің
төрінде екі сурет ілулі тұрады: бірі – Иисус Христос, бірі Николай II. Жексенбі сайын Кафедральды
соборға оны күймемен Тұрар алып барар еді. Мырзасы соборға кіріп, құдайға құлшылық ықылас
білдіріп қайта шыққанша, атшы бала далада күтіп тұруы керек қой. Жөні солай ғой. Ал мырзасы
айтады:
– Турарка, айда жүр, сен де. Аттарға ешкім тимейді. Ағашқа байлай сал. Жүр, көресің, қызық.
Қоңыраулар күңгірлейді. Қақпаның алдында кілең бір қара киінген кемпірлер, ақсақ-тоқсақ, әз
соқырлар қаз-қатар алақан жайып, қайыр-садақа сұрап тұрады. Приходько мырза олардың жаюлы
алақандарына ұсақ тиын-тебен тастайды. Қайыршылардың кейбірі түңке қалбыр тосады. Тастаған
ақша шылдыр етіп, түңкеге түседі. Мырзаның соңынан еріп келе жатқан Тұрардан да бірдеңе
дәметеді қайыршылар.
– Құдай саған ұзақ өмір берсін, мырза бала, – деп сыбырласады.
Тұрар қысылады. Тастайтын тиын онда жоқ.
– Құдай сені бәле-жаладан сақтасын, мырза бала, – деп әлдекім оның қолынан сүймек болады.
Тұрар одан бетер қысылады.
Қайыршылар үшін адамның нәсілі жоқ, ақшаң болса болды. «Мына қара бала неғып жүр мұнда?» –
демейді. Приходько сынды төренің жанында келе жатқан соң тегін болмағаны, деп ойлайды.
– Құдай саған мол бақыт, зор дәреже берсін, мырза бала!
Күмбез астындағы мыс қоңыраулар сыңсиды. Собордың ішінен жүрегіңді жұлып әкете жаздап, хор
дауысы күңіреніп шығады.
Соборды айналдыра отырғызылған қаракөк емен ағаштарға дейін мына құлшылықтың құдіретті
зарына ұйып, олар да тәңірге табынғысы келгендей мұңая мүлгіп, хор дауысын іштерінен қайталап,
жапырақтары күбірлесіп тұрады.
Собор баспалдағына көтерілерде Приходько мырза бас киімін қолына алып, шоқына бастайды.
Еркек атаулының бәрі бас киімдерін қолына алып, кеуделеріне қысып, бастары жерге жеткенше
иіліп, бар ынты-шынтасымен шоқынып жатыр. Приходько мырза көзінің қиығымен Тұрардың құлын
жарғағынан тігілген дөңгелек телпегіне қарап қояды. Басқаның бәрі жалаңбас, өзінің ғана
телпекпен тұрғаны есіне түсіп кетіп Тұрар сасады. Оң қолы өзінен-өзі бас киімге созыла береді.
Мұны байқаған Приходько құптаған белгі ретінде басын изеп, түсін жылытады.
Тұрар сонда да мына жалбарынып, жұлқына құлшылық ұрып жатқан топқа сіңісе алмай тұрғанын
сезеді. Өзгелер дауыл жапырған қоғадай жығылып, бір иіліп, бір тұрып, тынымсыз шоқынып
жатқанда, міз бақпай сіресіп қалған Тұрар ғана. Приходько сол көз қиығымен оған қайта-қайта
қарай береді. «Сен де шоқын!» деген белгі екенін түсініп, Тұрардың тұла бойы түршігеді. Бірақ
шоқынуға қолы көтерілмейді. Қолы қол емес, қорғасын сияқты, зорласаң да көтерілер емес.
Мінбеден сақалы беліне түскен епископтың дауысы – құдайдың өз дауысындай құдіретті естіледі.
Дәл төрде екі қолы екі жаққа керіліп, басы кеудесіне салбырап кеткен, азап шеккен кісінің суреті
көзді еріксіз тартады. Өзі арық, екі аяғы салбырап, тек сүлдесі саудырап қалған. Бұл бейшараны
неге керіп тастаған? Бұл Тұрар үшін жұмбақ.

Собор іші өзге бір бөтен дүние, өң емес, түс сияқты. Айнала балауыз шырағдандар жағылған.
Қабырғалар қаз-қатар суреттерге толы. Епископ азынап тұр, хор ара-арасында зарлап қоя береді.
Сай-сүйекті сырқыратып, жүрегіңді елжіреткен пәрменді әсер әлдеқайда, бұл пәни дүниенің әуре-
сарсаңынан, күйбің-күйкі тіршілігінен алыстап, аспанға шарықтатып, жұмақ жазирасын
елестеткендей.
Приходьконың көз қиығы ғана арқаңды аяз қарығандай ызғар шаша бастаған. Тұрар оның не талап
етіп тұрғанын сезеді, бірақ қозғала алмайды. Төрдегі керілген адам-суреттің көзқарасы да суық.
Өзгелерге емес, дәл өзіне қадалып, айыптап тұрғандай көрінеді. Тұрар қашқысы келеді. Өн бойынан
суық тер саулап барады. Өкпесі қысылып, демі тарылып, өзімен өзі арпалыстан жаны мұрын ұшына
келгендей азаптанды.
Собордағы жұрттың бәрі құдайына құлдық ұрып, әркім өз өтінішін іштей айтып, шағынып-
жалбарынып жатқанда, Тұрар жалтақтап жан-жағына қарайды. Өзін әр бұрыштан аңдып жүрген
Саймасайдың адамдары қазір де собордың бір жерінен сығалап қарап тұрғандай көрінеді. Соборда
шоқынғандар арасында тұрғанын көрсе, саймасайлықтар:
– Рысқұл қарақшының баласы шоқынып кетіпті, шіркеуден көрдік, – деп жер дүниеге жария етер
еді.
Осыны ойлауы мұң екен, Тұрар бұрынғыдан бетер дегбірсізденіп, тұра қашқысы келді.
Приходькодан қорқады, керулі адамның көзқарасынан қорқады. «Неге керіп тастаған?» Әкесі
Рысқұлдың Саймасайлар байлап тастап, жабыла сабағанда бір сәтке басы осылайша салбырап
қалып еді. Тұрардың суретке тесіле қарап қалғанын көптен байқап тұрған Приходько:
– Иисус Христос. Құдіретті құдай, – деді.
«Құдайдың өзі осындай қорлыққа ұшыраса, өзге жұрт не болмақ? Түйені жел шайқаса, ешкіні
аспаннан ізде – деген осы да».
– Мырза, мен аттарға бара тұрсам қайтеді?! Асау немелерді біреу-міреу үркітіп жүре ме? – деп
сыбырлады Тұрар. Приходько бұрылмастан:
– Бара бер! – деп зілдене күңк етті.
Тұрар адамдардың ара-арасын зыта кеп жөнелді. Қара жамылған бір кемпір ашулы көзімен ата
қарап:
– Ух, басурман, нехрист! – деп ысылдап қалды.
Тұрардың бұл кетісіне көрмеде тұрған құдай да, оның әулие апостолдары да, мінбедегі епископ та,
собор толы діндарлар да риза емес сияқты көрінді. Тек собордан шыға келгенде табалдырықтан
бастап, қақпаға дейін тізіліп тұрған қайыршылар ғана оған телміре қол созып, бастарын иіп,
әдеттен айнымай тұр. Табалдырықтан қақпаға дейін желі байлам жер Тұрарға қыл көпірдің
үстіндей, тозақ отының арасындай сезілген. Қалтасында ырымға қара бақыры жоқ, өзі жалшы
баладан да қайыр-садақа дәмететін жандар болады екен. Құдайдың өз үйінде мұншама қайыршылық
болар деп кім ойлаған?!
* * *
Арыстанның еміренуі өзінше. Тіпті туған баласына мейірі түскеннің өзінде түр ашулы сияқты
көрінеді. Біреудің еркелеткенін көтеретіні де, көтермейтіні де белгісіз. Жалынан сипасаң күдірейе
түседі.
Бронниковке Рысқұлдың іші көпке дейін жылымай қойған. Бірақ осы бір орысты баласы жақсы
көріп кеткен соң, бірте-бірте мұздай жүрек жібиін деді.
Әбден сыралғы болып, сенім артқан соң, бір күні Рысқұл Бронниковке:
– Әй, Ескендір, өстіп жата береміз бе? Қашсақ қайтеді? – деді.
Енді Бронников сезіктенетін сияқты. «Түрменің алпауыттарының тұзағы емес пе екен? Мені
арандатпақшы-ау, сірә?!»
– Қайтіп? – бұ да сыр тартпақ болып.
– Сен көп білетін бәлесін ғой. Айласын тап.
– Айла-амал жоқ, – Бронников камераның ішін көзімен тінтіп шығып. Бір ауық темір құрсаулы
терезеге қадалып қалды. – Мүмкін емес. Болат ара керек. Ол бізде жоқ: ана білектей темірді
сындыра алмайсың. Мынау болса тас. – Бронников жалпақ алақанымен суық сұр қабырғаны сипалап
қойды.

Темір есіктің көздей тесігінің қақпағы көтеріліп, ар жақтан надзирательдің жалғыз жанары оқтаулы
мылтықтай суық қадалды.
Надзирательдің жалғыз көзі сөніп қалғандай тайып кетті де, қақпақ қайта жабылды.
– Иттің иісшілі-ай, – деді Рысқұл. – Дереу сезе қоюын қарашы. Біздің сөзімізді оған жеткізіп тұратын
сайтаны бар ма, немене... Осы екеуміз өтірік төбелессек қайтеді, а? Сонда әлгі ит асығып есік
ашады. Әй-шайға келтірмей аузын басып, дамбалын басына кигізіп, есіктен-ақ шығып кетпейміз бе?
– Мүмкін емес, – Бронников басын шайқап. – Бұлар ол айланы әлдеқашан есепке алып қойған. Біреу
ішке кіргенде, екіншісі сыртта аңдып тұрады.
– Сен білмейсің ғой, мен бір рет бұл түрмеден қашып шыққам, – деді Рысқұл тыртығы көп тақыр
басын алақанымен асықпай сипалап. – Мына бас не көрмеген бас. О, сондағы бостандық-ай! Тура
бес күн бостандықта болдым. Қашып жүрдім. Үйде бір күн де түнеген жоқпын. Белімді бір шешкен
емеспін. Тарғыл тас төсек, қара тас жастық болды. Бірақ соның өзі құс мамықтай еді-ау, қайран!..
– Дәл осы түрмеде ме? Қашан? – деді Бронников таң қалып.
– Дәл осы түрме. Бірақ камера басқа еді. Қыш там болатын. Былтыр жаз өтіп бара жатқан шама ғой.
– Онда неге ұсталып жүрсің?
– Е, Ескендір тамыр, ол көп әңгіме...
– Түрме ішінде екеумізге әңгімеден басқа не ермек бар?
Рысқұл ескі қалпағын басына киеді. Ескі қалпақты кимей тұрып, ұзақ әңгіме бастамайды. Содан соң
темір құрсаулы биік терезеге қарайды. Терезеден түк көрінбейді. Бірақ жарық дүниенің елесі бар
терезе Рысқұлдың жазулы тұрған кітабы сияқты. Алғашқы рет түрмеге түсуінің жайы қалай еді?
Рысқұл құрсаулы терезеден медет тілегендей ішінен әлденені күбірлеп барып, күмбірлеп сөз
бастайды. Петерборлық Александр Бронников түрмеде жатып-ақ қазақ даласының тау-тасын кезіп
кетеді...
II
Ахат ата баланың тамырын бір сәт ұстап, үнсіз қалған. Құныстана жүресінен отырып, басын ірге
жаққа бұрып, көзін шарт жұмып алған. Қартайғанда қас та ағарады екен, жалбыраған бурыл қас
жұмулы көзін көлегейлеп тұр.
Шағын жер үйдің іші тым-тырыс, ала көлеңке. Тек жалғыз терезенің құрақ көзін бір көк шыбын
түрткілеп, шығарға тесік таппай, ызыңдап мазаны алып барады. Жайшылықта еленбес еді, мына
сын сәтте көк шыбынның жанталаса ызыңдауы үйдегілерге жайсыз тиді.
Жер кепенің төбесін көтеріп тұрған жалғыз қары – жуан белағаш. Оның да ырсиған жарығы бар.
Белағашқа екі бүйірінен бұталмаған шыбықтар салынған. Үйдің ішкі төбесі сыланбаған. Жертөленің
ортасына жаққан оттың жалыны мен түтінінен үйдің төбесі әбден жылтырап ысталған. Төбедегі
түтін тартар жалғыз қуырдың аузынан сүңгілер салбырайды. Белағашты ұстап тұрған жалғыз
тіреуге әр жерінен шеге қағылып, қайыс-жүген, қамшы, орама қыл арқан, бір десте адыраспан
ілінген. Рысқұлдың жалаң қабат көне шекпені мен ескі киіз қалпағы да сонда.
Босағада қотыр қабырғаға арқасын сүйеп, жүресінен отырған алпамса кісі мазасыз көк шыбын
жаққа атырыла бір қарап қалды. Егер шыбын орнында адам болса мына бір алмас қылыштай жарқ
ете қалған қаһарлы көзден зәресі зәр түбіне кетер еді. Бірақ шыбын деген мақұлыққа адамның
көзқарасы әсер етпейді: көк шыбын зарлағанын қоймай, жаман әйнекті сабалай берді.
Алпамса тұлға босағадан атып тұрып, басындағы киіз қалпағы мен терезедегі шыбынды салып
қалайын деп бір оқталды да, тәуіп атаның көңілін бөлмейін деп қайта сап болды.
Қос тұлымшағын шуда жіппен түйген, кекілі желпілдеген кішкене қыз айран құйған аяққа қолын
соза беріп, дүңке инеліктің баулығын сылдыратып алып еді, бағанадан бері бетін қырын беріп,
тізесін құшақтап үнсіз отырған әдеміше келіншек әлгіміздің жалаңаш топ-толық балтырынан
шымшып алды. Қыз бала не дауыстап жыларын да білмей, не әкесіне арыз ғып айтарын да білмей
аузы кемсеңдеген, айранға созған қолы ербиген күйінде тақыр жерде отырды да қалды.
Осы үйдегі жалғыз аласа ағаш төсектің үстінде жатқан ауру бала қарындасы Түйметайдың түрін
көріп күліп жібере жаздады. Бірақ күлуге шамасы келмей, қан-сөлсіз, көгерістеу ерні сәл ғана
жыбыр етті. Аласа төсектен салбыраған арық қолын қоңқақ мұрын тәуіп шал әлі ұстап отыр. Топ-
толық, қарулы бала енді қауқарсыз сүлде-сүйек боп қалған. Қараторы өңі қазір боп-боз. Көзінің
айналасына көгеріс көлеңкесі түскен. Бұрын тәмпектеу мұрны енді ерекше сопайып, ебедейсіз

көрінеді. Жанарында ұшқын бар екен. Көк көлеңкелі ажал қанша төңіректесе де сол ұшкынды өшіре
алмапты. Кәрі тәуіп жұмулы көз бен салбыраған қасының арасынан соны көріп отыр. Кәрі тәуіптің
аңғарымпаз көзі баланың шеке тамырының бүлкілінен-ақ бар жағдайды пайымдаған. Ал енді қолын
ұстап тамыр басып отырғаны, мына өз аузын аңдыған ата-ананың көңілі үшін, әрі десе емнің түрін
айтуға уақыт ұтып, ойланып алмақшы.
Төсек тартып жатқан ауру бала – анау отырған алпамса кеуделі Рысқұлдың жар дегенде жалғыз ұлы
Тұрар еді. Жатқанына жарты айдан асты, аузына су тамызып, әке-шеше қасынан бір елі кетпей
отырғанына да жарты айдан асты. Әуелі оның науқасын ешкім елеген жоқ. Жүзі сынық, ойынға
зауқы жоқ салғырт тартып бір-екі күн жүргенде, үлкендер оны жай тұмау-сұмау шығар деген де
қойған.
Өгей шешесі Ізбайша:
– Күн өтіп кеткен шығар, өмірі бала болып, тіл алып, тақиясын киіп жүргенді білмейді, – деді.
– Иә, ол тақиясын тақия телпек ойнап жыртып қойған, – қарындасы Түйметай. Ал әкесі Рысқұл
баланы басынан сипап қана қойған. Сонда әке жазған сезіктеніп те қалып еді: баланың басы
шашына дейін ысып тұр екен. Көнтек алақаны соны сезген. Көпті көрген алақан өз сезігін білдіріп-
ақ баққан. Әкенің алақаны-ай десеңші! Сол алақан аялап өсірген балада арман бар ма?
Рысқұл жаманға жорығысы келмеді. Күн тисе – тиген шығар, – деді де қойды. Ал Тұрардың өңі
солған гүлдей суала берді. Кешке жақын тысқа дәретке шыққан бала үйге қайтып кіргенде,
табалдырықтан аттай бере құлап қалды. Кешкі ас-судың қамында жүрген Ізбайшаның:
– Ойбай! – деген дауысы шығып кетті. Жүгіріп барып, баланың басын сүйеді. Дауыстап сыртта
жүрген күйеуін шақырды. Жайшылықта ағасының әрбір ағат қимылын аңдып, бала мінезбен бір
мұқатып қалатын Түйметай да қазір оқыс шошынып, тұлымы сексиіп, жыларман боп тұр еді. Жаман
дауыстан жүрегі дір еткен әке үйге барысша бір-ақ атылып кірді де, баласының әлпетінен іштей
сескеніп қалды. Бірақ сыр бермей, сабыр сақтап, Тұрарды жерден көтеріп апарып, аласа ағаш
төсекке жатқызды.
Міне, сол жатқаннан әлі тұрған жоқ. Рысқұл қатарынан үш-төрт түнді ұйқысыз өткізді. Ерні кезеріп,
күйіп-жанып бара жатқан баланың аузына су тамызып отырды. Болыс ауылынан Әкрәм молда келіп,
үшкірген болды. Бірақ сыңайы ауруды енді адам санатына қоспайтындай. Қоштасарда Рысқұлға:
– Е, батыр, ештеңе етпес. Сүзек екен. Әруақ-құдай қолдаса, ештеңе етпес, ештеңе етпес, – деп жүзі
тайқып, үйден асығыс шығып кеткен.
Дүниенің бұраңдаған қисық-қисық жолында маңдайына бармақтай бақ құралмаған Рысқұл үшін бұл
жалғанның бар қызығы осы балалары еді: Тұрары мен Түйметайы. Жер ортасына таянғанда көрген
жарық сәулелері. Екеуі көзінің екі жанарындай. Бұлардан бұрынғы бейшараларға бұл фәниден ұзақ
дәм-тұз бұйырмаған.
Сөйтіп жүргенде көрген Тұрары ғой, Тұрар деген атының өзіне әке байғұс бар үмітін артып еді. Енді
соның өзін есейіп, ес біліп қалғанда ажал-құзғын айналдырып, тұзағын талша мойынға аяусыз
тастап тұр. Намаз оқымас, ораза тұтпас Рысқұл енді сасып, амалсыз Аллаға сыйынды. Ақ
пайғамбардың, сәбилердің пірі Ұмай-ананың есімдерін ішінен әлденеше рет атады. Бәйдібек
бабасына, Домалақ атанған Нұрилә анасына сыйынды. Енді осыдан бала оңалып, құдай қуат берсе,
Түлкібас-Жуалыдағы туған жерге бір қайырылып, Қаратау қойнында, Бала-Бөген бойында тұрған
Бәйдібек бабасы мен Домалақ анасының күмбезіне барып бас иіп, тәжім етуге ант берді. Алдақашан
жер томпайтып қалған Жылқыайдар әкесін, Бердіқұл ағасын есіне алды. Солардың басына барып
құран оқытқызбасам ба деді. Қу тірліктің тәлкегінде жүріп, оларды еске алып, құран түсіртпегеніне
кешірім сұрады, – Тұрар ұрпағың еді ғой, мейіріміңді сал, – деп Жылқыайдар әкесінің, Сәлік
бабасының әруағына жалбарынды.
Тұрардың қатты құлағанына Ізбайша да қиналып, уайым жеп, ауру баланың асты-үстіне түсіп,
ықыласын салып-ақ бақты. Төсектен тұра алмай буын-буыны құрыған дардай баланың зәрін тосып
алып, айналып-толғанып-ақ жүр. Сөйтсе де құрғыр, өгей шеше өзегі Рысқұлдай өртене қойған жоқ.
Нардай Рысқұл аз күннің ішінде азып-тозып, кәдімгідей шөгіп қалған. Ізбайша жанашыр болғанмен,
жанкүйер бола алған жоқ. «Тәңірінің ісі, аламын десе де өзі біледі, қоямын десе де өзі біледі.
Адамның жаны – Алланың аманаты, қашан қайтып алуы өзінің ықтияры» – деп жүрді ішінен.
Пендешілік қой, жас келіншек Тұрардан Рысқұлды қызғанып та қалушы еді. Күйеуі өз ұлының
жолында садағасы кеткісі келіп тұратын. Шығарға жаны бөлек, әйтпесе Тұрар дегенде басқа
дүниенің бәрін талақ қылуға дайын. Бар ықыласы баласына ауып, жас келіншекке кейде керенау
қарап кетуші еді. Тегі сол Тұрарға бола Ізбайшаға бір рет қол жұмсағаны да бар. Оның үстіне ұл
бала Ізбайшаның өгей шеше екенін біледі. Өзінің туған шешесі Қалипа марқұм еміс-еміс болса да
есінде. Ал Түйметай туған анасын білмейді. Сондықтан да Ізбайшаға бауыр басып, жалқы туған
тұсаққа теліген жетім қозыдай тез иіс алысып кеткен. Тұрар болса «жетім қозы тасбауыр, түңілер де
отығар» дегеннің керінде еді. Ол шешеден жетім екенін анық аңғарған. Анда-санда Қалипаның қарт

әкесі Мамырбай шал келгенде бауырына тығылатыны сондықтан. Нағашы атамның ауылына барам
деп әкесін мазалай беретіні де тегін емес. Мамырбай шал да ботасы байлауда қалған інгендей
еңкілдеп қайта айналып, Бесағаштағы Рысқұл үйіне келе беретін. Жиырма үйлі Тау-Шілмембет
ауылы бұл Мамырбайдың қызы тірі күнінде бір көрінбей, Қалипа марқұм болған соң көк шолағын
тепеңдетіп қайта-қайта келгіштегеніне қайран қалысқан. Мамырбай кішкентай Тұрарды көргенде
жастайынан жер жастанған Қалипаны көргендей болатынын, Тұрар сексендегі Мамырбайдың
бауырына басын тыққанда мұрнына анасының исі келетінін Тау-Шілмембеттіктер біле бермейтін.
«Мына Жаныстың жаман шалы неғып бауырмал бола қалды», – деп бостан-босқа дал болар еді.
Ал Мамырбай ойлайды:
«Балаға әкенің жақындығы жездедей-ақ», – деп.
Бірақ қателеседі, әрине. Қайынатасына мінезі шәлкес көрінетін Рысқұл Тұрарға жақындығы
жездедей-ақ болған жоқ. Онсыз Рысқұлға өмір мәнсіз-мағынасыз.
«Балаға әкенің жақындығы жездедей-ақ» – депті біреу. Оны көпшілік қағып алып, қайталап айтып
жүреді. Сірә, жүздеген жылдар қайталаған шығар. Ендеше шынашақтай шындықтың бар болғаны
да. Өмірде көкек құс сияқтылар аз ба? Көрінген үйме тезектің түбіне жұмыртқа салып, балапан
басып, баласына қарамай кететін қайлабас тарғыл көкек кейін құлаған тамның дуалында жағы
тынбай зарлап отырады.
Рысқұлдың табиғаты тарғыл көкектен басқалау. Қазір тарғыл тастың тасасынан тауешкі аңдыған
мергендей, тәуіп атаның қас-қабағынан көз алмай отыр. Баланың бар тағдыры енді осы Ахаттың
қолында сияқты, оның аузынан шығар сөзге зарығып отыр. Бір сәт Тұрарға көзі түсіп еді, бала өзіне
тесіле қарап жатыр екен. Рысқұлдың тұла бойы шым ете қалды. Сонда ол Тұрар өзі өле кетсе, мына
әке күллі әлемнің адамдары жиылып арши алмас қалың қайғыда қалатынын ойлап, уайымдап
жатқанын айтпай сезді.
Әке мен баланың арасында үнсіз ұғыныс, тілсіз махаббат, жіпсіз жалғанған жүректер барын осы
жай аңдатар еді. Жасына жетпей көзіне ой тұңғиығы ұялаған жәдігерді қу құдай көп көрмесе екен,
маңдайымды тайқитып, сорымды сорадай ағызып кетпесе екен деп, Рысқұл іштей шырылдады.
Мамырбай Рысқұлдың аламан, албырт мінезін ұната бермейді. Жасы егде тартқанша орнығып, орта
түсіп, жуаси қоймағаны ұнамайды. Осынша тақыр кедей болғаны, анда да, мұнда да сыйыспай
жүргені қу мінезінен деп ойлайды. «Күштіменен күреспе, мықтыменен тіреспе» деген бұрынғылар.
Шамаң келмейтін болған соң құр тыраштанып не керек, одан да ақырын жүріп, анық басып, құба
төбел қу тіршілікте біреуден ілгері, біреуден кейін дегендей, бала-шағаңды асыра. Адыр
болғаныңмен ірі болмасаң – бәрі бекер. Бәрінен де осы Рысқұлдың Қалипаны елең-алаңда қолынан
тартып әкеткені Мамырбай шалдың кәрі көкірегінен шемен болып кетпейді-ақ. Шал да болса
Түлкібас-Жуалыдан ауып келген Шымырдың бір тентегінің қорлығына көнбек емес еді. Қалипа
марқұм:
– Жөкеме айтыңдар. Өз ықтиярыммен шықтым. Шатақ шығарып, ұятқа қалмасын, – деп сөз салыпты
деген соң барып Мамырбай өз шынтағын өзі тістей алмай қапа боп қалған.
Көк шыбын біраз үні өшіп, жым-жырт болған соң қайтадан безілдей бастады. Құрақ терезені тесіп
шығуға мың жылда да шамасы жетпес, бірақ шыныны соққылап, ызыңдағанын қоймайды. Далаға,
кең дүниеге шығуға деген құштарлық қыстаған бір мақұлық.
Ахат сонда жалбыр қасын жалп еткізіп, көзін ашып алды. Көз жанары жайдары, жұмсақ екен, әрбір
қимылын андып отырған Рысқұлдың іші жылып қалды. Тәуіп өз құлағы ауыр болған соң жұрттың
бәрі саңырау деп ойлай ма екен, жарықтық, әйтеуір:
– Рысқұл! А! Рысқұл! – деп айқай салды. – Аруақ-құдай қолдаған екен, балаң бір қатерден қалыпты.
Қатты келген екен, әлгі сүзекті айтам. Енді ештеңе етпейді. Беті бері қарады. Түйірі бар тамақ
ішкізбей қоя тұр. Ұн қуырып, сұйық быламық бер және айтарым таба алсаң, қара қойдың қалжасы
керек. Тек майын алған сорпасын ғана ішкіз. Құдай қаласа, жігітің жазылып кетеді.
Ахат орнынан тұрып, таяғына сүйеніп, бүкшеңдей басып есікке беттеді. Шығып бара жатып, артына
бұрылып. – Әлгі қара қойдың қалжасын ұмытпа, – деді.
Лезде қара қойдың қамы уайымдатқан Рысқұл тәуіп ағасына рақмет айтуды да ұмытып кетіп еді.
– Айтпақшы, адыраспан тұтатып, күн қызылы батқанда баланы үйдің сыртына алып шығып,
құбылаға қаратып, шашыратқының қайнаған суымен ұшықта, – деді тәуіп қайта бұрылып.
* * *
Тышқан мұрнын қаната алмас. Тышқақ лағы да жоқ. Жөнді жуынды тимеген соң Желтабан да

зорман аулап, күні бойы тау бөктерлеп үйден безіп кетті. Тау демекші...
Рысқұл дәл қазір құлжа атып алатындай, асыға басып далаға шықты. Айнымас досындай кеудесін
айқара ашып Талғар тұр екен. Иә, Талғарға көтерілмегелі де көп уақыт болып қалыпты. Былтыр
Петербордан келген оқымысты орысты ертіп шыққаннан кейін қайтып, Талғар белуарына
көтерілген емес.
О да бір өте шыққан күндер екен. Орыстардың ішінен, әсіресе ұлықтарының ішінен ондай мың
болғыр оңдысын бұрын көрген жоқ. Метрей, ия, Метрей еді ғой аты. Талғардың биік шыңдарына
жол тауып алып шыққаны үшін Рысқұлға көп күміс ақша беріп, Рысқұл үйі сонда битін бір төгіп
қалып еді.
Сол орыс кетерінде:
– Егер қысылсаң, хабарла, – деп еді.
«Жағдайымды айтып, хат жазғызсам ба екен?» – деп те бір ойлады Рысқұл. – Бірақ сонау жер
түбіндегі бір көрген орыстан қара қойдың пұлын сұрап, алақан жайғаным қалай болады? Одан да
мылтық алып, тау кезіп келгенім дұрыс шығар. Жүргенге жөргем ілінер деген. Киік семірген кез...»
Талғардың басында ұшпа бұлт тұр. Еш адам баласы басып көрмеген шыңдарына Рысқұл мен ол
ерткен Петербор орысы Метрей шыққан Талғар. Дүниенің төбесіне сонда көтерілген. Дүниенің
асқақтығын сонда көрген. «Ұлы тауға шыққан бар ма, ұлар етін жеген бар ма?» – деген сұраққа:
– Бар! Ол – Рысқұл, – деп жауап берсе болғандай.
Тайқы маңдай тағдырдың дегеніне амал жоқ. Рысқұл енді, Саймасайға барып, алдын тағы көрмекші.
Мырзаға құр қол бару ылайықсыз. Табылса, таудан бір теке атып, соны тарту етпекші. Болыстың
әуестігі жоқ, ешкі етіне оның қатындары да жерік емес. Жиырмаға шығып қалған соқталдай баласы
құмар. Киіктің асығына құмар. Тебіндеп мұрты шыққанша тасыраңдап асық ойнайды. Қолында
киіктің асығы жүрсе, көктегі күннен шылым тұтатқандай таңқиып мәз болады. Баласының өзге
құрбы-құрдастарынан айбыны асып жүргенін Саймасай да ұнатады. Рысқұл жауығып кетсе де, оның
қолынан таутеке тартуын қабылдап алар еді. Мерген соған сенеді.
Саймасайдың осы Қалдыбек деген баласына екіқабат кезінде бәйбішесі Бибісара аюдың етіне жерік
болып, болыс ордасының ойран ботқасы шықты. Сонда да әжетіне жараған Рысқұл еді. Адам баспас
асқар таулардан аю атып әкеліп, бәйбішенің жаны қалған. Сонда қошеметшіл көп сәуегей: «О
болыс-еке, бәйбішеңіз асқан батыр ұл табатын болды», – деп жалпаңдасқан. Сөйткен Қалдыбек
батыр болмады, ақылы ауыстау дәлдір, боркемік болдыр, мұрынбоғы жылтыңдап асық ойнаудан
басқаны уайымдамайтын осал болды.
Аңшы жолға таң құланиектен аттанды. Тау жолын тосырқап қалған Шолақ Шабдар Рысқұлдың
ыңғайын таныған соң, Есік өзенін жағалай ескі соқпақпен аяңдай берді. Өткен, 1903 жылдың
осындай жазында Рысқұл дәл осы соқпақпен Петербордан келген мырзаны алып жүрген. Атақты
географ, үлкен ғалым Дмитриев арнайы ақ патша империясының астанасынан келіп, Іле
Алатауының заңғар биігі Талғар шыңын зерттемек болғанда, оған жол көрсетуші көмекші керек еді.
Сөйтсе бүкіл Алматы атырабынан Талғардың тасына ешкім көтеріліп көрмеген екен. «Ау, енді кім
бар-ау?» – деп ұлық әкімдердің өзі сұрау салғанда Шығыс Талғар болысында тұратын Тау-
ІІІілмембет Рысқұл бар деген хабар шығады. Ұлықтың тапсыруымен Саймасай болыс Петербордан
келген ғалымға жолсерік ол жол сілтеуші етіп әйгілі аңшы Рысқұлды қосып берген.
Ғалым сонда құйған қоладай батыр тұлғалы тау қазағын көріп, келбетіне көңілі толған. Сонымен
Дмитриев атқа қонған. Ал Рысқұлдың атқа мінбей, тұқыл мүйіз, қоңыр өгіз ерттеп мінгенін көріп
қайран қалған. Сөйтсе қоңыр өгіз тас қиямен, қиямет қылдай жолмен жүруге келгенде арғымаққа
бергісіз екен. Сол жолы Рысқұл Есік өзенінің сағасымен бастап отырып, оқымыстыны Іле
Алатауының зүмірет алқасы Есік көлінің жағасына алып шыққан. Сонда Дмитриев:
– Мынандай ғажайыпты көргеннен кейін, Талғар шыңына шықпағанның өзінде, менің мақсатым
орындалды! – деп Рысқұлдың арқасынан қаққан.
Есік көлді айналып өткен соң алпауыт Талғардың төскейі басталып, жол қиындай берді. Өсімдіктің
реңі өзгеріп, биік жайлау жаннатындағы жайқалған тау гүлдері атақты ғалымды жайраңдай қарсы
алды. Дмитриев атынан домалап түсіп, тау гүлдерін теңіз кешкендей малтып жүріп, көкемаралды
бір сипап, киік-отын бір иіскеп, бір кезде:
– О, эдельвейс! – деп айқайлап жіберген. – Эдельвейс жанкешті қаһармен ерлердің гүлі. Сені де
көретін күн бар екен-ay!
Рысқұлға мұның бәрі ерсі. «Құдайдың қу шөбіне де өстіп таңданады екен-ау. Ғалымбысың деген,
ерте күнді кеш қылмай баратын шыңына бармаймыз ба?» – деп қалған.

Ғалым әр шөпті сабағынан бәкімен қиып алып, ыждағаттап дорбаға салып, қойын дәптеріне
әлденелерді жазумен әлек.
– Мынау эдельвейс. Қазақша аты не? – деп сұрайды Рысқұлдан.
– Е, құдай, кәдімгі қаргүл ғой. Кейде еңлік деп те атайды.
– Мынаны біз аконит дейміз, қазақтар не дейді?
– Ол тұқымың құрғыр уқорғасын. Мал жемейді, жесе өліп қалады.
Есік көлдің желкесі желкілдеген көкорай. Қызыл, жасыл жайқалған гүл. Шүмілдік пен ботагөз,
қазтамақ пен желайдар, рауғаш пен ауша, жанаргүл мен қашқаргүл, сарғалдақ пен құлмақ, долана
мен үшқат аралас сансыз шөптер аттарын географ ерінбей ежіктеп сұрап, хаттап алды.
Сол күні олар Талғар алқымындағы тағы бір алқа – Ақкөл жағасына жетіп, сонда түнеп тыныстап
еді.
Ақкөл – Есік көлге қарағанда жадағай. Жағасында сызылып, сылаң қағып тұрған сұлу шырша мұнда
жоқ. Суы да жасыл зүмірет емес. Ашаң, ақшыл тартып жатады. Жағасы толған тарғыл тас. Өңкиген
түйетастар Талғардың апайтөсінен бір заманда құлаған Есік көл қанша сұлу болғанмен, өзегіне нәр
беріп жатқан Ақкөлге қарыздар. Есік көл қазір жазғы күн байып бара жатқан ақшам мезгілінде
төменде, табан астында қарауытып жатыр.
Мезгіл шілде іші болса да тау омырауы сақылдаған салқын. Ақкөлдің айдыны ашулы. Сондықтан да
болар, құс баласы көрінбейді. Оның есесіне көктеңбіл ханбалық көп екен, мейман қармақ салып,
әне-міне дегенше бір шелек балық іліп алды. Қауқылдасып, даурығысып еді. Қармаққа балық ілінген
сайын ғалым қатыны ұл тапқандай қуанып, картузын аспанға лақтырды.
– «Ғалымбысың деген», – деп Рысқұл оның мына тірлігін қомсынып отырды. Қанша кедей болса да
судан балық сүзуді кәсіп қылмаған қазаққа бұл бала-шағаның қылығындай көрінді.
Шаршаған қоңыр өгіз біраз оттаған соң әрірек барып ыңқ етіп жата кетті де көзін жұмып күйіс
қайыруға кірісті. Зеңгі бабаның намазы сияқты онысы.
Рысқұл тасжарғанның бұталарын, қол толқыны жағаға шығарып тастаған ақсөңке жинап от жақты.
Тастан қалап ошақ тұрғызып, сырты ысталған қара шәугімді отқа қойды. Көктеңбіл хан балық
жалғанның шырыны екен, петерборлық мейман екеуі тоя тамақтанып алды. Аттар мен өгізді ит-құс,
аю жарып кетпесін деп Рысқұл жалғыз ауыз мылтығын оқтап жанына қойды. Тамызық үзілмесін деп
тағы да отын жинады.
Заңғар таудың кеудесіне шығып отырған екі адам маздап жанған отқа үңіліп қапты. Мейман
қазақша білмейді, Рысқұлдың орысшасы «твая-маядан» артпайды. Тілі басқа, діні басқа екі адамға
от ортақ. От олардың тілмашы сияқты. Дүниеде оттан таза нәрсе жоқ. Тіпті алмастың өзінде,
алтынның өзінде ақау, кірбің болуы мүмкін. Ал отта арамдық болмайды.
О баста Дмитриевтің көкірегіне күдік кірген. Бөтен адам, тіл білмейтін, көп сөйлемейтін сыры
беймәлім біреу. Талғардағы бір орыстың айтуына қарағанда, нағыз тоқымы кеппес қарақшы
көрінеді. Сонда бұл мені аңғар-аңғар тау ішінде жайратып салып кетіп отырса не болмақ?
Қазір дастарқан басында дәм бөліскеннен кейін Рысқұлдың жалынға қарап тесіліп, жалқын
сәуледен әдемі сурет көргендей, яки бір ғажайып әуен тыңдағандай бозым халін байқап, ойлады:
«Жоқ бұндай адамда бөгде пиғыл болуы мүмкін емес».
Тең артқан торы ат пен Дмитриев мінген қара ат түн қараңғылығынан сескенгендей іштерін тартып
қойып, бір-бірімен айқасып, мүлгіп тұр. Қоңыр өгіз күйіс қайырудан зерігер емес. Оқта-текте
көмейіне сүйек тығылғандай түйіліп барып, күйісін қайта бастайды.
Тәуекел түні. Жер түбінен жетіп, аспан-таудың Талғар атты шыңының қыры-сырын білмек үшін
осынша азапты сапар шеккен Дмитриевтікі де ерлік. Ғылым жолында да тек ерлік керек. Оған жол
басшы болып, табанын тасқа тілдіріп,тау асып жүрген Рысқұлдікі де ерлік. Мұны мойындаған ғалым
кейін өзінің Ташкентте басылып шыққан «Талғар – Іле Алатауының ең биік шыңы» атты кітабында
былай деп жазар:
«1923 жылы 28 шілдеде менің Талғар шыңына шығуыма тура жиырма жыл толды. 1903 жылы 28
шілдеде мен Талғардың күнгей жағында жатқан ең биік мұзартқа шықтым. Оны мен «Богатырь» деп
атадым.
Менің маршрутым – Алматының шығысында қырық шақырым жердегі Есік өзенінің бойын қуалап
отырды. Есік өзені Іле Алатауының терістігінен ағады.

Келесі, 1904 жылы осы маршрутты профессор Сапожников қайталады. Бірақ Сапожников бұл
өзеннің бойымен тек Ақкөлге дейін ғана жеткен де кері қайтқан. Ал мен болсам Ақкөлден ары тағы
да он-он екі шақырым ең қиын жол жүріп өткенмін.
Бірақ 1903 жылы менің бағыма қарай, маған жол көрсетуші болып Шығыс-Талғар болысының
қазағы Рысқұл Жылқыайдаров жолықты. Профессор Сапожниковте Рысқұлдай жол бастаушы
болған жоқ.
Бұл өзі Шілмембет руынан шыққан қарапайым қазақ еді. Қара шаруа болса да, рухы күшті, қайраты
мол, қажырлы қазақ. Бұл атырапта одан өткен мерген, Іле Алатауын одан артық білетін адам
болмаған.
Рысқұл мені бұрын ешбір картаға түсірілмеген қиямет қиын жолдармен алып жүріп, Талғардың ту
сыртынан шығарып, Есік өзенінің басталатын кезінен әрі алып барды. Соның арқасында менің 1903
жылғы саяхатым елеулі ғылыми нәтижелерге ие болды. Бұл табыстарым үшін мен өзімнің жол
бастаушым Рысқұлға қарыздармын. Оның мені небір қиын құздардан, жап-жалтыр мұздардан жол
тауып, асқан жігер күшпен, айла-ептілікпен алып жүргенін көрсең.
Талғар шыңдарын бірінші зерттеуші ғалым ретінде мен Мұзарт етегіндегі Есік өзенінің сағасы
басталатын алқапты Рысқұл алқабы деп атап, оның есімін мәңгі қалдыруға өзімнің хұқымды
пайдалана отырып, шешім қабылдадым. Өйткені ғылым алдында оның еңбегі зор».
Бұл сөздерді ғалым жиырма жылдан кейін жазды. Ал, жиырма жыл бұрын, Ақкөл жағасында, түнгі
от басында отырғанда ол мұндай шешімді іштей армандаған. Сол түні отбасында Рысқұл жүресінен
шоқ көсеп отырып, Мұзарт таудың өзін елжіретер мұңды да қаһарлы әнді ыңылдап салып еді.
Дүние қудым он жасымнан,
Тартады бойым ауыр қорғасыннан
Су қойса арқасына төгілмейтін
Танады о да бір күн жорғасынан...
– Не туралы? – деп сұрады ғалым.
– Қу тіршілік, қысқа ғұмыр, алыстағы туған жер туралы, – Рысқұл.
– Сіздің туған жеріңіз Талғар емес пе?
– Шымкент. Түлкібас есіткен! Сонда. Ақсу-Жабағылы біледі?
– А-а-а? Ақсу-Жабағылы?! Знаю, знаю, – ғалым екі көзі алдындағы шоқтай жайнай түсіп.
"О қасиетіңнен айналайын, Ақсу-Жабағылы! Сені Петербордағылар да біледі екен ғой», – деп
Рысқұлдың іші-бауыры елжіреп кетті.
Ертеңіне Рысқұл Дмитриевті Талғардың ең биік шыңы – «Богатырьдің» жап-жалтыр мұзымен алып
жүрді. Биіктен қарағанда төмендегі бір қойнауда жайылып жүрген тауешкілер ап-анық көрінді.
– Біз киіктерден де биіктеп кеттік-ау, – деді Рысқұл.
Жоғарылаған сайын тыныс тарыла берді. Ғалымның жүруі қиындады. Басы айналып, көзі қарауытса
да, ол жанталасып бірдеңелерді дәптеріне жаза берді, жаза берді.
– Рысқұл, – деді ғалым ентігіп, – анау табанда киік жайылып жүрген алқап енді сенің есіміңмен
аталады. Бүкіл ғылыми кітаптарға ол жердің аты Рысқұл алқабы болып енеді. Есік өзені сол жерден
басталып жатыр ғой.
– Менің атым кітапқа жазылатындай мен қайбір ғалым едім? – деп түсінбеді Рысқұл.
– Жоқ, туысқан, сен ғылымға ғалымнан аз еңбек сіңірген жоқсың. Сенің еңбегің адал.
– Ондай еңбекті тым болмаса бір ешкі атып алып қайтайық – деп Рысқұл көңілденіп қалды. Еңбегін
елегенді кім жек көрсін?! Мына орысқа қылған қызметтің неше бір көкесіндейлерін ол өмір бойы
Дауылбай мен Саймасайға сан мәртебе көрсетті. Кәне, олардың Рысқұлды елегені? Оның еңбегін
бағалағаны? Ал, мына орыс ғалымына екі-үш күн жол көрсетіп, бірге жүріп еді, атыңды жағрафия
тарихында қалдырамын деп отыр.
Сол жолы өзі есімді алқаптан Рысқұл таутеке атып алып еді.
***

Әне содан бері тура бір жыл өтті. Рысқұл өз алқабына тағы келе жатыр. «Рысқұл» деп атаған соң
өзінің жеке меншік жеріндей көретін сияқты. Сонан енді өзінің жеке меншік киігінің біреуін атып
ап кері қайтатындай.
Бірақ жолы болмады. Былтырғы молшылық биыл қайталанбады. Киік иісі сезілмейді. Суат басын
торып күні бойы жатты, киік көрінбеді. Келген-кеткен іздері де ескілеу. Жуық арада суатқа
құламаған сияқты.
Қона жатып жол торыса, бәлкім қолға бірдеңе ілігер ме еді, бірақ Тұрарға көңілі алаң бола берді.
Құлыны желіде қалған биедей шыдамы кетіп, өзінен-өзі әлденеге тықырши бастады. «Атасына
нәлет, Саймасайға киік атып алып барам деп айқайлап жүргенде, баламның халі не болады?
Құрысын, кері қайтайын. Жолда қара қойдың отарынан біреуін өңгере қайтармын. Азар болса
Итжеккенге айдатар».
Сөйтіп, мылтығын сүйретіп, төменде тұсап қалдырған атына бет бұра бергенде, алақандай айуан
ізіне көзі түсті. «Барыс!» – деді, ә дегенде сасып қалып, іле тұла бойы мұздап жүре берді. Лезде
бойын жиып, әлгі жап-жаңа ізбен біраз жүрді. «Бұйырса, атып алсам, теңбіл барыс терісі болысқа
нағыз тарту емес пе?».
Маңқиған тау, қарлы-мұзды шыңдар. Мелшиген тастар. Тірлік білінбейді. «Е, кетіп қалған қу болды.
Киік ізіне түсіп, қуалап кеткен-ау. Бәсе, киік суға құламай, сескенген екен ғой. Барыс үркіткен ғой».
Тобылғы тасасынан бірдеңе қылаң еткендей болды. Көзін уқалап, елес шығар деп еді. Қарсы
алдында есік пен төрдей керілген кербез барыс тұр екен. Айылын жияр емес, «келсең-кел!» – деп
тұр.
Аралары тым жақын. Барыс шындап бір-ақ қарғыса жетіп жатыр. Бірақ ол шапшыған жоқ. Сірә, тоқ
болар. Алтын түстес теңбіл жүні жылт-жылт етеді. Соған қарағанда қонды болар. Оның үстіне
жуырда ғана түлеген түрі бар. Тұрған бойы сұлтан шері, нағыз жайсаң.
Барыс Рысқұлға манаурап біраз қарап тұрды. Бірақ аңшы мылтығын көтерсе, оқтан бұрын атылатын
шығар.
Аңшы әуеліде жүрегі су ете қалса да, сасқалақтаған жоқ әбиір болғанда. Егер тұра қашса –
құтылмас еді. Барыс адамның табанын көрсе болды – айбыны асады. Серті солай деседі.
Рысқұл шерінің көзіне тіктей қарап, арбасып қалды. Енді көзі тайып кетсе де хауіп. Тау мен таста
жалғыз жүргенде нелер қиын-қыстау кезеңдер болған: аюмен де алысты, ұялас қасқырлардың
қамауында да қалды. Бірақ соның бәрі мына қияметтің ширегінен де келмес еді. Бұл сын-сынақтың
көкесі болар. Бет-аузыңның бір жері жыбыр етіп, қорыққан белгі берсең – барыс садақша атылып
бас салғалы тұр. Қанша балуан болсаң да, бұл арланға шыдас беру оңай болмас. Бұ шерің бір
соққанда атан түйенің белін сындырып жүре береді.
Төменнен ұлар қақылықтады. Барыстың бір құлағы ғана сәл тыпырлағандай болды. Әлгі ұлар тағы
қақылықтап алып, аңғардың бергі бетінен арғы бетіне парылдап ұшып бара жатты. Төбеден мұзарт
шың төніп тұр. Көмекке келер жан жоқ. Егер осы жерде Рысқұл жазатайым болса, іздейтін кім бар?
Әрі десе, Талғардың бұл биігіне одан басқа ешкім көтеріліп көрген емес. Дмитриев болса алыста.
Азғана мезгіл ішінде Рысқұлдың басында неше қилы ойлар жөңкіліп өтті. Жазатайым кетсе, ит-
құсқа жем болып, сүйегі шашылып көмусіз қалады. Былтырғы ғалым орыс алқапқа Рысқұлдың атын
беріп еді-ау. Әлденеге көрінбесе нетті Рысқұлдың алқабы – Рысқұлдың қазусыз моласына айналмаса
нетсін.
Бірін-бірі арбасқан ғаламат секундтар өтіп жатты. Бір кез Рысқұл шыдай алмай:
– Әй Шері – деді жәй ғана. – Мен саған тимеймін. Бар, бара бер.
Барыс Рысқұлдан көзін тайдырып әкетті де, білдірмей, жапырақ, шөп-шалам да сыбдырлатпай,
мамық үстімен бара жатқандай маң басып, аяқтарын сылаң тастап, сұлу мүсін кете барды. Енді бір
сәтте ол қарсыдағы жарқабақты қиғаштай тартып жоғары шыңға қарай көтеріле берді. Не бір тас,
не бір қиыршық домалатқан жоқ. Жарқабақпен емес, әуемен қалқып бара жатқандай. Оқ жетер
жер.
«Атып алсам ба екен?» – деген зәлім ой Рысқұлдың басын тағы бір шалықтап өтті. Артынша тәубаға
келді. «Осыншама сері, сертіне мәрт сұлтан шеріге ту сыртынан ұрланып оқ атқаным – өлім болар»
деп ойлады Рысқұл. Мұның тәңірдей теңбіл терісін жамылғанша Саймасай лақтың тулағын неге
жамылмайды.
***
Арқардан жолы болмаса да, барыспен кездесіп, қан төгіспей ажырасқанына Рысқұл қуанып, қам
көңілі едәуір жеңілейіп, көтеріліп қалды. Әлгі барыстың мәрттігіне тәнті болып, оны өзінің піріндей

көріп, қанаттанған тәрізді. Қайдағы бір ұсақ-түйек күйбің тіршіліктің уайымына бола, қыл аяғы
жаман тоқтышаққа бола көңілі ала, жаны нала болғанына ренжіп, дүр сілкініп, қайратына қайта
мінді. «Бөрі азығы мен ер азығы жолда емес пе тәйірі, – Саймасайдың бір қара тоқтысын сұраусыз-
ақ алсам нетті? Болыстың мойнында менің талай тоқтылық ақым кетті, мен неден сонша мүсәпірмін,
атасына нәлет», – деп Рысқұл болыс ауылының отары жатқан өріске тіке тартты.
«Көжеден басқа асым жоқ, құдайдан басқа досым жоқ», өзіме өзім сыйынбасам, маған кімнің жаны
ашыған. Болысқа бір тоқты деген қауыншының бір көк түйнегіндей емес пе?».
Қара қойдың отары Кекілік сайдың күнгей қабағындағы шырмауық аралас шүйгінде шылқып жатыр
екен. Таудан түсіп келе жатқан жалғыз аттыны алыстан шалып тұрған Ералы қойшы көк есегін
«ықылап» аңшының алдынан шықты. Салт атты таяп келгенде Рысқұл екенін танып:
– Е, бұл кім десем, батырмысың? Аманбысың, әкебай. Үй ішің, мал-жан аман ба? Аңнан қайттың ба?
Қанжығаң майланды ма?
Жалпақ мұрын шұбар шал жалпаңдап жатыр. Шын көңілі сол-ақ тау аңғарындай аңқылдақ. Бірақ
әлгі аман-саулық сұрасуы кекесіндей естілді. «Қанжығаң майланды ма?» – дейді көріп тұрып.
Қанжыға жылан жалағандай тып-типыл емес пе?!
– Ереке, әне бір құнан қойды ұстап маған өңгерте салшы, – деді аңшы.
Қойшы «қалжыңы шығар» деді.
– Байдың малын қайтесің, батыр, – деп күлген болып еді, мұрны бұрынғыдан бетер жайылып кетті.
– Ау, Ереке, мен шын айтып тұрмын.
– Е, батыр, жаман ағаңды қылжақ қылғың келеді, ә? Жөн-жөн. Өзімнің қойым болса, сөзіңнен садаға
деп сол құнанды алдыңа атып ұрар едім, амал қайсы, амал қайсы, әкебай?!
– Болмаса, Ереке, болысқа айта бар, бір қойды Рысқұл тартып әкетті де, менен жәбір көрген болып,
жыламсырап бар. Қалғанын мен өзім көре жатармын. Қазір қой зәру болып тұр. Ал, айып етпе.
Рысқұл отардың шетіне жақындай бергенде кілең семіз жануар осқырынып, жабайы арқардай
тікшиіп, дүр етіп үрке қашты.
– Әй, батыр-ау, оның не бала құсап, тыныш жатқан малды үркітіп.
Рысқұл енді оның сөзін тыңдап тұрмай, атын тебініп қалып, шауып өтіп бара жатып, бір тоқтыны ат
үстінен іліп алып, тыпырлатып алдына өңгеріп жүре берді.
– Айып етпе, Ереке. Кешір! Болысқа мені жаманда. Аямай жаманда.
– Мынау жынданған ба? – деп қойшы көк есегін «ықылай» берді...
* * *
Ералы қойшы Рысқұл үйреткендей, жылаған да жоқ, Рысқұлды болысқа жамандаған да жоқ.
Аңшының әрекеті дөрекі, қиянаттау болса да: «Рысқұл да мен сияқты жарлы ғой. Қайтейін, өз
шынтағыңды өзің тістей алмайсың. Оны ұстап бергенде не береке табамын. Мұндай озбырлығы жоқ
еді, зәруліктің шырғалаңына түскен кемтарлығы шығар», – деп Ералы өткен уақиға туралы ешкімге
тіс жармады.
Бірақ ауылдас үйдің ұрлығы жатпайды, қара қойды алдына өңгеріп бара жатқан Рысқұлды болыс
ауылының бір жандайшабы көріп қалып, мырзасына дереу жеткізген. Болыс бұл хабарға мән
бермеген болды. Қойшыны да қысқан жоқ. «Е, тәйірі, соны да сөз деп айтып тұрсың ба!» – деп қайта
хабаршыны жазғырып, бетін қайтарып тастады.
Бұл әңгіменің куәсі болғандар:
– Апыр-ай, біздің мырза тым текті-ау, кең ғой, жарықтық. Тұқымбай болса, бір тышқақ лаққа бола
ылаң салып, боғын пышақтар еді, – деп болыстың айдынын шалқыта түсті.
Сонымен бұл әңгіме ұмытылып та кеткен. Бір күні болыс төңіректегі ауылдарды аралап қыдырып
қайтпақ болып, атқа қонды.Жанына бірер адам ғана ертті. Ішінде Таубай старшын бар. Ауылға
болыстың өзі келсе – тегін емес деп түсінетін халық дүрлігіңкіреп қалған. Не тағы бір жаңа салық
салынады, не әлдекімді соттап, жазалайды. Болыс тегін жүрмейді.
Ел күткендей болмады: ешкім жазаланған да жоқ. Жана салық та салынған жоқ. Болыс
старшынның үйінен қымыз ішкен соң, тамағына да қарамай, Тау-Шілмембеттің жатағына ат басын
бұрды. Аттың басын Рысқұлдың лашығының маңдайшасына тіреп тұрып:

– Рысқұл! О, батыр, бері шығып кет, – деп дауыстады.
Рысқұлдан бұрын тысқа қасқыр көз қара торы бала атып шығып, сырттағы аттыларға бақшиып
қарап тұрды да лезде ішке кіріп:
– Көке, болсаңшы, – деді Тұрар әлденеге бала жүрегі суылдап.
– Кім болса да өті жарылып кетпес, күте тұрады. Әбіржуші болма! – зілдене айтты көкесі.
Рысқұл тысқа баласын ерте шықты. Тұрар шегіншектеп еді: «Жүр!» –деді көкесі.
– О, болыс-еке! Жай ма! – деп Рысқұл ат үстіндегі Саймасайға қол берді. Сонан соң Тұрарды
итермелеп:
– Болысқа сәлем бер, – деді. Үйдей үлкен Қалды қызыл айғырдың үстіндегі болысқа баланың созған
қолы жетпеді, болыс та еңкейе қоймады.
– Ә, әлгі жаман немең бе, батыр, – деп болыс балаға назарын болар-болмас қана аударды. Созылған
қолы ауа қармап, елеусіз қалғанына ыза болған бала, болыстың мысқылды дөңгелек жүзіне,
қиығына әжім үйіріліп, күлімсіреген көзіне тікшие қарап қалып еді, соны сезген болыс:
«Апыр-ай, бөрінің бөлтірігі әкесіндей жүрек жұтқан болар-ау», – деп тіксініп қалды, еріксіз еңкейіп,
қолын ұсына беріп еді, бала көзінен шоқ шашырағандай тағы бір қарады да бұрылып кетті.
Рысқұл мырс етіп күлді. Баланы айыптаған жоқ. Оның бұл қылығын іштей құптап тұрған сияқты.
– Е, болыс-еке, аттан түс. Келіп қалыпсың, шақырып келтіре алмайтын қадірлі қонақсың. Лашық қой
демесең, бұл үйдің түтіні түзу, ниеті адал. Мейман бол.
– Әй, батыр-еке-ай. Мен түскен жерге ауыртпалық түседі. Маған соятын қара қойды жеп қойған
шығарсың.
– Е, жоқ іздеп жүрмін де, болыс-еке. Бәсе, неғып мені сағынып қалды деп едім-ау. Ералының
жазығы жоқ. Мен тартып әкеттім. Мына бала сүзектен тұрды. Соған қара қойдың қалжасы керек
деген соң, ақысы мойнымда кетпес, бір тоқтыға бола мазасын алмайын, болыстың алдына барып
деп, қойшыдан сәлем айтқанмын. Айып менен... қарызыңнан құтылармын.
– Ой батыр-ай, ер мойнында қыл арқан шірімес. Соны қойшы. Ал енді келген шаруам, өзіңмен оңаша
әңгімем бар.
Бірі аттылы, бірі жаяу, былайырақ сай қабағына қарай аяңдай берді.
Болыстың бұл оңаша әңгімесінің мәнісіне түсінбеген старшын мен шабармандар аңтарылып,
Рысқұлдың есігінің алдында тұрып қалды. Тұрар болса оларға бір, сай қабағына қарай кеткен әкесі
мен болысқа бір қарап жалтақтайды. Басқа бала болса, өз үйіме мұншама лауазымды адамдардың
келгеніне мақтанар еді. Тұрар қайта іштей тітіркеніп тұр. Әйтеуір, осы келістің тегін емес,
жақсылық емес екенін әлдеқалай сәби сезіммен аңғарады.
– Әй, шешеңді!.. Шешең қайда? – ат үстінде ерігіп тұрған Таубай старшын.
– Оның шешесінде нең бар? – деп екіншісі күлді.
– Мұның шешесі жас қой, білмеуші ме едің? Ізбайша сұлу ғой кәдімгі. Мына қызғалақтың өз шешесі
Қалипа марқұм қайтыс болған соң, Рысқұл болыстың ықтиярынсыз қосылған Iзбайша ғой.
Бала боржық сарыға жауап берген жоқ.
– Дегенмен, өзі көкжал ғой бұл кірме. Әйтпесе үрерге иті жоқ, сығарға биті жоқ, кедей неме,
біреудің айттырайын деп жүрген Ізбайшасын қағып кеткен жоқ па? – деп боржық сары старшын
тынбады.
Нәресте естіп тұр-ау, шешеден жетім баланың жүрегіне дақ түседі-ау деген не, ойына кіріп
шықпайды. Астын-үстін сапырып тұр. Жанындағы шабарман:
– «Әй, ауылнай, қойсаңшы. Бала тыңдап тұр ғой», – дейін деп еді, әкіреңбай немеден қорықты. Бір
ерегіссе, қоқыраңдап қоймайтын ұр да жықтың өзі. Болыстың полицейі сияқты, үстінде формасы,
мықынында нағаны жоқ, әйтпесе нағыз полицейдің өзі. Соларға еліктейді.
Ізбайша жортпаш Түйметайды қолынан жетектеп ауылдас отырған Ахат қарияның үйіне кетіп еді.
Ахаттың кемпірі аз ауыл Тау-Шілмембеттің қатын-қалашын асарға шақырып киіз бастырып жатқан.
Рысқұл кепесінің алдында болыс бастаған бір топ аттылының тұрғанын бүкіл ауыл көріп отыр. Бәрі
де үйлерінің іргесінен баспалап қарайды. Босқын болып, үрейден үркек тартқан ауыл «бұл қалай?» –

деп үрпиісіп қалған. Ешкінің қылшығынан бұзауға бұйда есіп отырған жалбыр қас Ахатта, киіз
пісіріп, білектерін сыбанған қатындар да, олардың тасасына тығылған балалар да әлдебір сұмдықты
күтіп, демдерін іштерінен алып, қаққан қазықтай состиып тұрысып қалып еді.
Шілденің аптабында күзгі желтоқсанның қара суығы қалтыратқан жүдеу ағаш басындағы селкеу
жапырақтай аз ауыл болыстың зәуде нөкерлетіп келуінен әрі-сәрі.
«Салық жинап жүр ме?» – деді Ахат амалы таусылып. – Әлденеден жазықты болып қалдық па?»
Ахат – Тау-Шілмембеттің ақсақалы, ақылгөйі. Түу Түлкібастан ауа көшкелі, одан кеткен қадірлі
қариясы. Қу кедейліктің бұғалығынан қанша бұлқынып құтыла алмай қойса да, еңсесі түспес, есірік
те емес, шап-шақ қана, аршыған жұмыртқадай әдемі шал. Шаруасы шінжәу болса да, мұнтаздай
таза киініп, аппақ сақалын дөңгелентіп күнде шырпып жүретін тақуа тақылеттес адам. Шоң мұрын.
Қасы жалбырап көзіне түсіп тұрады. Қысы-жазы қырау басқан тәрізді. Оны жұрт нышанға жорып,
Ахатты өздерінше әулиедей көреді. Тәңіріден басқаға табынбай, басын тауға да, тасқа да ұрып
жүрген Рысқұлдың өзі Ахаттың айтқанына тақ тұрады. Ахат та батыр інісінің жанын ұғып, бетін
жөнсіз қақпайлай бермес еді.
Ахаттың арманы – ебі келсе, елге қайту. Күзді күнгі жел айдаған қанбақтай жиырма үй Шілмембет
Ақсу-Жабағылының ауызынан шығып, домалап жүріп-жүріп, осы Талғардың бауырындағы көп
сайлардың бірінде тығылып қалды. Жергілікті халық бұларды Тау-Шілмембет деп кетті.
Бұдан отыз-қырық жыл бұрын да сол Түлкібас, Ақсу-Жабағылыдан бір ауыл қазақ Қоқан
хандығының қорлығына шыдай алмай, мына Алматы маңына келіп, қоныс тепкен. Оларды Дала-
Шілмембет деседі. Олар тауда емес, ойда тұрады. Әу баста Ахат, Рысқұлдар сол бұрынғы босқын
туыстарын паналап келіп еді. Бірақ, кірменің аты – кірме, Дала-Шілмембет кейін келген
қандастарына құшақ жая алған жоқ. Шығыс-Талғар болысы Рысқұл тобын Дала-Шілмембетке
қоспай, таудың бір қуысына – Бесағаш деген жерге орын тепкізді.
Егін салып, жер еміп өскендер үшін Бесағаш қолайлы да емес еді. Су шығарып, тары егетін
тақиядай да жазығы жоқ, есектің арқасындай аз ғана көлем. Азын-аулақ мал ұстап қана күн
көрерлік.
Қоңыр торпақты құйрығынан ұстап бағып, қалт-құлт етіп күн кешкен Тау-Шілмембет ежелгі
мекеніне оралғысы келеді. Туған жерді, қара бесікті сағынады. Ұшып жетер құс емес, қанатсыз
халық. Оның үстіне Дауылбайдың қаһары әлі ызғарлы. Жиырма үй Сәліктің бүлігін көшіре алмайды.
Дауылбай да ажалды жан. Дүниеден ол көшкенде не өзгереді? Орнына келген басқа болыс қалай
қарар? Беймәлім.
Бүкіл дүние-әлем тұйықталып, Талғардың ақбас шыңы мен кейде бұлтты, кейде ашық аспаннан
басқа бұл Бесағашыңнан ештеңе көрінбейді. Дүниеде не болып жатқаны белгісіз. Орыс патшасы мен
Жапон соғысып жатыр деген сөз шығады. Ол не соғыс, кімге не жетпей қалған – ол жағы қараңғы.
Осындай бір оқшау қалған, «қаңғырған кірме» атанған аз ауылға болыстың дәл өзі тапа-тал түсте
келіп, Рысқұлмен оңаша сөйлесіп тұрғанында не сыр бар?
Ауыл аң-таң. Ахат аңырып қалған. Көсем қарттың өзі қайран болып отырғанына қарап, басқалар да
үміт пен үрей аралас бей-жай хал кешулі.
* * *
Қара қойдың, құны қымбатқа түсті. Болыс бағана «ер мойнында қыл арқан шірімес» деп еді. Сол қыл
арқан қазір Рысқұлдың мойнына бұғалық болып ілінді де, қылқындыра бастады. Болыс Рысқұлдың
болмашы кінәсін кешпеді. Қара қойды желеу етіп, Рысқұлды тағы бір қиын жолға айдап салды.
Айтқанын істемесе айыпты болатын болды.
Ел орынға отырған апақ-сапақта Рысқұл Шабдар шолақты ерттеп, атқа қонды да, елеңсіз ғана
шілікті сайдың табанына түсіп, тал-талдың арасымен ылдидап бара жатты.
Бұл жорықты Ахаттан басқа ешкім байқаған жоқ. Қарттың жүрегі әлденені сезгендей қобалжып
қалды. «Мына батырды болысы түскір тағы да жылқыға жұмсады-ау. Тағы бір лаңға қалмасақ нетті.
Төңірек біткеннің қыл құйрығын болыстың қорқау көмейіне тыға-тыға бұл Рысқұл бұрын не береке
тапты? Әрең қойдырып едік, өзі де «енді жылқы алуға бармаспын» деп серт беріп еді. Мынау не
жорық, қақпанға қайта түсті-ау, арланым», – деп Ахат іштен тынып, бір күрсініп, Рысқұлды жұтып
жіберген сайдың түбіндегі үрейлі қараңғылыққа үңіле қарады. Обыр қараңғы түн болыстың
өңешіндей үңірейіп міз бақпады. Шабдар салт атты сай табанындағы жалғыз аяқ соқпақпен ың-
шыңсыз, жолбарыс жүріске салып, сырғанап кетіп барады. Бірер рет Рысқұлдың інінің астынан
жарқанат зу-зу өтті. Қалың шырғанақтың арасынан көздері жарқ-жұрқ етіп үкі қалбаң ете қалды.
«Е, шапыраш көзім, – деді Рысқұл үкіге мырс етіп, – екеуміз де түн қарақшыларымыз. Біздің
тіршілігіміз түнде біткен. Қоян аңдып сорлап отырсың ғой». Бұл жолы Рысқұл осы түнде үйірлі

жылқы алып қайтпас. Бұл жолғы сапар жалғыз аттың әрекеті. Сол жалғыз аттан гөрі үйірлі жылқы
алып қайту әлде қайда оңай еді. Бұл сапарда болыс Рысқұлды Тұқымбайдың әйгілі Қызыл Жебесіне
жұмсап отыр.
Қызыл Жебе – арғысы албан, бергісі қаңлы, ысты, жаныс, жалайыр, шапырашты жайлаған осы
өңірдің маңдайдағы жарқыраған жалғыз жұлдызындай атышулы жүйрік ат.
Қызыл Жебе – болыс ауылының Керім деген кембағалдау бір шаруасының жалғыз салпы қарын қара
биесінен туған шінжәу, қылаң қызыл құлын еді. Жадағай ғана жабағы кезінде Қаракемер жағынан
Керімнің бір қаңлы құдасы келіп, қалап алған. Құнаннан дөнен шығар шағында Қызыл Жебе –
сәуірдегі құлпырған қызғалдақтай жайнап шыға келді де той-томалақ, ас-жиындағы бәйгелердің
алдын бермей ауызға ілінді.
Осыдан бір жыл бұрын Қаракемер жазығында болған бір бәйгеге Рысқұл Тұрарды артына мінгестіре
барды. Тұрар Қызыл Жебенің әруағы асқан шағын сонда көріп, Бесағашқа қайтып келген соң
балалармен ойнап жүріп, жаяу жарыста: – Мен Қызыл Жебемін, – деп айқай салып еді.
– Иә саған, сен Шолақ Шабдарсың, – деп таласады Қорған ұстаның баласы Арман. Арман осы
Бесағашта туған бала. Тұрармен түйдей жасты. Әкесі ата-бабаның жұртына оралар күн болар ма деп
атын Арман қойған.
– Иә саған, мен Қызыл Жебемін, – деп қасарысады Тұрар.
– Өй, өзің ойлашы, сенің көкеннің мініп жүргені Қызыл Жебе емес, Шолақ Шабдар ғой, – деп Арман
құдайшылығын айта бастайды.
– Шолақ Шабдар мен емес, Оразбақ, – деп Тұрар жөн тауып кетеді.
Оразбақ – Рысқұлдың інісі Молдабектің баласы. Ардың-күрдің мақтаншақтау.
– Иә, иә, Шолақ Шабдар менмін, – деп Оразбақ тұмсығын көтеріп мақтанып қалады. Өйткені
Бесағашта Шолақ Шабдардан артық ат жоқ. Оразбаққа соның өзі дәреже.
– Әне, айттым ғой, – деп Тұрар жеңіп шығады. Енді оның Қызыл Жебе екеніне ешкім таласпайды.
Қазір мына Рысқұл сол Тұқымбайдың Қызыл Жебесін қайтсе де алып қайтуы керек. Бағанағы
болыстың онымен оңаша сөйлесуі осы жағдай.
Болыс Тұқымбайдан Қызыл Жебені қалап, сөз салғалы қашан. Тұқымбай икемге келмеген соң,
Қызыл Жебенің түбі біздің ауыл. Тұлпар түбір табады. Керімнің қара биесінен туған құлын екеніне
ешкімнің дауы жоқ. Малымызды қайтар, – деп бопсалап та көрді. Бай көнбеді.
Тұқымбай да осал қызыл көз емес еді. Соңғы сайлауда болыстыққа да таласқан. Содан да
Саймасаймен арасы ашыла берген. Ендігісі ерегеске айналды. Саймасай: – аламын! – деді.
Тұқымбай: – ала алмайсың! – деді. Ендігі мақсат сол сасық Тұқымбайды қалайда бір мұқатып қалу.
Рысқұл басын қайда, қандай іске тігіп бара жатқанын білмеді емес. Қызыл Жебе қолға түскен күнде
де Саймасайдың бойына сіңбейтінін сезді де. Бағанағы оңаша әңгімеде де осы шүбәсін білдіріп еді,
болыс:
– Әй, батыр-еке, қолыма бір тигізші, ар жағын өзім білемін ғой. Мүмкін, қырғыз асырып жіберермін.
Ол жағын маған қоя бер, – деп түпкі мақсатын дүдәмәл қалдырды.
– Осы сапар тілегімді орындасаң, олжалы боласың. Ат сүрінбей жер танымайды. Осыдан осы
айтқанымды істесең, арамыздың суысқанын мен де ұмытайын, сен де ұмыт. Ырылдарсың –
қаппассың, менен жақсы таппассың. Түбі бірге туыссың. Сен Шымыр да, мен Жаныс. Екеуі бір әке,
бір шешеден. Қырық жыл қырғын болса да қиыспайды туысқан туысқа, – деген.
Рысқұл болыстың, бұл айтқанына тағы шүбәланады: «Түбі бірге түртпейтін болса, туысқан
қиыспайтын болса, Жаныс тұрмақ, ІІІымырды Шымыр өз еліне неге сыйғызбады? Дауылбай ата
жағынан маған сенен гөрі жақын емес пе еді?»
Бұл ойын ол дауыстап айтқан жоқ.
Тағы да: – Бопты болыс-еке, – деді. Өйтпеске лажы қалмаған.
Саймасайдың жерін жайлап, суын ішіп, отын оттап отыр екенсің – айтқанын істе. Айтқанына көн,
айдауына жүр. Өйтпейді екенсің, жөніңді тап. Әйда, Шығыс-Талғар болысының шебінен тайып тұр.
Қайда барсаң, онда бар.
Шығыс-Талғар топырағына табаны тигелі жиырма жыл. Сол жиырма жылдан бері сол бір көзге
көрінбес қыл шылбырды Рысқұл мойнына іліп алды. Қанша бұлқынса да құлдықтың қарғыс атқан

бұғалығынан құтыла алмады. Соңғы бір жыл болыстан іргесін аулақ салып көріп-ақ еді, тұзаққа
қайта келіп түсті.
– Бір қойдың құны желеу болды. Қойды қойшы, Саймасай өз жерінен қуады. Қайда барып сияды?
Түлкібас дарбазасы жабық. Мерке мен Жуалыдан мекен табылмады.
Жеті шоқылы Талғардың алпауыт шыңы Жанғырық тынбасы алтынмен булағандай балқып,
айналасын адасқақ алау шалып, толықсыған ай кербез көтеріліп келе жатты. Жайшылықта көзге
ілінбей тұрған кілегей кірбің бұлт абайлап қана алтын жалатқандай айдарлана берді. Ай құлақтанып
көтерілді.
Ай сәулесі сайдан шығып, жазыққа ілінген Рысқұлдың кіршең ақ қалпағын да шалып қалған.
Шабдар да қылаң, сұрқай шекпен де қылаң. Түлкібастан қалған жалғыз белгі – ақ қалпақ та қылаң.
Жазыққа ылдиланған сайын жөн-арқадағы Талғар асқақтап, айбындай түседі.
Рысқұл қазір тауфихсыз жорыққа шығып бара жатып, артына қарап, Ай нұрына малынып
манаураған Талғарды көріп, былтырғы оқымысты орыспен соның шыңына шыққаны есіне түсті. –
«Ол да бір бақытты күндер екен-ау, адал, ақ жол еді ғой», – деп күрсінді.
Содан соң ыңылдап, өзінің құранындай көретін жалғыз ауыз өлеңін айтты.
* * *
«Қызыл Жебе», – деп күбірледі. Рысқұл, осыдан жолы болып, Қызыл Жебе тақымына бір тисе,
атасына нәлет, тас басып, тау асып, Ақсу-Жабағылыға бір-ақ тартып кеткісі де келді, Ақсу-
Жабағылы есіне түскенде ілуде бір жігері құм болып, көзіне жас келіп қалатын ауруы тағы ұстады.
Бірақ Түлкібастан өзі бастап алып келген арық-тұрақ ағайынды қайтеді? Байлығына емес,
батырлығына қызығып қыздай қосылған Ізбайшаны қайтіп қалдырады? Мен Қызыл Жебемін! – деп
анда-санда саңқ ететін Тұрарды қайда қалдырады?
Өткен күзде Майлыбайдың асы болды. Ac – болғанда – шығысы албан, суан, қызай, түстігі –
Алатаудың ар жағындағы қырғыздар, батысы – шапырашты, дулат, жалайыр, терістігі – Аягөз,
Ақсудан бергі арғын, найман қатысқан ұлан ас болды.
Рысқұл Шолақ Шабдарды ерттеп, Қаракемер, Шелек жағына жиналғанда Тұрар бұрын байқалмаған
мінез танытты. Бұрын қанша сапарға аттанды – ала кет деп айтпаушы еді. Әйтеуір сол жолы қатты
қиылды. Баланың көңілін жықпай, Шолақтың артына міңгестіріп ала кетті.
Шымалдай құжынаған қалың халықтың арасында адасып кетеp деп, Рысқұл баласын жанынан бір
елі тастаған жоқ. Ас қызығы – алпыс шақырымға айдаған ат бәйгесі еді. Жебе сол бәйгеде аққан
жұлдыздай алдымен келіп, даңқы бұрынғыдан бетер шарықтап кетті. Астын үшінші күні көкпар
тартылды. Әсіресе көкпар дегенде делебесі қозып кетіп Рысқұл Тұрарды арқасына жәрбитіп
жабыстырған күйі, доданы айналшақтап, қызыл майданның қызуына өзі түспесе де, қараптан-қарап
жүріп, қиқұлап қояды.
Дода – арасы екі-үш шақырымдай екі төбенің ортасында басталды. Өрдегі Сазтөбе – Саймасай
ауылының мәресі. Ылдидағы Кесіктөбе – Тұқымбай ауылының мәресі. Саймасайдың Күрең Қасқасы
додашыл мал еді. Күрең Қасқадағы Мақаш палуан көкпарды қатарынан екі рет апарып салғанда
Тұқымбай түтігіп, сақалын жұлып, жер сабалады. Саймасай сақ-сақ күліп, айбыны асты.
Ызаға булыққан Тұқымбай көкпарға Қызыл Жебені қос деп бұйырды жігіттеріне. Қызыл Жебе
додаға жоқ еді. Бірақ додадан шыққан Мақаштың Күрең Қасқасын адым аштырмай қуып жетеді.
Амал не, үстіндегі жігіт Мақаштың тақымындағы тайдай серкені сілкіп ала алмай ажырап қала
берді. «Ой, әттесі-ай! Ой, қайран Қызыл Жебе-ай!» – деп жұрт санын соғып, аһ ұрады.
Көкпардың желігі қыспасын, бір қысса адамның екі көзіне қан толып, ертеңін ойлап жатпас.
Рысқұлды желік жеңді. Саймасайдың сойыл соғары екені есінен шығып, Қызыл Жебенің бір ездің
астында көрер көзге қор болғанын көріп, Шолақ Шабдарды тебіне түсіп, кимелеп Тұқымбайдың
алдына барған.
– Уа, Тұқа, Қаңлы, жаныстың емес, Қызыл Жебенің намысы үшін, мына мен қалысқа рұқсатыңды бір
берші, мен көрейін,–деді.
– Тұқымбай «бұл қалай?» – деп жан-жағына қарап еді, қалың қаңлы:
– Бер, Тұқа, бер! Бұл Тау-Шілмембет Рысқұл ғой.
– Көкпардың киесі – көкбөрі ғой сорлы!
– Тақымына тұлпар тимей титығы құрып тұр ғой, – деп шуласты.

Рысқұл Шолақ Шабдардан түсіп, өрге Тұрарды отырғызды да, тізгін мен қамшыны баласына
ұстатты.
– Мықталып отыр. Көкпаршыларға жақындама. Қағып кетеді, – деді Тұрарға.
Киіз қалпақты баса киіп, жеңін сыбанып алып, Қызыл Жебенің тізгінін ұстады. Үстіндегі жігіт
сүметіліп, аттан әрең түсті. Рысқұлды жақтырмай, ала көзімен оқшия бір қарап:
– Ал, көрейік мықты екеніңді, – деп күңк етті.
Қызыл Жебеге қонған соң Рысқұлдың сирек жылжитын қаһарлы қарасұр өңінен нұр төгіліп, көздері
шоқ шашып, әруақ буып арқасы қозған бақсыдай, айбыны асқақтап шыға келді. Астындағы жүйрік
те буырқанған бұла күшті сезгендей, ауыздықты қарш-қарш шайнап, тізгінді сүзе шірене тартылған
садақтың адырнасынан ұшатын жебедей лыпып тұр еді.
Қызыл Жебеге аяқ артқан, сол сансыз бақытқа молыққан сәтте Рысқұлдың көзіне құдіретті
Саймасай да, дәулетті Тұқымбай да жәй әншейін бір қыбыр-жыбыр тіршілік кешкен пенделер болып
көрінді.
Бақыттың ағыл-тегіл сезімінен Рысқұлдың басы айналғандай болды.
«Осы мен мас емеспін бе?» – деді өзіне-өзі аттың басымен алысып, Мақаштың додадан шығар сәтін
күтіп, шиыршық атып тұрып.
Рысқұл сияқтыларды бақыттың буымен мас қылу үшін қыруар мал керегі жоқ. Қызыл Жебе жетіп
жатыр.
...Көкпарды келесі додадан кергілеп алып шығып, Сазтөбе мәресіне баяғы машықпен масаттана
шапқан Мақаштың тақымы бір кезде көкпармен бірге жұлынып кеткендей болды, аспан асты шу ете
қалды. Не зауал болғанын аңдай да алмай қазандай басына қан құйылып кете жаздаған Мақаш
Күрең Қасқаның тізгінін тартып, кері бұрылып, қарсыласын қуып көріп еді, қайдан болсын, Қызыл
Жебенің бір бұрқ еткен шаңына көміліп қала берді.
Сол шабыста Қызыл Жебе Тұрарға жарқ ете қалған найзағай сияқты көрінді. Қызыл Жебенің
желбіреген жал-құйрығы найзағайдың тарам-тарам бұталарындай жалындап бара жатты. «О, Қызыл
Жебе!» – деген дауыс Шолақ Шабдардың үстінде отырған Тұрардың аузынан еріксіз шығып кетіп
еді.
Қызыл Жебе Кесіктөбеге оқтай атылып, аяғы жерге тиер-тимес бір-ақ топ етті. Ол шапқанда әлдебір
қабылан қарғығандай, яки көлдегі көкала үйрекке аспаннан қаршыға құйылғандай көрінеді екен.
Әйтеуір қалың халық әлгі жануардың аяғы жерге тиді ме, тимеді ме, соны байқай алмай «өң бе, түс
пе?» деп болғаны ақиқат.
Тұсынан Қызыл Жебе мінген көкесі зу етіп өте шыққанда, Тұрарға көкесі ат емес, найзағайға мініп
көзілеспей ұшып өткендей көрінді. «О, Қызыл Жебе!» – деп тағы да тандана айқайлап жібергенін
байқамай да қалды. Өз дауысынан өзі қысылып жан-жағына қараса, жан біткеннің бәрі: «Қызыл
Жебе! Рысқұл! Қызыл Жебе! Рысқұл!» – деп жамырап тұр екен.
Туған баласының алдында беделі жоқ әке сорлы. Рысқұлдың бағы бар екен. Тұрар оны
пайғамбардай сыйлайды. Жер бауырлаған жеті жасар бала не біледі дейтіндердің соры қалың. «Әке
көрген оқ жанар» болса, сол жеті жастағы жеткіншек Тұрар туған әкесінің турашылдығын,
күштіден күбіжіктемейтін, мықтыдан ықпайтын тәкаппарлығын, жарлымын деп жасымайтын
жігерін көріп өсті. Тұрар үшін Рысқұл ер біткеннің ішіндегі одағай оқ жетпесі.
Ал, енді әкесінің Қызыл Жебеге мініп отырғандағы келбетін көріп, Тұрардың төбесі көкке
жеткендей, аспандағы жұлдызды қолмен ұстап тұрғандай болды. Қызыл тұлпардың үстіне құрыш
қонғандай әдемі сурет жас баланың жанын әлдилейді. Рысқұл садақпен атылған Қызыл Жебенің
құрыш ұшындай болып барған, айтулы палуан Мақаштың тастай тақымын талқандап, көкпарды
тартып алғанда, Тұрар бұл өмірдің додалы көкпар екенін, күреспесе, алыспаса адам өз сыбағасынан,
бәлкім бақытынан адасып қалатынын бала көңілмен, көмескілеу болса да, андады. Егер әлгінде
Рысқұл көп көрерменнің бірі болып, бұғып тұра берсе, мақтанышқа мастықтан Мақаштың екі көзінің
еті өсіп, есіріп кетер еді.
Тұрар сонда қорқақ болмау керек екенін, адал айқасқа аянбай түсу керек екенін сұңғылалықпен
емес, бала түйсігінің алғырлығымен сезінді.
Қызыл Жебе мен Рысқұл Тұрар оқыған өмір атты қалың кітаптың бір парағы.
Бірақ бұл құдірет аямай төге салған ағыл-тегіл қуаныштың арты ұлы жанжалға ұласа жаздады.
Әлбетте, әуелі Саймасай салды сойқанды. Рысқұлға:

– Сатқынсың! Қарақшысың! Тауфихсыз кірме итсің! Құртамын да жоямын! – деді.
Бурадай бұрқылдап Мақаш қамшы үйіріп ұрмақ болды. Қанды жағы Рысқұлды жақтап, олар бір
бүйірден килікті.
– Айып менен, алдияр! – деп Рысқұл Саймасайдың алдына қол қусырғанмен, болыстың көкірегіне
қан қатып қалды.
– Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген қайда? Рысқұл исі дулаттың намысын емес,
тұлпар тұяғының намысын Қамбар ата аруағын, ас-жиынның, ойын-тойдың намысын қорғады. Оған
сенін нең кетті, болыс! Кірме деп қорлай берсең, мен-ақ сыйдырып аламын, Шымыр дулат маған да
алыс емес! – деп Тұқымбай дәуірледі.
Астан қайтқалы Қызыл Жебе Саймасайдың көз алдында ойнақтап тұрды да қойды. Түнде кәдімгідей
түсіне кіреді. Түсінде оны біреулер беліне қырық құлаш арқан байлап зынданға түсіреді. Зынданның
бір түкпірінде Қызыл Жебе құлағын жымырайтып, артқы аяғын көтеріңкіреп тебейін деп тұрады.
Саймасай Қызыл Жебенің жанына жолай алмайды. Қырық құлаш арқанның ұшын тұзақтап, бұғалық
тастамақ еді... ала арқанның өзі ала шұбар жылан болып басын қайқаңдатты.
Саймасай бастығырылып барып: «Бісміллә! Бісміллә!» –деп оянды.
– Тұра тұр, Тұқымбай! – деді болыс. – Сенің жазаң Тау-Шілмембеттен болсын!
* * *
Айтса айтқандай, Тау-Шілмембет оның құрған тұзағынан құтыла алмады. Рысқұл осы келе жатқанда
сол ұзын тұзақтың бір ұшы өз мойнында, бір ұшы болыс қолында екенін бек сезініп келе жатқан.
* * *
Тұқымбай да сезіктенулі болатын. Қызыл Жебенің даңқы аспандап кеткен сайын байдан да дегбір
қаша бастады. Жүйрік аттың иесіне жау көп. Бақ қонған жерге күншілдік үйір болады. Аттың иесін
табанына таптай алмаған жерде, жүйріктің өзіне қастандық жасау қашаннан бар жамандық.
Соны білген Тұқымбай Қызыл Жебенің аяғына жуандығы білектей кісен салып, қараша киіз үйдің
ішіне кіргізіп, түнде табалдырыққа қарауыл қоятын болды.
Рысқұл мұны біледі. Ай үлкен сәске тұсына жетіп, толықсып тұрған шақта ол бай ауылының
төбесінен келіп түскен. Жабайы алмалы қырқанын етегіндегі жазықта жатқан ауыл ай сәулесімен
ап-анық көрінді. Қой жатқан қотанды қоршалай тіккен кілең қоңыр үйлер. Әдетте бай үйі ақ шаңқан
болар еді. Тұқымбай қотан үй тікпейді, Тасбақадай тарбиған дәу үй ауылдың ортасын ала
орналасыпты. Бай мекені сол.
Садақша иіліп орналасқан жайлардың дәл ортасында, қой қотанның тура іргесінде жеке бір үй
қараяды. Қызыл Жебе сонда.
Төбедегі жабайы алманың тасасында тұрып, Рысқұл төңіректің бәрін әбден барлап алды да,
Шабдарды талға байлап, ауылға жаяу беттеді.
Қотан шетінде қарауыл бар. Қой күзететін аран ауыз барақ төбеттер де сол маңда. Қотан шетінен
кірмей Рысқұл не де болса тура байдың үлкен қоңыр үйінің тұсынан тартты. Үйдің тұсында тұрып
тың тыңдады. Бүкіл ауылда ояу жатқан бұл кезде бір адам болса ол Тұқымбайдың өзі болады.
Өзгенің бәрі айлы түннің әлдиімен қалың ұйқыға кеткен шақ.
Ұйқысы сергек, секемшіл шал ояу жатқан белгі бермеді. Пеш түбінде бұйығып жатқан кәрі
мысықтың пырылындай үн шығады. «Байдың өзі», – деді Рысқұл. Үйшікте қамаулы қалған жалғыз
күшіктің қынсылағанындай бір жалынышты, аянышты дыбыс оқта-текте шығып кетеді. «Байдың
тоқалы, – деп қойды Рысқұл. – Е, сорлы, қалтырауық, қауқарсыз шалға қор болған. Есіңнен тандырар
еркек жатса жаныңда, ұйқың суға батқандай тып-тыныш болар еді».
Беймезгіл сәтте есіне Ізбайша түсе кетті. Жып-жылы төсекте жып-жылы құшақта Ізбайшаның
гүлқайырмен жуған қолаң шашын иіскеп, сәмбі шыбықтай серіппе беліне оң қолды артып қойып,
атластай сылаңды денесін сипалап жатып, түн баласының ләззат теңізінде малшып тыншымай, аш
бөрідей ауылдың іргесінде демін ішінен алып, бұқпалап тұрғанына өкінді.
Түнді құдай тыныштыққа, күндіз көрген азабыңнан бір мезгіл арылып, тәтті құшаққа, тәтті ұйқыға
кіруге жаратқан. Ал Рысқұлдың талай түні қаталдықпен, қиқумен, дүрлігумен, дүбірмен өтті.
"Осыдан жолым болса, бұл кәсіпті үзілді-кесілді қойғаным болсын», – деп өзіне өзі талай ант берді.
Бірақ өз еркің, өз қолыңда болса ғой. Көзге көрінбейтін лағнет құрығы бар. Ырық бермей, ерік
бермей, қақпайлап, қарғыс жолына сала береді, сала береді. Өмір деген ұзын арқан, кең тұсау,

көбінесе қысқарып та тартылып қалады.
Қызыл Жебе қамаулы тұрған үйге бұқпаламай-ақ, жай басып, тікесінен тік жүріп барды.
Бұқпаласаң-ақ, адам тұрмақ мал да сезіктенеді. Күйіс қайырып, мекіреніп қойып қойлар жатты.
Дүрліккен жоқ.
Ендігі қиыны – есіктен қарағанда Қызыл Жебе үрікпесе болар еді. Әнеу күнгі көкпарда қызынған
тұлпарды Рысқұл таңдайын тақылдатып тыныштандырғаны бар. Үйдің есігіне таяна бере естілер-
естілмес таңдайын қақты. Ат елең етіп, құлағын тікірейтіп, бұған тесіле қарап танауын делбеңдетіп
сәл оқыранды.
Табалдырықта талыстай болып, кесе-көлденең түсіп, қарауыл жатыр екен, оянған жоқ. Мұрнынан
дем ала алмай, аңырайып аузы ашылып ұйықтайтын дәу неме екен. Рысқұл оның үстінен абайлап
аттап өтті де, ашық аузына жұмарлап жұдырықтай орамалды тығып жіберді. Екі самайының көк
тамырын езіп-езіп, есінен тандырып, үймедей немені іргеге қарай сүйреп тастады. Қалтасын тінтіп,
кісеннің кілтін алды.
Жастайынан жылқы баласының иісі он бойына сіңіп өскен, адал досты адамнан гөрі жылқы
баласынан көп тапқан Рысқұлды Қызыл Жебе де танығандай, тосырқамай, жай ғана жеңіл иіскеп,
ішін тартып қойып, мойын ұсынып тұрды.
Рысқұл асыл туған пырақтың қырым еті жоқ қатқыл басын құшақтап, ақбөкеннің тұмсығындай
дөңес келген кең танау тұмсығынан сипалады. Жануар елжірегендей қос құлағы салбырап кетті.
Баданадай көздерін жұмып, тұмсығын Рысқұлдың кеудесіне үйкеледі. Тұлпар туған атты құдай
бақталастардың додасына салмай, жүйрік қадірін қасиеттер сендей ерлердің пешенесіне жазса, –
деп мұңын шағып тұрғандай. Рысқұл оның апайтөс омырауын, арыстан бөксе сауырын сипағанда
жылқының денесі тұнығына тас лақтырған айдын судай дір-дір етті.
Рысқұл енді еміренуді, еркелетуді қойып, жалма-жан Қызыл Жебенің қоладан құйғандай тіп-тік
тұяқтарына киіз байпақ кигізді.
* * *
Жабайы алманың арасында қалған Шолақ Шабдарға жеткен соң, Рысқұл ноқталы Қызыл Жебені
жетекке алып жеделдете желе жортып, Солдат сайдағы болыстың ауылына тіке тартты. Алдында
көлбеңдеп, түлеген түйенің мойнында қалған өлі жүндей болып көрінген жабайы алма ағаштары
бар қырқалар бей уайым мүлгіп жатты. Аспандағы ай мен жұлдыздар төбеден төніп, бәрін көріп,
бәрін байқап тұрған сияқты. Рысқұлға кінәлай қарайтын да тәрізді. Рысқұл білмейтін алдағы
сұмдықты ай мен жұлдыздар сезіп, секем алып: – Әттеген-ай, бекер болды-ау, – деп үндері жоқ тек
іштен тынып қалғандай.
Талғардың мұз дулыға киген жеті шыңы қабағына қырау қатқан батырлардай сұсты.
Айнала төңіректің жауығуынан Рысқұл жабыққан. «Осым не далбаса?» – деп налыған. Жүйрікті
қолға түсіру әу баста қызық та сияқты еді. Қиын әрекеттің өз қызығы, желігі бар. Соған қол жеткен
соң, ақыл кіріп, желік қайтып, көңілдің құлазыған кезі еді бұл.
Бір сәтке ол Тұқымбайға жаны ашығандай да болды. Ана жолғы аста Қызыл Жебені беріп, көкпар
қызығының дәмін татқызып, көңілін бір көтерді. Саймасайдың қаһарын қайтарып, араша түсті. Тіпті
өз ауылынан қоныс беріп, қамқоршы да болмақ ниет танытты.
Сол жақсылығына жауап ретінде айтқан рақметі мынау. Домаланған шақ-шақшал енді сақалын
жұлып, жер сабалап қалатын болды.
Рысқұлды артынша басқа бір ой жеңді. «Бұлардың қайырымдысын көргенім жоқ. Бай біткеннің бәрі
бір топырақтан домбаздалған. Мүсіркеген болады да, алдына сүйек тастап, алдаусыратып, мойныңа
қарғы бау тағып, табанына салып алады. Өмірі құтылмас қақпанға қаласың. Тұқымбай судан таза,
сүттен ақ болса, Керім кедейдің құдасынан Қызыл Жебені шырылдатып тартып алар ма еді? Түптеп
келгенде Қызыл Жебе Тұқымбайдікі де емес қой. Оныкі де зорлық, болыстікі де зорлық. Біз пақырға
күнкөріс керек. Менде жазық жоқ».
Осыны ойлап, Рысқұл Шолақты тебініп қалды. Қызыл Жебе ойнақтай жөнелді.
* * *
Болыс та тағат таппай, ұйықтай алмай ояу жатқан. Үй сыртындағы дүбірді құлағы шалып қалғанда-
ақ төсектен атып тұрып, ақ жейде-дамбалшаң, үстіне жұмсақ түйе жүн шекпенді желбегей жамыла
салып, аяғына кебісін іле-міле сыртқа шықты.
– Ой, көк бөрім! – деп ат үстіндегі Рысқұлға қос қолын бірдей ұсынды. – Сен алмайтын жау бар ма!
Сеніп ем-ау өзіңе. Басқа жан баласынын қолынан келмейтін ерлік істедің. Әй, көкжалым! Аттан түс.

– Қажып қалдым, мырза. Мен қайтайын. Бала-шаға да елегізіп жатқан шығар, – Рысқұл енді
аялдауға зауқы соқпай.
– Ой, ерім, жас қатынның жанына жетуге асығасың, ә?! Сабыр ет, әлі шаруа бар. Аттан түс.
– Шаруа бітпеді ме, мырза. Болары – болды ғой. Ендігісі өз қолыңда. Әйтеуір, екі таудың арасында
шыбын өліп жүрмесін. Менің алғанымды білдіре көрме, мырза, уәдеге құдай куә.
– Бұрын мұндай жалтақ емес едің, сен де жасиын дегенсің-ау, батыр. Бұл Тұқымбай итке істеген
қорлықтың бісмілласы ғана. Енді оны мүлде шоңқиту керек.
– Енді не қалды, мырза? Аларыңды алған жоқсың ба? Қызыл Жебе қолында. Бірақ қайтіп сіңірер
екенсің бойыңа. Жай қыл-құйрықтың бірі емес. Атышулы ғой.
– Сол себепті де бұл мақұлықтың көзін жою керек. Көзге сүйел болып біткен дию неме Тұқымбайға
да жоқ, маған да жоқ. Куғыншы келіп қалуы әжеп емес. Тез аттан түс, батыр. Тез бауыздап жібер,
жылқы бейнелі жынның баласын! – деп болыс Шолақ Шабдардың тізгінін ұстады.
Рысқұл тізгінді тартып қалды. Шолақтың басы кегжең етті. Қызыл Жебе осқырынып, құлағын
тікшитті. Болыс жалма-жан Қызыл Жебенің ноқтасынан шап беріп ұстап алды.
– Адам баласының аузынан шығатын сөз емес қой мынауың, болыс. Ұйқысырап айтқаның болар.
Жылқының төресін дені дұрыс кісі союға көзі қия ма?! Одан да мені сой, қан тілесең! Не деп тұрсын
өзің?!
Рысқұл сенерін де, сенбесін де білмей дағдарып қалды. Дүниеге асыл сирек келер. Мына өңкиіп
тұрған таудың бәрі тас. Алтыны бар болса – түйір ғана шығар. Қызыл Жебедей асыл енді бұл елдің
маңдайына біте ме, жоқ па – белгісіз. Қызғаныш пен күншілдік деген ит адамды ақылынан
адастырады. Қызғаныш пен күншілдіктің өзі арам пиғылдан туады. Адал адам ешкімнің бағын
күндемейді. Бақталастардың басындағы ми уға айналады. Улы мидан түбінде ұрыс шығады.
– Maқаш! – деп ақырып қалды болыс.
Көршi қараша үйден:
– А! а! – деп аптыққан, барқыраңқыраған үн шықты. Болыстың қайта шақыруын күтпей-ақ,
Мақаштың үйінің есігі желп ете қалды. Көзін дәу жұдырығымен уқалай жеткен Мақаш Рысқұлға
сәлемдескен жоқ. Сірә, киімімен жатқан.
Рысқұлдың көзі енді жетті. Бір сұмдықтың болары хақ.
– Айналайын ағатай, әруақ-құдайдан, Қамбар атадан қорықсайшы. Кісі баласы қолы бармас қылмыс
қой мынау! – деп Рысқұл жалынып та көрді.
Болыстың қысық көздері айға шағылысып, ұстараның жүзіндей жарқ етіп, ызғар шашты.
– Оттама, – деді Рысқұлға, – Ақылыңды басыңа шайнап жақ. Одан да мына Мақашқа көмектес. Тез!
Тез! Таң атып қалады.
– Онда мен бұл масқараңды айдай әлемге жаямын. Бұл мен төзетін іс емес! – Рысқұл атының үстіне
ширағырақ отырып, Қызыл Жебенің ноқтасына қол соза берді. Бірақ Мақаш қолын қағып жіберді.
– Жаярсың, сорлы! Жайып көр! Тісіңнен шығарып көр, аяғыңды аспаннан келтірейін. Тұқымбайдың
жүйрігін ұрлап әкелген мен бе, сен бе? Осыған да миың жетпеді ме, өлер жерін білмеген ақымақ!
Mынa сөз Рысқұлдың қос өкпесін бірден тесіп өткен оқтан да жаман болды. Ашуланшақ, тар шеке
Мақаш та дүңк етіп:
– Шешеңді... Қаңғыбас, болысекеме қарсы келетін сен кім едің, – деп Қызыл Жебенің мойнына қыл
арқан салып үйдің сыртындағы топ шырғанақтың ішіне қарай жетектей жөнелді.
Рысқұл уақытты өткізіп алғанына өкінді. Әлгіде жүйріктің ноқтасын сыпыра салып, қамшымен осып-
осып жібергенде, жануар құтылып кететін еді.
– Уа! Саймасай, қайт райыңнан. Бүкіл тұқым-тұяғыңа кететін қатал қарғысқа қаласың. Жылқының
сұлтанын сойғанша, мына менің қаныма той, – деп Рысқұл атынан аунап түсіп болыстың аяғына
жығыларман болды. Дабыр-дүбірге қойшы қарауылдар да, қоржық сары Таубай да келіп қалды. Өз
адамдары көбейгенінен дес алған болыс Рысқұлды иығынан теуіп жіберді. Рысқұл орнына тұра
беріп, болыстың бетіне тіктеп қарап еді, бетінен оты лапылдап тұрғандай екен. Мейірімнен
ноқаттай белгі жоқ. Кеудесі кеуек, көр сияқты көрінді. Сірә, жүрек жоқ болар.
– Шамаңды біл, Рысқұл! Өзіңді түрмеде шірітіп, қалған Шілмембеттің шаңын шығарып, күлін

суырып, тентіретіп жіберемін. Тіліңді тістеп, тісіңнің арасынан шығарма, білдің бе? – Шақар
болыстың шоқша сақалы секеңдеп кетті. Енді бұған қайырым жоқ.
«Күніне тоқсан тоғыз бәле көрсең, сонда да күдер үзбе бір Аллалап», – деген өлеңді Рысқұл
құранның аятындай айтып жүрер. Мына болыстан күдерін әлі де үзбей, ақырғы амалын айтты:
– Болыс-еке, бауыздатпа. Мен осы атты саған өлтірмей-ақ сіңіріп берейін. Мына таудың ішінде жан
баласы баспаған жайлар бар. Қызыл Жебені сонда сақтайын. Тіпті оған көнбесең қырғыз асырып
жіберейін, тіпті Қоқан асырып жіберейін. Әйтеуір, Тұқымбай таппаса болды ғой саған. Көн мырза.
Құлақ ас.
Болыс сәл безірейіп тұрды да:
– Жоқ! – деп басын қатты шайқағанда сақалы селтең ете қалды. – Бұл жыннан жаралған жүйріктің
даңқы жердің түбінен де жетеді. Мұны тірідей жасырып болмайды. Тек көзін жойып жіберу ғана –
жалғыз жол. Әй, неғып тұрсыңдар, ербиіп, албастыға ұқсап. Бар, Мақашқа көмектес. Жылдам
жайлаңдар! – Болыстың шабармандары зыта жөнелді.
Рысқұлдың атына ыршып мінгенінен сескенген болыс:
– Әй, әзір болыңдар! – деп айқайлады.
Рысқұл Шолақты тебініп қалып, шырғанақ арасындағы алаңқайға атырылып жетіп, Қызыл Жебені
сауырынан қамшымен тартып-тартып жіберіп еді, жануар ышқынып, аспанға бір-ақ шапшыды. Бірақ
Мақаштың қолындағы қыл шылбыр кеңірдегін қырылдатып қысты да, жерге гүрс етіп қайта түсті.
Рысқұл шылбырға жармаса бергенде, оң иығы опырылып түскендей, тұла бойы болбырап, әл-
дәрмені кетіп, ат үстінен аунап құлап бара жатты.
Боржық Таубай анадай жерде жатқан бақанмен бастан көздеп ұрғаны иығына тиіп, мертікті. Талай
сойқан соғыстарда бес-алты адамның сілтеген сойылдарын бойына дарытпай сап-сау шығатын
Рысқұл қапыда құлады.
– Байлап тастаңдар иттің баласын! – деді асығып жеткен болыс шабармандарына. Қазақта не көп,
арқан көп, әп-сәтте Рысқұлдың аяқ-қолы сіресіп қыл арқанмен байланды да қалды. Бақан тиген
иығы астында қалған екен, қақсап қоя берді, шекесіне шырғанақтың сояудай тікені қадалып,
сүйегін тесіп, миына сұғылардай бірте-бірте сүңгіп бара жатты.
Обадай дәу Мақаш байлаулы жатқан адамды ақиланып тұрып теуіп кеп қалды. Болыс жекіріп:
– Тиме, жетті енді, – деді. – Бұл ит осы күйінде түрмеден бір-ақ шығады, құдай қаласа. Ал, атты
құлатыңдар. Тез бауыздап жіберіңдер де, терісін өртеп, етін мына Шілмембеттің үйінің артындағы
сайға апарып тығып тастаңдар, Бесағаштағы үйі ше. Онан арғысын өзім білемін. Бол, жылдам.
Қызыл Жебені аяқтарынан арқанмен шалып, төрт адам бірден тартқан кезде есіл тұлпар жерге
аспан құлағандай, аспандағы Ай құлағандай гүрс ете қалды.
Қанша дүлей болса да, қанша құлақкесті құл болса да Мақаштың кеуек кеудесінен бір аяныш оты
жылт етіп, Қызыл Жебені бауыздарға келгенде қолы қалтырап:
– Апыр-ай, шыннан қиямыз ба? – деп жан-жағына қарады.
Қайдан келгені белгісіз, болыстың Қалдыбегі ербиіп шырғанақ арасынан шыға келді де, қотансиып,
аңғал күліп:
– Өлә, Қызыл Жебені сойғалы жатыр, – деп қолын шапалақтадады.
Ұрысса, баласының елірмесі ұстап қалатынын білетін болыс:
– Қалдаш, айналайын, бара ғой, үйге бара ғой, – деп алдап-сулап ауыш ұлын шығарып салды.
– Ешкімге айтпа, білдің бе, Қалдаш. Бұл Қызыл Жебе емес, бордақыланған ақсақ торы ат қой
өзіміздің. Ертең үйге қаладан үлкен кісілер келеді, соған ертелеп дайындалып жатқанымыз ғой, –
жол-жөнекей баласын басынан сипап.
– Иә, көке десе, ол Қызыл Жебе ғой, – деп соқталдай болса да, бала қалпында қалған неме шынын
айтып келеді.
– Қой, оттама, қайдағы Қызыл Жебе!
Есі шығып, еңсесі басылып отырған Мақашқа болыс қайта келіп:
– Ей, шірік, әнеукүні көкпарда сені масқара етіп кеткен осы емес пе еді? Неменеге емешегің
елжірей қалды? Бол! – деді.

Саймасай бұлай болар деп ойламаған. Ойда жоқта бетіне шапшыған қанды абайсызда алақанымен
сыпырып қалып еді, қолы на қарақошқыл жылымық жылбысқы жабысып, баттасып шыға келді. Айға
шағылысқан алақаннан түрлі-түрлі сәулелер жылтырап, жымыңдасқандай болды.

Саймасай қатты сескеніп, тұла бойы дір ете қалды. Бұл кезде есін жиған Рысқұл қиғаштап жатып,
мына зауалдай сұм жағдайды көріп:
– Ә, болыс, қан шеңгелдеп қалдың ба? Тұра тұр, бұл зілдей салмақты, ауыр қан. Текке кетпес, – деді.
Қаталдық пен осалдық қатар жүреді. Өзінің қаталдығын ар алдында ақтауға осал адам өте шебер.
Саймасай мына сұмдықтан ақталудың, өзіне күнә жолатпаудың себебі деп Қызыл Жебенің осы
ауылдан шыққанын желеу қылады. Тұқымбайға талай сөз салғанын, болыс басымен тілегі
орындалмай сағы сынғанын бетке тұтады. Әлгіде сескеніп, апырай, бұл қалай? – деп қалса да,
қайтадан қарғыс қайратына мініп алып, қатайып кетті. Қолын қалың теңге жапыраққа сүрте салып,
жалшыларының біріне:
– Әй, су әкел, көргенсіз, – деп зекіді.
Қанды қолды, бетіне баттасып, кеберси қатып үлгірген қара-қошқыл дақты су тазартқан. Бірақ бір
былғаныш сезімді көңілінен тазарта алмады. Қанша қасамдап жуса да әлгі бәле беті-қолында әлі
жұғып тұрғандай әзірейіл әсерден арылу жоқ. Түптің түбінде ібілістей күнәні су тазарта алмақ емес.
Дүниеде оттан таза нәрсе жоқ. Қылмысқа қылқынған пенденің күнәсін от қана тазарта алар. Сират
көпірінен құлап, тозақ отында шыжғырылса ғана арамдықтан арылар. Соның өзінде отқа күйген бет
пен алақанда мәңгілік қарғыс таңбасындай болып қарақошқыл дақ қалмаса...
Жылқы баласының сұлтаны – Қызыл Жебенің терісі сыпырылып, түңгі салқынмен буы бұрқыраған
еті жайрап қалды. Етінен жылт еткен май көрінбеді. Кілең қара кесек, тарамыстау қызылды
байқаған болыстың басына тағы бір сұмдық ой сап ете түсті. Бұл ойдан ол тіпті бүкіл уайым,
сезіктену сияқты сезімдерден құлантаза жазылып, жадырап шыға келді.
Осы бір қаһар қысқан айлы түннен бір күн бұрын Софийск станциясының (Талғар қаласы) бір
мұжығы болысқа арыз айта келіп еді. Көлікке жегіп жүретін бір аты ұрланыпты. Соны табуға
көмектесіңіз, мырза, – дейді. Болыс орыстың мұжығын:
– Оттама, бізде сенің көтерем атынды ұрлайтын ешкім жоқ. Қазақ жылқы алса, ісіне татитындай
етіп молынан алады және алыстан алады. Ауылдасына тимейді, – деп шығарып салған.
Шабармандар жан-жаққа шашырады. Болыс боржық Таубайды приставқа жіберді. Бір жігітін
Талғардағы аты жоғалған мұжыққа жұмсады. Мақаш пен тағы бір нөкері Қызыл Жебенің етін
Рысқұл үйінің артындағы сайға апарып, жалбызбен көміп тастауға кетті. Рысқұл қол-аяғы байлаулы
тұтқында жатыр.
Есебі есеп-ақ. Пристав пен мұжықты Рысқұлдың «ұрлығының» үстінен түсіреді. Пристав байлаулы
тұтқынды Алматыға айдап жөнеледі. Қызыл Жебе жоғалды деп Тұқымбай ауылы дүрлігіп жатқанда
мұжықтың атының дабырасымен Саймасай ауылы Қызыл Жебенің сезігінен сақтанбақ.
Есебі есеп-ақ. Тұқымбай бісмілла деп Саймасайдан сезіктенеді. Салып ұрып болысқа жетеді. Осылай
да осылай, болысеке. Алдырған албырт – анасының қойнын ашады. Бұл сенің адамдарыңнан келген
тажал, Рысқұл деген баукеспең бар. Оның қолыңнан бәрі келеді. Жүйрігімді соған алдырдың. Тауып
бер, дейді.
Болыс айтады:
– Есің дұрыс па, байғұс. Рысқұл түрмеде жатыр. Абақтыдағы адам қайдан сенің атыңды ұрлайды. О
байғұс бұл күнде тышқан аулайтын болған. Бір орыстың көтерем лақсасын аламын деп азабын
тартып жатыр, – дейді.
Тұқымбай:
– Апыр-ай, сонда қалай? Әнеукүнгі аста сонау Қарақолдың қыздары қатты сұқтанып еді. Солардан
болды ма бұл сұмдық? Әй, сырттан ала алмайды-ау. Сыр білетін біреу бар, біреу бар, – деп
қамшысын таянып жұдырығымен жер тоқпақтайды. Саймасай:
– Е, сыр білетін ауылыңда. Өзіңнен көр, – деп кергиді. Саймасай есебі есеп-ақ.
* * * *
Тау-Шілмембеттің үркердей ғана аз ауылына бұлтсыз күні күн күркіреп, найзағай шартылдап, жай
түскендей болды да қалды. Бұрын да айлы түндегі арық қояндай қорқақтап, дуайпат өгей шешенің
қолыма қараған жетім баладай жаутаңдауық болған.
Сәлік-Сарының ендігі күні мүлде мүшкіл.
Еркек кіндік Ахат қарттың үйіне жиналған.

– Ау, ағайын, бізге қай құдайдың қарғысы тиді бұл? Не өз туған жерімізге сыймаймыз, не кісі еліне
сыймаймыз. Не жаздық бұл қу құдайға? Ортамыздағы бір бүлікке бола бәріміз қырыламыз ба?
Айтсаңдаршы, бір бәтуаға келейік те, – деп дегбірсіз Омар алалы көзі ақшиып, аптығын баса алмай
екіленді.
– Өзің не айтасың? – Ахат жалбыраған қастан көзі көрінбей төмен қарап отыр.
– Мен айтсам – турасын айтам. Қашанғы тілімді шуда жіппен байлап қоям. Бәленің бәрі Рысқұлдан.
Бізді бүлдірген Рысқұл деп ұлықтарға айтайық та, Дауылбайдан жаздық-жаңылдық деп кешірім
сұрап, туған топыраққа қайтайық.
– Әй, шірік томар, о бастан-ақ осал едің. Оңбаған істің бәрі осалдан шығады, – деп Шыныбек шарт
сынды.
– О, маңқа ит, мен осал болғанда, сен пысық болып не бітірдің? – деп Омар одыраңдады.
– Жә, болды! – деп жекіді Ахат. – Енді өзімізбен өзіміз ырылдасқанымыз жетпеп еді. Тек, түге. Одан
да анау абақтыда жатқан арысымызды қалай құтқарамыз, соны айтыңдар. Соған жиналып отырған
жоқпыз ба? Қорған, сен не дейсің?
– Мен Рысқұлдың жемтік жемейтінін білемін. Орыстың атын ол алған жоқ. Мұның түбі шикі, –
самайына, мұртына ақ кіре бастаса да қызыл шырайлы сұлу жүзінен әлі де сол сонау сәбиліктің
бейкүнә шырайы таймаған Қорған.
– Үсіп не айтады?–деді Ахат басын салбыратып омырауына салған қалпы.
Үсіптің аппақ құдай басы қалтаңдады. Қолының да дегбірі кетті. Ызғырық жел маза бермеген күзгі
жапырақтай тынымсыз қалтырайды.
– Біздің бас не көрмеген бас, қайда қурап қаларын бір құдай өзі біледі. Туған бауыр – арыстандай
азаматымызды жалғыз тастап, елге қайтқанда не береке табамыз.
– Әне, бұл елге бір жөн айтсаң, жүндей түтіліп, жүдеп кетеді, – деп Омар тағы алқына бастады. –
Үйірінен лаққан саяқ оңбайды. Туған елден кетіп тентірегелі міне, жиырма бес жыл болды. Талғарда
туған балаларымыздың сақал-мұрты шықты. Құдай-ау, ата-бабамыздың жұртына жуи алмай, жынды
көбелек құсап, бұл Саймасайдың ит арқасындай бір тілім жерінен жылжи алмай қашанғы қорлық
көреміз? Көбіміздің төрімізден көріміз жуық. Жат жерде сүйегіміз шірісе, елдегі әруақ азаланбай
ма? Бүкіл Сәлік, Шілмембет, Шымырдың сүйегіне таңба түспей ме? Не деген сұмдық бұл! Елге
барып: «Жаңылдық, жаздық» десек, е, «адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң», – демей
ме? Қарақойынға қайта барып, бір тоқымдай жерге егін салып, түскен тарының талқанына қақалып
өлсем–арманым жоқ. Басқаң не қылсаң–о қыл, мен өзім көшуге бел байладым. Тәуекел!
Омар демігіп барып әрең тоқтады.
Mүлгіп отырған қарт жай ғана оң қолын көтерді. Мүлгіп емес-ау, ежелгі ескі моладай мүжіліп отыр.
– Шырағым, Омар, сен қазір үні бөтен, өзгеше бір сөз айтып кеттің. – Дауысы сүзектен тұрған
адамдай әлсіз. – Адамның басы – алланың добы, қай сайда қаларын болжап білген ешкім жоқ. Дәм-
тұз тартса, алла жазса, әруақ қолдаса – елге де барармыз. Бірақ сондағы ел: «Рысқұлды
құрбандыққа шалып, Дауылбайдың көңілін тауып, ақыры жағынып, жалбарынып қайттыңдар ма?» –
демей ме? Бәріміздің көкірегімізде мәңгі-бақи лағнет күдігі қалмай ма? Еті тірі ер ғой, Рысқұл
осыдан аман-есен босанып шыққанда «Тіпәй!» – деп бәрімізге түкірмей ме? Және оның осы жолы
кінәлі екеніне менің күмәнім қатты. Мұнда бір найза бойламас бір сұмдық сыр жатыр, мен білсем.
Күні кеше біздің ауылға болыс неге келді? Рысқұлмен неге жеке сөйлесті? Арандатып, әдейі ор
қазып, соған омақата құлатқан жоқ па? Мұның сұрқиялығы Дауылбайдан да асып тұр, мен білсем.
Әуелі істің ақ-қарасын ажыраталық, содан соң ұлығына дейін арызданып, алдына баралық. Тым
болмаса, артынан бір іздеп бармасақ, адам болғанымыз ағайын-туған болғанымыз кәне?
– Ұлық бізді күтіп, емешегі елжіреп отыр, иә, – деп Омар күңк етті. Бұрынғыдай айырламайды. Жүні
жығылып, жуасыған. Бірақ қушық шекесі тырысып, тыржиған қалпы қалды. – Ұлыққа не деп, не
бетімізбен барамыз? Ойламайсыңдар ма, былай ақылға салып? Орыстың атының еті біздің ауылда
табылғаны рас па? Рас. Рысқұл болмаса, осы отырғандардың біреуіміз.
– Оттама! – деді Шыныбек шыдай алмай. – Рысқұл кедей орыстың лақса жылқысын ұрламайды.
Мұнда бір бәле бар. Ахаң дұрыс айтады: болыс неге келді? Рысқұлмен неге жеке сөйлесті. Мен
білсем, құдай біледі, болыс оны баяғыдағыдай тағы да бір қатерге басын тікті. Рысқұл көнбеді. Соған
істеп отырған қысастығы бұл.
Ахаттың басы кеудесіне салбырай түсті. Кеше кешке Рысқұлдың атқа мініп, бейуақыт суыт жүріп
кеткенін өзі ғана байқаған. Ол кетіс тегін емес. Бірақ орыстың атын алуда не мақсат? Не де болса,
өзімен тілдесу керек. Алматы барып, өзімен жолығуға рұқсат алу керек. Ол осы ойын мына отырған

інілеріне айтпақ болып, басын көтере бергенде, есіктің алдынан балалардың айқай-шуы шықты.
Байбаламдап жүрген Молдабектің Оразбағы екен. Астында шыбық аты бар. Шаңдатып шапқылап,
Тұрарды ұстамақ болып екіленіп жүр. Жанында бір топ бала және бар.
– Ұста, Қызыл Жебені ұста! – деп айқайлайды.
– Қызыл Жебені соямыз! Қайыр бері, алдынан шық! Соямыз Қызыл Жебені!
Үйдегілер елең етсе де: «е, бала-шаға ғой» дегендей, қайтадан Ахаттың аузына қарап еді, қарт ләм
деместен, есіктен көз алмастан, жалбыр қасы түксиіңкіреп, түрі бұзылыңқырап қалған екен.
– Тұқымбайдың Қызыл Жебесі сойылған. Сен де Қызыл Жебесің. Сені де соямыз, – деп Оразбақ
Тұрарды астына бүктеп алыпты.
– Тек-әй, жүгірмек, жағың қарысқыр! – деп босаға жақта отырған Молдабек есіктен басын шығарып
баласына айқайлады.
– Шақыршы бері Оразбақты, – Ахат Молдабекке. – Шақыра ғой.
Молдабек ентігіп, таңқы танауы желпілдеп тұрған Оразбақты білегінен қатты ұстап, үйге алып
келді.
– Ассалаумалайкөм! – деп дауысын қатты шығарды Оразбақ, үлкендерге сәлемдесу керек деп
үйреткен тәртіпті ұмытпай.
– О, айналайын, таудай жігіт бол. Өстіп сәлемдесіп жүр ылғи, – деп Ахат баланың көңілін көтеріп
қойды. Оразбақ таңқы танауын таңқ еткізіп тартып қалды. Әкесі жеңінен сілкіді.
– Оразбақ, Қызыл Жебені соямызың қалай? Қайдан естідің бұл сөзді? – деп сұрады Ахат абайлап.
– Иә, анау болыстың Қалдыбек деген баласы айтты ғой, бағана біз Солдатсай жаққа бүлдірген тере
барғанда. Біз Қызыл Жебені түнде сойып алдық деді. Өтірік десеңіз, өзінен сұраңыз. Тұрар болса:
«Мен Қызыл Жебемін, Қызыл Жебемін», – деп мақтанады ылғи. Мақтаншақ өзі. Е, Қызыл Жебе
болсаң соямыз дегенім рас. Ойнап әншейін. Әйтпесе, шындап соймаймыз ғой.
Үлкендер үрпиісіп бір-біріне қарады.
– Оразбақ, айналайын, болыстың ол баласы байғұс есі ауысқандау ғой. Жәй сандырақтап жүр де.
Сен енді Қызыл Жебені соямыз деп айқайлаушы болма. Мақұл ма, айналайын?
– Мақұл, ата, айтпаймын. Тұрарды да қуаламаймын. Ол өзі де жылап жүр. Көкесін абақтыға қамап
тастапты ғой, – деп саңқылдады бейуайым Оразбақ.
– Бара ғой, айналайын. Тұрарға тимеңдер, – деді Ахат ауыр күрсініп.
Үлкендер ұрса ма деп қорқыңқырап келген бала, бұлайша оңай құтылғанына қуанып, үйден ата кеп
жөнелді.
Отырғандар қатты ойда қалды. «Қызыл Жебе ұрланыпты» деген хабар бұларға да жеткен. Ал енді,
жылқының төресі сойылыпты деген сұмдық суық сөз рас па, сандырақ па? Бұрынғы салмақ, аз
болғандай, иыққа тағы бір зіл қара тас құлады. Омыраулап, одыраңдап отыратын Омардың өзі еңсесі
түсіп кетті. Саймасайдың сарсаңына Тұқымбайдың тозағы қосылмаса несі, – деген соқыр уайым
миларын шағып, шекелерін солқылдатып отырған тәрізді.
Енді бұлар Рысқұл орыстың жылқысын алды деген жалаға да тоба қылғандай. Ал егер Қызыл
Жебенің бәлесі жұқса қайтеміз деген уайым үрейге ұласып бара жатқандай.
– Иә, жаратқан алла, жар бола гөр! – Ахат қисық есіктен қиғаш көрінген далаға жасаураған қызыл
жиек көзін қадап. Далада жарығы ырсиған келі мен сынып қалған жартыкеш келсап жатыр екен. –
Қарасу ішсек те, қайғысыз қыл, жаратқан. – Ахат қолымен жер тіреп орнынан көтеріле берді.
Мәжіліс жабылды.
* * *
Сұрай-сұрай Меккені де табады дейді. Сол айтпақшы, Ахат пен Молдабек сұрай-сұрай Алматының
абақтысын да тапты. Басқаны білмесе де жұрт түрмені біледі екен. Әуелі Ахат пен Молдабек
базарға барды. Ал базар не сұрасаң да табылатын жер.
Тұрардың қаланы, базарды тұңғыш көруі еді. Молдабектің артына мінгескен бала жалтақтап жан-
жағына қарай берді. Түрме дегеннің не екенін білмейтін сәби абақты осы екен деп қалың жұрттың
арасынан өзінің көкесін іздейді.

Тау-тау болып үйіліп жатқан асқабақ, қауын-қарбыз, қап-қап бидай, арба-арба пішен, жағалай толы
алма, алқоры, алмұрт, ағаш аяқ қораз кәмпит... Тәттіні көргенде бала әкесін де бір сәт ұмытып,
қызыл қораз кәмпитке аңсары ауды. Молдабек тәтесіне айтайын десе батпайды. Молдабек өзі біліп,
алып бермес. Артында жәрбиіп міңгесіп отырған баланың кішкентай кеудесінде не армандар
жатқанынан тәтесі бейхабар. Ол үшін Тұрар әзір мұрынбоқ көп баланың бірі ғана.
Жалбырақ қас көзін жауып тұрса да әр нәрсені Ахат қарт аңғарғыш. Аттың үстінде тұрып, қойынына
қолын сұғып, іш қалтасынан ескірген қоқан әмиянын алып, кәмпит сатушы дүнгенге:
– Әй, шүршіт, ана тәттіңнің он шақтысын берші, – деді.
– Е, ақсақал, мен мұсылманмын, неге шүршіт дейсіз? – сатушы дүнген кәмпиттерді қағазға орап
жатып.
– Ал мұсылман болсаң, бізге жөн сілтеп жібер: Рысқұл жатқан абақты қайда? Қалай барамыз? – деді
Ахат енді түсін жылытып. Оның ойынша қалада, Рысқұлды білмейтін адам жоқ сияқты және
Рысқұлдың түрмеде жатқаны бүкіл әлемге әйгілі сияқты.
Көзінің алды күлкілдеген қара дүнген күннің ыстығында үстіне мақталы шапан, басына тозығы
жеткен сеңсең бөрік киген жалбыр қас қартқа таңырқай қарап:
– Рысқұлыңызды қайдам, ал түрме Тәшкен көшесінде, – деп қолымен терістік тұсты нұсқап жөн
сілтеп жіберді.
Базардан былай шыға бере, Ахат қоржынға қол созып, ораулы қағаздан бір қызыл қораз кәмпитті
алып, Тұрарға ұсынды. Баланың Ахат атасына деген ризалық сезімі сөзден емес, көзден көрінгені
сонша, қартың шыдай алмай:
– Мә, қызталақ, бәрінен сен олжалы болдың, – деп тағы бір кәмпит берді.
Түрменің биік дуалмен қоршалған дәу дарбазасының алдында бұлар сәске түстен бесін ауғанға
дейін тұрсын. Қарауыл ішке кіргізбейді.
– Айда, начальникке бар. Рұқсат қағаз ал, – дейді. Начальниктің қайда екенін қайуана қазақ
білмейді. Ақыры бір қияқ мұртты, жас тілмаш қазақ, мың болғыр, бастықтан тілдей рұқсат қағаз
алып беріп, ішке Ахат пен Тұрар енді де, Молдабек аттарды қарауылдап сыртта қалды.
Тұрар ойлаған: «көкем мына дуал қорғанның ішінде жүрген шығар» деп. Сөйтсе, қорғанның ішінде
тағы да үйлер, тағы да мылтық асынған қарауылдар бар екен. Жағалап жүріп, бір үйдің есігінің
алдына тоқтады-ау. Есіктің алдында тағы қарауыл. Жақындатпайды. Рысқұлды бері шығармады.
Қарауыл тек темірмен қаптаған есіктің алақандай тесігінің қақпағын көтеріп:
– Жылқыайдаров! Бері жақында, саған кісілер келіп тұр,– деді.
Тесіктен Рысқұлдың бір көзі ғана сығалады. Кірпік қақпайтын суық көз жалт еткенде Тұрар шыдай
алмай:
– Көке! – деп айқайлап жіберді. Суық көз жылиын деді. Күлімсірегендей болды.
– Көке! – Meн ғой, Тұрармын ғой. Ахат атам келді. Молдабек тәтем сыртта қалды, – деп шырылдады
бала. – Көке, мә, – деп Тұрар алақанына жабысып қалған кәмпитті тесіктен сұға бергенде бұлардан
көз жазбай тұрған қарауыл:
– Нельзя! – деп зекіп тастады. Баланың қолындағы қызыл қораз кәмпит екенін көрген соң:
– Ладно, – деп рақым танытты.
– Өзің жей ғой, Тұрар, – әке үні үздік-үздік шығып. Беу, шіркін перзент-ай, өзінің өзегіңнен шыққан
қайран бала! – деп Ахат елжіреді. Өз баласы жоқ екені есіне түсіп қамығып та қалды. – Ой, ақымақ,
көкең тәтті жеуші ме еді. Міне, ауқат алып келдік қой оған ауылдан, – деп қоржынды көрсетті.
Қоржындағы құрт, май, пісірген ет сияқты тағамдарды қотарып қарауылға берді. Ел деп келген
сәлем-сауқатты тұтқынға қарауыл тапсырады. Тәртіп солай. Тамақтың арасында пышақ, егеу
жасырып салып жіберген жоқ па деп тексереді.
Ахат арық қолын көлегейлеп,тесікке үңіліп:
– Уа, Рысқұл, қайдасың, қарағым? Дені-қарның сау ма? Тамақтан тарыққан жоқсың ба? – деп
құлағының мүкісі бар адамның әдетімен тіл қатты.
– Аз үй Шілмембет шілдің боғындай тоздық қой. Қалған-құтқан жалғыз-жарым малды старшын түтін
салыққа деп сыпырып әкетті. Қыс болса жақын. Не істейміз, нендей әрекет қыламыз? Сен қашан
босанып шығасың, шырағым?

Ар жақтан Рысқұл айқайлап тұр. Ахат оның бір сөзін естіп, бір сөзін естімейді.
– Метрейге хат жазыңдар, – деді Рысқұл дауыстап. – Рысқұл жазықсыз түрмеде отыр деңдер.
– А? А? – дейді Ахат түсінбей. – Ол қай Метрей? Қайдағы Meтрей?
– Былтыр мені ілестіріп, Талғардың басына шыққан ұлық орыс ше? Ұмытып қалдың ба? Петерборда
тұрады. Хатты қайда жазу керек екенін айтып маған бір қағаз беріп еді, – деп тесіктен
шиыршықталған қағаз ұсынды. – Қалтамда жүріп тозып қалыпты. Жазуы өшпеген сияқты. Хат
жазыңдар. Ол өзгелердей емес, қайырымды орыс. Біздің оязға бір ауыз хат жолдаса, мені босатады,
құдай біледі.
– Қайдам, қарағым, болыстың тілмашы болмаса, біздің тұқымда Петерборға хат жазатын кім бар?
Тілмашқа жалынып көрерміз. Омар туысқаның елге көшеміз деп күнде лаң шығарады. Кәйтеміз?
Көшпесек, болыс қырына бізді қатты алды. Өзің кеткелі, ауылдың үстінен күнде ат ойнақтатады.
Қартайған ағаңның түрі мынау. Менде бүгінде ақыл-ес қалмады. Елге жетіп, ата-бабаның
қонысында сүйегім қалса – екі дүниеде арманым болмас еді. Көшейік десек, сенің үйінді жұртта
қалай жалғыз қалдырамыз? Ойым – ойран, ақылым – айран.
– Әй, бабай, болды. Все, – деп қарауыл Ахат пен Тұрарды тесіктен ығыстырып жіберді.
– Уа, Рысқұл, айтсаңшы! Не істейміз?
– Метрейге хат жазыңдар!..
Қарауыл Ахат пен Тұрарды қақпадан шығарып жіберді. Бала қақпадан шықпай тырысып тұрып,
алақандай тесікке қайта-қайта қарады.
– Ну, чертенок, айда пошел, – деді қарауыл оны мылтықтың дүмімен нұқып.
– Көке! – деп шырылдады Тұрар.
Сонда ол енді бірер айдан кейін дәл осы түрмеде көкесімен бірге бір камерада айлар бойы отырарын
сезген жоқ. Алда не күтіп тұрғанын бала қайдан білсін...
***
Қайтар жолда базардың тұсынан өтіп бара жатып, Ахат аттың басын тартты.
– Рысқұлдың аманатын орындайық. Әлгі Петерборына хат жазайық. Мына базардан біреу табылар, –
деді Молдабекке.
Базарды жағалап жүріп, бастырмалы дүкенде мата сатып тұрған татарды көріп, Ахат:
– Шырағым, мұсылман баласы екенсің, ақыңды берейін, бізге бір хат жазып берші, – деді. Саудагер
татар біраз бәлденіп тұрды да, «ақысын берейін» деген соң көнді. Қолына қағаз, қалам алған
саудагерге Ахат:
– Жаз, – деді, – Петербордағы досым Метрейге. Жаздың ба? «Құрметті Метрей! Дені-қарның сау ма?
Келін, бала-шаға, мал-жан аман ба? Ақ патшаның ауылы аман ба.? Патша ағзаммен ұшырасып
тұрасың ба? Рысқұл тамырыңды ұмытпаған боларсың? Саған азды-көпті қызмет қылып едім.
Қиналсаң, хат жаз деп едің. Көмектесем, қол ұшын берем деп едің. Міне, менің басыма күн туды.
Мені Саймасай болыс жазықсыздан-жазықсыз абақтыға жаптырды. – Жаздың ба? – деп Ахат
саусағымен қағазды нұқып көрсетті.
– Қазір абақтыдамын. Ауылдағы қатын-баланың халі мүшкіл. Ағайындарым да азапқа батты. Болыс
күн көрсетпейді. Салық салып, тышқақ лағымызға дейін тартып алды. Құрметті Метрей! Осы
мүшкіл халімізді ақ патшаға айт. Бір шаһарда тұрасыңдар ғой. Ол кісіні көріп тұратын шығарсың.
Қой, Тау-Шілмембетке тиме десін болысқа. Рысқұлды түрмеден босат десін. Тау-Шілмембеттің
малын қайтарып бер, десін болысқа. Құрметті Метрей тамыр! Некәлей патшаға айт: Тау-
Шілмембетке Түлкібас жеріндегі Майлыкент болысына қайтуға рұқсат етсін. Майлыкент болысы
Дауылбайға ұрыссын: жиырма үй Сәлік-Сарыны қудалама деп. Біздің Қарақойын мен
Кемербастаудың суын ішуге рұқсат ет десін Дауылбай болысқа. Құрметті Метрей тамыр, осыны
ұмытпай айт патшаға.
– Е, ақсақал, сөзді көбейтіп жібердіңіз ғой,– деп саудагер татар кегжие бастады.
– Болды өзі де. Жаз, шырағым, құдай тілеуіңді бергір. – Құрметті Метрей тамыр! Хош! Алла-құдай
сақтасын сені! Хат жазушы Шымыр-Шілмембет Жылқайдарұлы Рысқұл. 1904 жыл, Мизам айы».
– Адресі қайда? – саудагер татар. Ахат Рысқұл берген, іріп тұрған қағазды абайлап бүктеуін жазып,
саудагердің алдына қойды.

– «Санкт-Петербург. Улица» ... деп ар жағын оқи алмай татар тоқтап қалды. Дәл бүктеуі қырқылып
кеткен. Көшенің аты өшіп қалыпты. «Дмитриеву С.В.» деген жазуы көмескі көрінеді. Саудагер татар
басын көп қатырып тұрмай, адресті шала-пұла жазып, хатты Ахаттың қолына берді. – Анау көшенің
арғы бетінде пошта бар. Соған апарып өткізіңіз, – деді.
* * *
Рысқұл Алматының түрмесіне түскелі үш айдан асып барады. Жеке камера болатын. Жай жабайы
там қыш еді. Кім біледі, барымташы, жылқы ұрысы, «жабайы киргиз» қашып қайда барар деді ме,
жоқ әлде тас камералар бос болмады ма, әйтеуір Рысқұлды анайылау мал қора құралпы бір үйге
әкеліп тыққан. Оның да жалғыз терезесі темір болатын. Есігі берік.
Шілде шығып, қыркүйек кіріп, шөптің буыны қатып қалған кез. Рысқұлды бір мезгіл қораға
тыныстауға шығарады. Екі мезгіл дәретханаға алып барады. Түрме мен қораның түкпірінде тұрған
дәретхана үйшігіне дейін жүз метр шамалы. Соған барар жолдың бойында сыртқы дуалды қуалай
қаулап өскен қарасора бар. Кезінде орып тастауға ешкім құнттамаған қарасора сорлы жоңышқа
емес, не отын болып жарытпас, содан шаң қауып, гүлі түсіп қурап, құдай қарғап қауқиып тұрғаны.
Рысқұл желкесінен мылтық кезеген айдауылмен ары-бері өткенде, неге екенін өзі де түсінбей, сол
қауға қарай ықтай береді. Өмір бойы далада, тау-тастың, табиғаттың жөргегінде өскеннен бе,
әйтеуір әлгі солған қарасора, өзгенің назарын аудармаса да, бұған бір түрлі ыстық көрінеді. Мүмкін,
қарасора оған өзінің қырық құрақ құрым киіз үйін еске салған шығар. Қашып арасына кіріп кетсе
таптырмайтын Ақсу-Жабағылының қара орманын елестете ме екен.
Әттең, Ақсу-Жабағылының тасына табаны бір тисе, мұз жастанып, қар төсенген арқарлармен
ауылдас болып, мына қысастығы қыруар, құлық-сұмдығы, кесір-кесапаты күллі әлемнің күлін
суырар сұмдық дүниесін талақ етіп тастап кетер еді.
Жоқ, одан бұрын ол Саймасай мырзаға барып сәлемдесер. Өйтпесе, өмір бойы өтелмес, жоқ, екі
дүниеде де кешірілмес қарыз мойнын қыл арқандай қылқындырар. Өз басының жәбір көргендігі
үшін ғана емес. Бой-бой! Әсте олай емес. Әділет деген атаңа нәлеттің қасқыр талап кеткен иттей
қаңсылап қалғаны үшін. Қылмысты Саймасайлар істейді, жазасын Рысқұлдар тартады.
– Сонда бұл қалай, мырзам? – деп бір ғана сауал беру үшін.
Мына түрмеге келіп түскен түннен бері ойынан кетпей қойған сұрақ бұл. Саймасайға барып бір
сәлем беру, бір сауал қою енді бүкіл қалған ғұмырының ең кіндік мақсатына айналған. Құрым үйде
қалған қатынын сағынып бара жатқан жоқ. Он жасар тірі жетім Тұрарды аяйды, әрине. Оған да
қарайламас. Көп болса, маңдайынан бір иіскеп, басынан бір сипар. Содан кейін...
Қарасораға қарай береді. Арасынан тас шегіртке шықылдайды.
«Сорыңды ұрайын, – дейді Рысқұл шегірткеге. – Түрменің ауласына сені біреу әкеп қамаған жоқ қой.
Неге кетпейсің құдайдың даласына».
Тас шегірткеге, шекшекке ұрсып қойып Рысқұл ауыздығын сыңар езулеген қарашыл жылқы дайын
шаң басқан қурайға қарай қиялап кете береді. Айдауыл сонысынан секем алғандай:
– Көзіңе қара, тура жүр! – деп арс ете қалды.
Рысқұл ілдәбайлап соғыла салған дәретхананың дуал жақ қабырғасын қиратып қашып кетуді де бір
ойлады. Бірақ мылтығын шошайтқан қарауыл қалт қарап, кірпік қақпай тұрады.
Сонысына ыза болған тұтқын кейде айдауылдың титығына тиіп, «патшалар жаяу баратын» жерден
шықпай отырып алады. Айдауыл аяғы талғанша қаққан қазықтай қозғалмай тұрады, ақыры шыдамы
таусылған соң ұятты былай жиып қойып, сықырлауық есіктің саңылауынан сығалап:
– Өліп қалдың ба? Әлде шұқырға құлап кеттің бе? Шық уақыт бітті алдақашан! – деп ақырады.
– Е, алла, мұндайды көрсеткеніңе де шүкір, – дейді тұтқын айдауылдың жынын қоздыра түсіп. –
Мына менен гөрі сен сорлының көрген күнінде, адам басына бермей-ақ қоятын тіршілік-ау, – деп
қояды айдауылға.
Бір күні кешкі дәреттен қайтып келе жатып, қарауытқан қаудың қасынан өте бергенде, әдетінше
жолдан шығыңқырап, қияс басқанда оң аяғының тұмсығы әлденеге тірелгендей болды. Еңкейіп
қарамай, тек көзінің қиығын салып еді, үшкір бірдеңенің ұшы қылтиып жатыр екен. Тоқтамай, сыр
бермей өтіп кетті.
Келесі күні таңертеңгі дәретке бара жатып, кешегі қылтиғанды сол аяғының тұмсығымен тағы бір
түртіп өтті. Жерге кіріп жатқан темір екен. Қайтар жолда тағы бір түртіп өтті. Істік темір
босаңқырап қалды.

Сәл еңкейсе қолмен суырып-ақ алатын нәрсе. Амал нешік, еңкеюге жол жоқ. Еңкеймек тұрғай, сәл
бұрылсаң айдауыл секем алып қалады. Еңгезердей шомбал палуан жалт беріп, бір ұрып құлатып,
құтылып кете ме деп қорқатын да шығар, әйтеуір Рысқұлдың әрбір адымы аңдулы.
«Батыр – бір оқтық» деген осы. Әйтпесе мына жапырағы түскен сасыр сояудай немені бір сүйкеуден
қалдырмай, қашып кетер еді... Сидиған қурайдай болса да айдауылдың мылтығы бар да, амал жоқ.
Әйтеуір әлгі темірді тағы бір түртіп босатып кеткеніне де көңіл тоқ. Тіршілік болса ертең тағы күн
бар, үміт алда. Тұтқынның тұтқасы – үміт. Үміт үзілген күні тұтқын – шын тұтқын. Ал Рысқұлдың
бүткіл өмірі жақсылықты алдан күтумен өтулі.
Түнімен есінен сол бір істік темір кетпей қойған. Жер бетіне шығып жатқаны, шамасы, сынық сүйем
құралпы. Былқылдап қалғанына қарағанда, жасырынып жатқаны және бір сынық сүйем бар шығар.
Енді камераға соны қалай алып кіру керек? – деген сұңқыл сұрақ басында шыңылдады да тұрды.
Сөйтсе, қарасораның қауында күндізгі шекшектің орнына шілде қоңыз шырылдап отыр екен.
Түрменің темір торлы терезесінен анық естіліп тұр. Басындағы шыңыл мен қара сорадағы
шырылдың бірі мен бірі үндесіп, қосылып айтылған әлдебір мұңлы әндей әсер туғызғаны Рысқұлды
аң-таң халде қалдырды.
Шырылдап тұрған шілдеқоңыз емес, сынық сүйем істік темір сияқты. Темір екеш темір де түрме
тұтқынының жанын ұғып, оның шарасыз тағдырына жаны ашығандай аян береді.
Шілдеқоңыздың жағы бір сембеді. Рысқұлға сынық темір туралы ұмытып кетпе деп ұдайы есіне
салып тұруды парыз көргендей бір тынбады.
Толассыз әнге Рысқұл да байқаусызда қосылып кетіп:
– дүние бір қисық жол бұраңдаған,
Бақ тайса ерге дәулет құралмаған.
Күніне тоқсан тоғыз бәле көрсең,
Сонда да күдер үзбе бір алладан, –
деп ыңылдады.
* * *
Таңға таяу көзі ілініп кеткен екен, кенет шошып оянды. Қызыл Жебе кісінеп келіп, абақтының есігін
тепкілеп тұр екен. Рысқұл өң мен түстің арасын ажырата алмай мең-зең күйде сәл аңырып отырып
қалған.
«Е, жарықтық, жылқы жануардың да әруағы болғаны ма? Қамбар ата ғой әлгі. Қызыл тұлпардың
қаны менің мойнымда емес еді ғой? Heгe мені торып жүр? Ұрлаған мен болғанмен, ұрлатқан, қанын
шашып бауыздатқан Саймасай еді ғой? Е, айналып кетейін, Қамбар ата! Менен күнә болса кеше
гөр! Бірақ менің жазығым жоқ. Құдай куә. Егер көрмесе, құдайдың көзі шықсын. Қызыл тұлпарды
пышаққа, қиянатқа қимай ара түсем деп нақақтан құрбан болдым, Қамбар ата!»
Рысқұл жылқының аруағына сыйынып отырғанда есіктің алдынан айдауыл өтті. Етігінің тақасынан
таныды. Сонда барып әлгі түстің сырын ұққандай болды. Есікті тепкілеген Қызыл Жебе емес,
әлгіндей айдауыл қара құлып қалпында ма екен деп салдыратып, тексеріп шыққан болды.
Сонда бір ой басына сап етті. Атып тұрып есікті тоқпақтай бастады. Асығыс басқан айдауыл
аяғының дыбысы естілді.
– Не керек? – деп зекіп қалды айдауыл.
– Ішім бұрап әкетіп барады. Тезірек аш, мырза, – деп жалынды тұтқын.
– Өлмейсің, шыда! Әлі таң атқан жоқ, қараңғы, – деп қарауыл ары кете беріп еді, Рысқұл есікті тағы
тарсылдатты.
– Мырза, шыдай алар емеспін! Бұ құрғыр таңның атып, күннің шыққанын күтіп тұратын сыпа емес
қой. Іш бұзылса, мен не істейін?!
Қарауыл бұрқылдап, балағаттап жүріп, салдырлатып есікті ашты. Ашудан көзі ежірейіп кетіпті.
Жейдешең, жалаңаяқ, жалаң бас Рысқұлды мылтықтың оқтығымен бір нұқып, алдына салып:
– Мені алдағың келсе – аямаймын! – деп ескертті.

Бозала таң құланиектеніп келеді екен. Қапастан кейінгі сап-салқын уыз ауа тұтқынның қапырық
өкпесін қауып, ағыл-тегіл мол демнен тұншығып қала жаздады.
«Таң таза атып кетпей, қара күңгірт бола тұрса екен», – деп тіледі Рысқұл. Шілдеқоңыз қалжыраса
керек, үні семіпті. Қара сораның тұсынан өте бере, жалаң аяғымен жер сыдырып, істік темірді
іздеді. Сол аяқтың бас бармағы сояудай қатты затқа тірелгенде, сипалап екі башпайдың арасына
тірей қысып алып, жұлқа тартып, жүре берді. Қап-қатты суық темір табанына батты. Бұрынғыдай
жылдам жүре алмай, бір аяғын сүйретіп, кібіртіктеп қалды. Оны өзінше бөтен ойға жорыған
қарауыл:
– Бас аяғыңды! Қыстап бара жатса, асықпайсың ба?! – деп зірк етті.
– Ішім, – деп Рысқұл екі бүктеліп, сүйретіліп бара жатқан. Ойында:
– «Саусағымнан шығып кетпесе екен», – деп башпайларын қарыстырып қыса түсті. Қысқан сайын
темірдің істігі етіне кірш етіп кіріп бара жатты.
– «Қан тамса – біліп қояды-ау» – деп қысылды тұтқын.
Ілдәбай дәретханаға дейінгі он-он бес адым жер тозақ жолынан жүз есе қиын еді.
Ерте ме, кеш пе, әйтеуір келетін бір өлім бар. О дүниеде Рысқұл тозақ отына түсе қоймас. Құдай бар
болса, шын дүниенің парызын Рысқұл мына жалған дүниеде-ақ жүз есе артығымен атқарып
қойғанын көріп тұрған шығар.
Аяғының саусақтарының арасы жіпсігендей, жылбысқы бірдеңе білінеді. Жылы қаннан саусақтар
арасы жылпылдақ. Темір сырғып түсіп бара жатқандай сезіледі. Жан дәрменде бас бармағын бүріп,
тұтқын ышқына түседі.
...Су перісінің ай десе аузы, күн десе көзі бар перизат қызы жер бетіндегі патша баласына ғашық
екен. Ал су перілерінің адамдардан бір айырмашылығы аяқ орнына балықтың құйрығы болады.
Адамдардың аяғындай аяғы жоқ перизат патша баласына ғашықтықтың дертінен өлер болған соң
перілердің тәуібіне барып жалынады. Тәуіп кемпір дауысы барылдап қалған әзірейілдей еді.
Перизаттың үні күміс қоңыраудай сыңғырлап тұратын. Перизаттың арызын тыңдап болған соң тәуіп
кемпір айтады:
– Ей, сор айдаған сұлу! Жазылмайтын дертке ұшыраған екенсің. Айтқаныңнан қайтпассың.
Жарайды. Мен саған адамдардың аяғындай аяқ жасап берейін. Ақысына бірақ күмістей
сыңғырлаған дауысыңды аламын. Сен тілсіз, үнсіз қаласың. Бұл – бір деп қой. Мен берген дәріні
ішкеннен кейін саған балық құйрығының орнына аяқ пайда болады. Бірақ әрбір адым сайын
табанына қанжар қадалғандай шыбын жаныңды шырқыратып қуыртады. Өмір бойы табаныңа
қанжар қадалып өтесің. Осыған көнсең – көндің. Көнбесең – өзің біл!
Не керек, небір азапқа көніп, перизат адам бейнесіне еніп, патша баласына жолығады. Патша
баласы да бұған құлай ғашық болады.
– Атың кім? – деп сұрайды патша баласы.
Перизат бәрін түсініп тұр. Бірақ айтайын десе тіл жоқ. Аяғын әрбір басқан сайын табанына қанжар
қадалады.
Не керек, патша баласына тілсіз сұлуға үйленуге батасын бермей, басқа бір падишахтың қызына
құда түседі...
... Бұл бір мұңды ертекті Рысқұл ертеде, бала күнінде естіген. Қазір сол бейшара перизаттың халі өз
басына түсіп тұрғанына таң қалды. Сол аяғын сүйрете басқан сайын істік темір бармағының қалың
етіне қадала түсті...
Қайтар жолда айдауыл Рысқұлдың ізінде баттиып-баттиып қара дақ қалып бара жатқанын байқап:
– Ей, тоқта! Аяғыңа не болды? – деді.
– Әжетхана тақтайының жаңқасы жырып кетті. Түк те етпейді, – деп Рысқұл елемеген болды.
«Бойымды тінтіп, ышқырдағы темірді біліп қояр ма екен», – деп іштей қыпылдап та тұр. Бірақ оның
жүзінен айдауыл секем алар ештеңе аңғарған жоқ.
Айдауыл сеніп қалған сияқты. Ал сенбесе ше? Бассалып тінтсе ғой, ышқырындағы сабы жоқ, тот
басқан пышақты тауып алады...
Артындағы ақырған айдауылға бұрылып қарағанда, өзінің қанды ізіне көзі түсті. Дәл осындай,
сорғалаған қан ізін ол бұрын қайдан көріп еді? Тау-Шелектен бе еді, Тау-Түргеннен бе еді? Әлде
Талғардың арғы беті ме еді?

Таңның арайы ажарланып, жаңа күннің шырайы кіре бастаған екен. Ұйқысы шала, көзі кіртиген
айдауыл мылтықтың ұштығымен екі жауырынның ортасынан нұқып қалып:
– Бас аяғыңды! – деді.
Рысқұл қысқа да болса қатерлі жолда келе жатып, қайдағы бір сорғалаған қанның ізін бұрын қайдан
көргенін есіне түсіре алмай, әлек болып өзінің қазіргі халін ұмытып кеткеніне ренжіді. Әрине,
жылдам басу керек, бір шиі шығып қалмай тұрғанда тезірек абақтының ішіне кіру керек.
Рысқұл әйгілі аңшының жылдамдығымен озып кетіп еді, айдауыл:
– Ей, жайырақ! – деп қорқып қалды.
Бұйрықтың аты – бұйрық. Айтылды – орындау керек. Ол жүрісін бәсеңдетті. Айдауылға таңғы таза
ауа ұнады білем, басына бір шалдуар ой шап етіп түсе кетті. Түрменің шұлғау сасыған
тымырсығынан о да азар.
Асылы, тұтқыннан гөрі қарауылдың халі мүшкіл сияқты. Ол екі жағынан қамаулы. Бірі – тәннің
қамалуы. Тұтқын отырған түрмеде о да отырады. Айырмашылық тек тұтқын темір есіктің ар
жағында, бұл бер жағында, алыс ұзап, артық адым аттай алмайды. Бірі – жанның қамалуы.
Тұтқыннан айырылып қаламын ба деген үрей. Әрі тұтқынның оны жек көретінін сезіну.
Сонымен, қарауылдың да шекесі қызып жүргені шамалы. Әлгі екі қамаудың салдарынан о да
тұтқынды мейлінше жек көреді. Мейлінше қорлап баққысы келетіні сондықтан.
Соның бір шалығын сидиған ұзын сирақ қазір танытты. Мылтығын оқыс кезеніп, Рысқұлға:
– Кәне, кейін қайт! Дәретханаға жеткенше жүгір! Жете бере кері жүгір! Барыңды салып, құстай
ұшпасаң – саудаң бітеді. Кәне, санаймын: бір, екі, үш!
Рысқұл: «Шыны ма, қалжыңы ма?» – деп сеніңкіремей, сасқанынан сәл езу тартқан. Ұзын сирақ беті
жыбырлап:
– Жүгір! – деп ышқынып қалды.
Тұтқын келген ізімен кері қарай бөрі бүлкілге салып, салмақпен желе жортып еді, қарауыл тағы
ақырды:
– Жылдам!
Шын қорлық осы болды. Тап-таза таңда қып-қызыл қиянаттың тасыраңдауы ақылға сыйымсыз-ақ.
Бірақ не көрмеген Рысқұлдың басы. Жалаңаяқ, жалаңбас, жейде-дамбалы алакөбенде ағараңдап
ағаш үйшікке қарай жүгіре жөнелді. Қатты жүгірген сайын сапсыз пышақтың ұшы енді қарнына
тірелді. «Түсіп қалмаса екен» деп Рысқұлда зәре жоқ. Қарныма кіріп бара жатыр-ау деп
қайғырмады. Түсіп қалмаса екен деп арғы-бергі аруаққа жалбарынады.
– Қайт! – қарауыл.
Түрменің есігіне ентігіп жете бергенде тағы келте бұйрық:
– Қайт!
Аяғының қаны әлі тыйылмаған екен, ары-бері жүгірістен жолдың үсті қарашұбар қанды ізбен
шиырланды.
Өзінің тұсынан өте бергенде қарауылдың көзі Рысқұлдың көзімен атысып қалып еді: қорқынышты
екен, көз орнынан қанды қызыл екі жапырақ ет көргендей болды. – «Енді маған тап беруден
тайынбас» деген оймен қарауыл қорлық қалжыңын тия қойды. Рысқұлды камераға кіргізіп, құлпын
кілттеді.
* * *
Камераға кірген бетте Рысқұл ышқырын сипалап көрді. Қуанғаннан әлгібір қорлықтың бәрін лезде
ұмытты. Есікке барып, құлағын тосып тың тыңдады. Қарауыл дәліздің арғы басында жүрген сияқты.
Сапсыз пышақты ышқырынан алып, майыстырып көріп еді, суы қатты екен. Бұрышқа барып,
тізерлеп отыра қалып, пышақты іргеге қадап қалғанда, ыза қапқан дымқыл қышқа қиналмай-ақ
кіріп кетті.
«Е, құдай, е, әруақ! – деді Рысқұл аптығын баса алмай. – Саймасайға сәлемдесер сәт оңынан
болғай!».
Пышақтың ұшымен ілесе шыққан дымқыл топырақты уыстап тұрып ойланып қалды. Енді не амал

болмақ? Қазылған топырақты қайда жасырмақ? Камераның ішіне үйіп қойып отыра алмайсың. Бір
түнде қазып шығып кету мүмкін бе? Бұл тәуекелдің ісі, тағдырына мойын ұсынғысы келмеген
тәкаппардың неғайбыл жұмысы бір түннен артпауға керек. Түн болатын себебі: күндіз ірге қазып,
көзге ілініп қалу хаупі зор. Келесі түнге қалса – тағы қатер.
Рысқұл іргені сәл қопсытып, пышақты соған тықты да, топырағын қайта таптап көміп тастады.
* * *
«Осыдан осы жолы тірі шығып, Саймасайға сәлемдессем, Ақсу-Жабағылы асып кетер едім, – деп
армандады тұтқын қамыс марданның үстінде көсіліп жатып. – Ақсу-Жабағылының бір сайының
табанында сүйегім қалса, екі дүниеге де ризамын».
Кенет шынтағына сүйеніп, орнынан түрегеле берді. Әлгі бір аламан таңда өз аяғынан тамған
қанның ізін көріп, осындай ізді қайдан кездестірдім деп қинаған сұрақтың жауабын енді тапқандай
болды.
Ол ертеде, елде, Түлкібаста Иірсуда бұлғаңдап жүрген бұла кез болатын. Бір күні ол жылқы бағып
жүріп, Ешкіқорған деген жартастың жотасынан қанның ізін байқады. Бұл неғылған қан деп,
құмырсқаның жолындай шұбатылған ізге түсіп берген. Қанның ізі бірде сызат, бірде қою. Бір мезгіл
бір шоқ аршаның астында теңкиіп жатқан арқарды байқады. Мерген жаралаған бейкүнә мақұлық
қаны сорғалап жүріп-жүріп, жетіп жығылған жері осы болған екен. Жүні жиди бастапты.
Сол қансырап өлген тағы арқардың халі өз басына келгендей таң кешті бүгін Рысқұл.
«Неде болса түрмеде, айдауда шірімей, сол арқардың жолын беріп, қайран Жабағылының бір тал
аршасының түбінде қалсам, бірақ оған дейін...».
Ол «оған дейін» істейтін ісіне тағатсыз асығулы.
«Бір түп аршаның түбінде қалсам» – деген арман. Күңіреніп жел жылар, арша басы суылдар. Күзге
қарай қураған қылқандары түсіп, мұның кебінсіз қалған жүзін жасырар. Аршаның иісі сіңіп,
қылқанына көмілген сүйек мың жылға дейін шірімес. Қоқанның ханы Шералының қанды қолымен
соғыста мерт болған батыр бабасы Әлімбекті қазақтар текке аршаға орап көмбеген ғой. Киелі
адамдар жер қойнына киелі кебін киіп кіреді.
Бір шоқ аршаның түбінде қызыл құмырсқаның илеуі болар. Рысқұлдың бет-аузына қызыл құмырсқа
құжынап, аймалар. Қызыл құмырсқа шаққан дене шірімес. Сарқыраманың сарыны күңіренер, биікте
ұлар шулар; шәйқурайдың басында: «Қап, бұл қалай? Қап, қап, бұл қалай?» – деп сары төс көгілдір
шымшық шырылдар.
Әттең, өлгеннен кейін де адам соны сезіп жатса. Сонау биікте, қалықтап кетпей жүрген жез қанат
қыранға қарап жатып, көзіңнен жасың парлап ақса; сондай ақ өлім кешуге Рысқұл дән риза.
Бірақ пешенедегі жазуды оқып көрген ешкім жоқ. Жұмыр басты пенденің демі қашан, қай жерде
таусылары белгісіз. Адамның басы – Алланың добы деген. Қайда тебеді – солай домалайды.
Тауға да, тасқа да, абақтының мылқау қабырғасына да соғылған басы қайда қаларын Рысқұл болжап
болмас. Ал әзір әрекет керек, әрекет...
* * *
Қапырық күн қаза болып, қараңғы түсіп, ел ұйқыға кетті-ау дегенде, Рысқұл ата-бабасының,
Домалақ анасының әруағына сыйынып, қатерлі қимылға кірісті. Әуелі екі шұқып, бір қарап, есік
жаққа алаңдаумен болды. Есіктің көздей тесігін қарауыл сығалайтын әдеті бар. Сансыз пышақтың
басын киіз қалпағымен орай ұстап, іргенің қам қышын үңгілей берді. Зәк тұтқан, өмірі күн түспей
ыза тартқан қам қыш бөркемік жіліктің басындай үгітіліп жүре берді.
Борпылдақ, топырақтан ескі ұраның зәгіндей ылғалды иіс сезіледі. Бір кезде Рысқұл ыңқ-ыңқ еткен
дыбыстан шошып, тосын тоқтады.Тың тыңдады. Ешкім жоқ. Сөйтсе, өзінің демі екен. Есікке
қарайлауды ұмытып, үңгі ісіне жан-тәнімен беріліп кеткен.
Қазылған топырақ едәуір үйіліп қалыпты. Қарауыл түн ортасында бір қарап өтетіні бар. Кейде
құлыпты ашып, ішке кіріп іс келеді. Қолында сөлеңдеген шырағданы болады. Дәл қазір мына қызыл
қырманның үстінен түссе, қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көргендей боласың.
Ол үйме топырақты еденге жайып, үстіне қамыс марданды төсеп тастады.
Ну қамыстың арасында сыбдыры білінбейтін жолбарыстың жұмсақ жүрісімен бір-бір басып, есікке
барып тың тыңдады. Құдайдың бір құдіреті: қарауылға да жан берген. Ол да қалжырап, қалғып
кететін кезі болады. Дәлізде дыбыс жоқ. Жым-жырт. Түрме емес, тылсым тұтқан көр сияқты.

Тыныштық.
Рысқұл іргеге қайта оралып, қабырғаны қары талғанша қақырата берді. Бір азабы – уақыттың қай
мезгіл екенін тап басып тани алмады. Таң атпай тұрып үлгерсе. О, шіркін, далаға бір шықса,
тағысын тағы көрер еді де.
Қолдан құйған жалпақ қыш бір кезде қатая бастады, топырақ ақ керіш тартты. Соған қарап, Рысқұл
қабырғаның жұқарғанын аңғарды. Қыштың сыртқы жағы қатты, себебі күн өтеді, құрғақ.
Жүрегі тарс етіп жарылып, жаны жаһаннамға кеткендей болды. Қарауыл есіктің құлпын бұрап
ашып тұр екен. Рысқұл дереу үңірейген тесікке жотасын беріп, аяғын мардан қамысқа созып
жіберіп, жаман шекпенін жамылып қорылдады да қалды.
Қарауыл сықсима шырағданын сүйретіп алдына ұстап, асықпай, абайлап кірді. Шырағданды
көтеріп, іргедегі Рысқұлды көрді.
– «Ә бәлем, жатырсың ба!» – дегендей жарықты жоғары көтеріп терезедегі темір торды
табалдырықта тұрып, көзбен тінткіледі. Темір тор мызғымапты. Енді бұрылып кете берейін дегенде,
әлденеден секем алған адамша, сәулені тұтқынға қайта түсірді. Күйіктің қансығын сезгендей, бір-
екі рет танауын желпілдетіп иіс тартты.
– Мынау ненің иісі, ей? – қабырғаларды айнала тінткілеп тұрып.
Рысқұл ұйқысыраған кейіп танытып:
– Иіс пе? Ненікі болушы ед, мырза. Күндіз-түні желдемейтін қапаста не иіс болушы еді? Белгілі ғой,
– деді.
Қабырғада көлеңкесі ебедейсіз сорайған қарауыл аңырып тұрып-тұрып, ақыры шығып кетті. Шығып
бара жатып:
– Шыда, енді бірер сағаттан кейін таза ауаға шығарамын, – деп өзінше рақым білдірген болды.
«Бірер сағат деді, ә?».
Қарауыл әдетінен жаңылмаса, енді қайтып сол «бірер сағатқа дейін мазаламас».
«Түу, дәйістің иісшілін-ай! Құдай бір сақтады-ау. Топырақтың зәгін сезіп қалғанын қарашы. Бірақ
қарабасқыр ненің иісі екенін ажырата алмады. Менің де көрер сәулем бар шығар, бұйырса».
Қарауылдың қарасы батты-ау деген шамада, Рысқұл көртышқанның тірлігіне қайта кірісті. Қары
талып қалжырағанын елең қылмай ақ керішті үңги берді, үңги берді. Бір кезде топырақтың жылуын
сезіп, іші-бауыры да елжірей жылып сала берді. Бұл жылу оның қуатын еселеп жібергендей, дүлей
қара күш тұла бойын кернеп, қабырғаны енді иығымен итеріп-ақ құлататындай екпін алып кетті.
Енді бір сүт қайнатым уақыт болды-ау деген шақта сапсыз пышақтың ұшы кедергі кездеспей, сопаң
етіп әрі өтіп кетті... Иненің көзіндей тесіктен бозала бірдеңе жылт етті.
Бұл жарық дүниенің елесі еді. Тұтқын өзінің қақпақтай жауырыны мен екі кісі мінгендей екі
иығының кендігін бұрын медет етсе, енді бұған өкінді-ақ. Тесіктен сыймай пұшайман болды. Ақ
керіш шықты қайта-қайта қашап жатып, иығының қанын сорғалатып, өз етін өзі жыртып, қақпанға
түсіп өз аяғын өзі шайнап, тарамысын қиып жіберіп, үш аяқтап қашқан арлан қасқырдай, бұл да
тәнін талқандап, түрме деген тажалдың, тұзағынан құтылғандай болды-ау, әйтеуір.
Кеше осы уақытта өзі қанмен шұбарлаған жолмен жер бауырлап жылжып өтіп, дәретхана үйшігінің
тасасымен биік домбаз дуалға тырмысып өрмелеп шығып, арғы бетке өзін-өзі аузын буған қанар
қаптай сылқ еткізіп тастап жіберді.
Бостандықтың дәмі кермек, бағасы батпан. Мұны басына түспеген пенде біле бермейді.
Жолбарысты темір торға қамап мәз болатын топастардың жүрегінде жібімейтін жүз қадақ мұз
жатыр. Ал темір торды талқандап шыққан жолбарыстың жолы, әрине, тауға тартады.
Рысқұл Талғардың, тауын бетке ұстады. Алқынған жүрегін қолына алып-жалаң аяқ жар кешіп,
жырым балақ, жыртық көйлекті пенде, кісі көзіне шалынбауға тырысып, жердің үстімен емес,
астымен келе жатқандай еді. Кеудесі күмбірледі. Ескі досы – әуелгі әуен оралған екен:
– дүние бір қисық жол бұрандадан,
Бақ тайса ерге дәулет құралмаған.
Күніне тоқсан тоғыз бәле көрсең,

Сонда да күдер үзбе бір алладан...
III
– Сөйтіп, бұл түрме деген дәйісіңнен мен бір рет солай қашып шыққанмын, – деп тоқтады Рысқұл.
Бронников көсілген аяғын жинап алып, тізесін құшақтап, жауырыны күжірейіп, құныстанып отырды
да:
– Одан әрі не болды? Сәлемдестің бе Саймасайға? Екінші рет түрмеге қалай түстің? – деп сұрақты
жаудырды.
Рысқұл оның жирен сақал басып кеткен кескініне бағжия бір қарап алды.
– Е, тамыр, бәрін білгің келеді, ә? Мына тас қабірдің ішінде тірідей әлі көп жататын түріміз бар.
Кейінге де әңгіме керек шығар. «Туpaп жемесең етке тоймайсың, қона жатпасаң көпке тоймайсың»,
– деген. Әлі жата-жастана талай гөй-гөй айтылар. Біздің бала ұйықтайтын уақыт болды, дем алсын
кішкене.
Айтылған хикаяның бәрін Бронниковке орысшалап отырған Тұрар көзі кілмиіп, ұйқы тығылып
отырғаны рас еді. Бронников Тұрардың киіздей қалың қара шашын жалпақ алақанымен ұйпалақтап,
баланы өзіне тартып, бауырына қысты.
Рысқұл мұнысын аса ұнатпағандай ажырая бір қарап, ірге жаққа аунап түсті.
– Ұйықта, Тұрар!
– Иә, ұйықта, бауырым. Біз ерігіп жатқан адамбыз. Сенің жұмысың көп. Ерте тұрасың, ұйықта, –
Бронников те.
Екі үлкеннің ортасында жатып, бала балбырап ұйықтап кетті. Түсінде аспанның көк күмбезіне
шаншылған асқар-асқар тауларды көрді. Қабат-қабат сол сеңгірлердің табанында жалғыз өзі. Арт
жағына қараса – шыңырау құз. Алды жап-жалтыр, аспанға шапшыған тау. Өрмелеп соған
шықпақшы болады. Тырнақ ілінер бұдыр жоқ. Тайғанап төмен сырғып түсе береді, түсе береді.
Алқынып алға қайта ұмтылады. Мұның өнімсіз қыбыр-жыбырына ашуы келген ақбас шың үйдей бір
тасты биіктен домалатып жібереді. Үйдей тас тура Тұрарға қарай өңмендеп, өкіре құлап келе
жатады. Бір кезде әлгі үйдей тас жолында басқа бір үйдей тасқа соқтығысып күл-талқаны шығып,
ұсақ-ұсақ кесекке айналып, Тұрардың табанының астында құм болып төгіле берді...
Бронников бүйірін жылытып жатқан баланың үстін қымтап қойып, шалқасынан түсіп көпке дейін
ояу жатты. Теріс қарап жатып, Рысқұл да ұйықтап қалды. Бронниковтен ұйқы қашты.
Ақылы – айран, ойы – ойран. Мынау қаһарлы қазақ түрмеден екінші рет қашып шығуды
армандайды. Бұл түрменің сыртында, ішіне мың-миллион адам сыйған тағы бір түрме тұрғанымен ісі
аз. Сол үлкен түрме қайтсе құлайды? Қандай амал? Үлкен түрме тіршілігінен хабарсыз қалды. Не
болып жатыр? «Қанды жексенбіден» кейін халық тұяқ серпуге жарады ма?
* * *
Таудан асып күн батқан. Қызылы қылаң жадау кеш. Қарағайлы, шыршалы қырқалардың иығынан
асылып, қылтиып үшкір шыңдар көрінеді. Ол шыңның басында тұрсаң әлі күнді көрер едің. Ол
шыңдар тым биік. Бірақ қазір онысы аса білінбейді. Аласалау таулар биігін қалқалап, көрсеткісі
келмегендей, көлденең тұрады.
Тұрар сайдың қабағындағы жабайы алма ағаштың ашасына мініп отырған. Бұталмаған жабайы алма
ағаш балақтап, бұтағы есіріп кеткен. Ашада отырған бала көрінбес.
Әкесі кеткелі Тұрар бала болып көп ойнамайды, өзге балалардан бөлініп, саяқтана береді. Ылғи да
осы ашаға шығып алып, ұзақ отырады. Әлдекімді, әлденені күткендей. Әлденені қарауылдағандай.
Қарауылдайтыны – әкесінің жолы еді. Әкесінен қалған Шолақ Шабдар еді. Сайдың табанына түсіріп,
кісендеп қояды да, қабақтан қарап отырады. Шолақты біреу әкетіп қалса, ертең көкем келгенде:
«Әй, Тұрар-ай, жалғыз атқа да ие болмадың ба?» – деп айтады-ау деген уайымы да бар. Уайымдауды
жөргегінен үйренген сияқты. Қазір бала болса, лезде ересек мінез танытады. Ерте есейткен күндер
еді ол.
Аз ғана ауыл апақ-сапақта абыр-сабыр, жоқ-жұқана, жұтаң тірліктің қамында: лағы бақырып, бұзауы
мөңіреп, қатындары бажылдасып, қарттары: «Әй, қайыр бері!» – деп қақырынып қойып, күңгір-
күңгір сөйлескендері кешкі тау ішінде үңгірден шыққан үндей күңіреніп тұрады. Шешесінің қолы
тимей жүргенде, емшек іздеп жылаған бала, күңгірттеніп, бейтаныстау болып бара жатқан
жастарға жатырқай қарап үрген иттер.

Шыңдардан да биікте бірер қанар ақ мақта шашылып қалғандай екен. Күннің қызылы соны шалды.
Талғардың басындағы бұлт бір кезде созбалақтап барып, қызыл бояуға малынған бойы, бір сәтке
ұшып бара жатқан шыраққа ұқсап қалды.
– О, Қызыл Жебе! – Тұрар ашадан көтеріле беріп. – О, Қызыл Жебе!
Жұрт оны жоғалды деп жүр. Жұрт оны сойылды деп жүр. Сөйтсе, шыңға шығып кеткен екен ғой.
Бірақ енді бір сәтте пырақ бейне түтілген жүндей ыдырап, бояуы қайтып, ылайсаңданып бара
жатты.
Тұрардың өрекпіген өкпесі солықсып, дүрс-дүрс соққан жүрегі су сепкендей басылды.
– О, Қызыл Жебе! – деп сыбырлады.
Енді осы бір елесті ол көп жылдан кейін Меркеде, Аспара тауының басынан көрерін ол сол сәтте
сезген де, білген де жоқ. Көкірекке нұр тамған, құдіреттей күштің кеудеде шырағданы жанған,
лезде жалп етіп сөнген ғажайып сәт.
Сай табанында сарқырап аққан су, анда-санда пысқырынып қойып, ажырықты бырт-бырт үзіп,
қосаяқтап секірген Шолақ Шабдардың кісенінің сылдыры. Қарлы шындардан шыққан салқын самал
тербеген жапырақтардың сыбдыры. Шың басынан шақшия шыққан жалғыз жұлдыздың үндемес
сыры – бәрі-бәрі Тұрардың кішкентай көкірегіне бір-бір тамшы сағыныш мәйегін құйып жатқандай,
бала байғұс сол сағыныштың салмағына шыдай алмай, көмейіне келген бір сезімнен үйіріліп ып-
ыстық жас балқып қалады да, кішкене жұдырығымен көзін уқалап-уқалап жібереді. Көзін
жыпылықтатып жастан құрғатып алып, сайдың табанындағы Шолақты іздесе, оның алдында
қарайған біреуді көріп, жүрегі су ете қалады. «Айрылдым аттан!» – деп айқайлағысы келеді. Алма
ағаштың ашасынан шалбарын жырта-мырта секіріп түседі.
* * *
Рысқұл түрмеден қашып шыққан бойда бірден Талғарға тартпай, кәнігі аңшының әдісіне салып,
орағытып, түстікке, Медеу сайға қарай жылжыды. Медеуге жетпей, түстік-шығысқа қарай бұлым
болып бойлап кеткен Шыбынсайға түсті. Шыбынсайдың қабағында кілең қоңыр қасқа торпақ-
таналар жайылып жатқан. Бұта-бұтаның арасымен бір бұтақты селт еткізбей, бір қурайды
сыбдырлатпай, бір түйір тасты тысырлатпай, жұмсақ басқан қашқынды қырда отырған бадашы
байқаған жоқ.
Шыбынсай тұйықталып, жан-жағы дөңгелене біткен жартастарға айналған жерден мөлдіреп, бүлк-
бүлк етіп қайнар көз шығып жатыр екен. Рысқұл жата қалып, сол күмістен көмейіне қырау
тұрғанша қылқылдатып жұта берді. Суық шекесіне зырқ етіп шыққанда барып, «уһ» деп демін алды.
Күн бұл кезде едәуір көтеріліп қалып еді. Тарғыл тастардың арасынан балапандарын іздеген кекілік
қақылықтады. Сонда барып қашқынның әбден қарны ашқаны есіне түсті. Қайнар көздің бас
жағындағы жалбызды аршып-аршып, әрірек өтіп, пісігі етіп кеткен бір шоқ бүлдірген тауып алды.
Біртіндеп теріп, уыстап-уыстап асағанмен бүлдірген ауқат болмады.
Тас-тастың қуысында қақылықтап жүгіріп жүрген кекілік көңілін алаңдатты. Баяғы Ақсу-
Жабағылының қына қал басқан тастарынан қыл-тұзақ қойып, кекілікті талай ұстаған тау қыран
қазір мына жабайы тауықты қалай қармарын білмей, айла ойлады.
Тастан-тасқа жер бауырлап, өрмелеп шығып, бір қияқтың тасасына тырп етпестен сұлқ түсіп жатып
қалды. Бұл түлкінің амалы еді. Кекілікті түлкі сұм көбінесе осылай ұстайтынын аңшы біледі.
Кекілік қияқ тастың ұшына дейін жорғалап келіп, жоғарыдан төмен баспалап қарап, балапандарын
іздеген. Төменде не тасқа ұқсамас, не адамға, не аңға ұқсамас бірдеңені көріп, кекілік
қақылықтағанын қоя қойған. Тағы шіркін табиғи сезім күшімен бұл жатқанның қауіпті екенін
өзінше шамалаған. Жуықтап жоламастан бұғып қана көп отырды. Ақыры құмарлық сияқты бірдеңе
билеп, жер бауырлап жылжып-жылжып жанына келді. Жем деп тек алды ма, сұлу мойнын қылқың-
қылқың созып қарап қояды.
Рысқұл мұны байқап жатқан, қол созым жерге жақындасын деп жатқан. Демі үзілген, сәл тірлік
белгісін білдірсең – бәрі бекер.
Аңқау құс құлдырыңдап, тағы бір жылжыды. Жаюлы жатқан құс-құс, тас түстес алақанға кекілік
көзі қылиланып, әсем мойнын созып-созып көп қарады. Алақанда екі-үш түйір қатқан шие бар еді.
Жабайы шиені кекілік жанындай жақсы көретінін ежелгі аңшы аңдайды. Қу тамақ қиын, отқа да,
суға да түсіретін сол. Кекілік бұл кезде аш та емес. Балық көздің майлы дәні пісіп, жатаған жабайы
шие қатып, кекілік балапанын ұшырып, әбден мамырлаған кез. Бірақ құста да әуестік желігі бар.
Алақандағы шиеден қанша сезіктенгенмен, құмарлық жеңіп, дәнді шоқуға мойнын соза бергенде,
сұлқ жатқан қолдың аты жоқ саусағы жыбыр ете қалды. Бір қолда бес саусақ. Бесеуі жеке-дара

бөлек-бөлек тұрғанда тым әлсіз, жұдырық жұмылғанда ғана әлуетті. Бес саусақтың ішінде де бір
осалы, опасыздауы бар. Ол – аты жоқ саусақ. Ақыры сол сатқын шығып, сезік беріп қойды. Бас
бармақ, сұқ саусақ, ортан саусақ, тіпті кіп-кішкентай шынашаққа дейін бүлк етпегенде, аты жоқ
саусақтың шыдамы жетпеді.
Ежелден келе жатқан ескі әңгіме. Баяғыда кемпірі бар үйдің балаларының бәрі естіген. Есті кемпір
– мұғалім, ал бұл әңгімесі – әліппе тәрізді.
...Бір күні бас бармақ:
– Ұрлық қылайық, – депті.
– Қылсақ – қылайық, – депті сұқ саусақ.
– Құдайды қайтесің? – дейді ортан қол.
– Құдай не қылушы еді? – дейді аты жоқ саусақ.
– Құдайдың ала тайын сойып жейік! – деп шақ етіпті шынашақ.
Осы бес саусақтың бір-бір ауыз сөзінде әрқайсысының мінезі жатыр. Бәрінің жауабының ішінде аты
жоқ саусақтың сөзі жансыз және тайғақ.
Кекіліктен айырылып қалған Рысқұлдың есіне Түлкібастың түкпірінде бала кезде естіген осы әңгіме
түсті де, басын шайқады.
Кекілік шошып кетіп, қанаттары пар ете қалып, келте құйрығының астынан бір түйір жылт етіп
жерге түсіп, биіктемей жер бауырлап ұшып барып, сонада көрінген тарғыл тастың тасасына сіңіп
кетті.
– Әй, ит-ай, тек те кетпей, саңғып кетті-ау, – деді қашқын өлердей өкініп.
Жолы болмады. Өзек талды. Бірақ, кекілік екеш кекілікке дейін оңай жан бермесін көріп, содан қуат
алғандай, қайраттанып, орнынан тұрды. Шыбынсайдың қырқасына шыққанда шығыстан Талғар
шыңдары жарқ ете қалды. Тапа-тал түс екен.
Көп күн қаталап, құм кешіп жүріп, кенет мөп-мөлдір айдынға тап болғандай, яки баяғы батыр
бабасы Әлімбек тіріліп алдынан шыға келгендей таңырқап біраз тұрды. Ойына былтырғы оқымысты
оралып, екеуі жүрген мұзарт жолдарын алыстан-ақ анық көргендей болды. Өйткені Талғардың
шыңдарына тіке бет алдынан көтерілу мүмкін болмай, осынау батыс-түстігінен қиялап, сонау
Жаңғырық пен Алпамса шыңдарына көтерілген.
Сонау қара жолақ – Қарақауырсын шыңы. Оның аржағынан Инетау қылтияды. Ине десе ине.
Шаншылып тұр. Ал Қара қауырсынның оң жағын ала қалшиып жалғыз тұрған қара тас – Жандарм.
Былтыр мына Жаңғырықты жағалап бара жатқанда Дмитриев Рысқұлдан:
– Анау жеке тұрған таудың аты не? – деп сұраған.
Осында неше шың бар – бәрінің атын айтып берген Рысқұл қапелімде сасып қалды. Қалшиып тұрған
саяқтың атын білмеуші еді.
– Кім біледі, жандарм сияқты түсі суық екен, – деген.
Сыпайы оқымысты мына досының тапқырлығына сүйсініп:
– Молодец, Рысқұл! Таптың, таптың! – деген. Дереу дәптеріне жазып алған. Содан әлгі саяқтас
«Жандарм» аталып кете барған.
– Әттең. Метрейден жауап жоқ, – деп өкінді қазір Рысқұл. «Нендей бір қиындық көрсең хат жаз,
көмектесем», – деп еді-ау. Басыма бір бақыт құсы ілуде бір оралып келсе, қолыма қондыра алмаған
неткен адаммын. Әлгі кекілік сияқты бір жақсылық заманда бір жақындаса өзім үркітіп алатын не
бәлем бар?
Қашқын өзегі талып, өндіршегі үзілген соң, төгіліп жатқан жабайы алманы теріп жеді.
Әріректегі Солдатсайдың қырқасында жиылған маялар жайылып жатқан түйелер сияқты. Болыстың
қыруар малы қыстай жеп шығатын сол пішенді ала жаздай жалданып, Тау-Шілмембеттің еркек
кіндігі жинаған.
Осыдан әлі жетіп, екі қыр асса, өз ауылының үстінен түседі. Асықпай, әл сақтау керек. Күн жарықта
бәрібір ауылды маңайлай алмайды. Әзірше бұта-бұтаны, жыра-жылғаны тасалап жүре береді.

Биіктен, аулақтан қарағанда ылдидағы дүние сарыала, жасылала жамылып, сәнді көрінеді.
Ешқандай қайғы-уайымы жоқ, кір-қоқысы, жаман-жәутік үйлері жоқ, құдайдың рахымы, шашыраған
байы кедейін асыраған, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған жерұйық осы екен дерсің.
Табанның астынан, анау сайдың, сонау сайдың қабағынан жайылып жатқан отар-отар қой, үйір-үйір
жылқы көрінеді. Тас қалап, қурай жағып, тасқорыққа сүт пісіріп отырған қойшының ошағынан
көгілдір шуда түтін көтеріледі. Қойшының тасқорыққа пісіріп, қойдың қорғасындай сүтін ішерін
ойлап, қашқынның аш қарыны уілдеп қоя берді. Қашқын қурай бастаған қатқыл көктің үстіне
шалқасынан түсіп көзін жұмды. Жүдеген жүйкесі босап, қол-аяғы жансыздай салбырап, дел-сал,
қамсыз халге түсті. Көзі жұмулы жатып, көгілдір аспанды, ақбас Талғарды көрді. Көкірегінде бір
ыстық қайнар бүлк-бүлк етті.
* * *
Көз байланды-ау деген кезде қашқын Бесағашқа жетіп, сайды тасалап, өз үйінің желкесінен
шыққан. Табанда тұсаулы тұрған Шолақты көріп, анадайдан «тәк-тәктап» жанына келді. Ат иесін
танып танауын желпілдетті. Иесі оны тұмсығынан, құлағынан сипалап, мойнынан құшақтап, біраз
тұрды. Өзінің туған бауырын көргендей, үнсіз құшақтасып, мауқын басты. Аты оттағанын қойып,
мүлгіп қалғандай.
Осы бір кездесу кезінде алма ағаштың ашасында отырған бала жерге секіріп түсіп, қабақтан төмен
қарай жүгіре беріп, сескеніп тоқтады:
– Бұл қайсың-ай! Тиме атқа! – деп дауыстады.
– Тұрар, – деп сыбырлады әлгі адам.
– Көке, – деп бала айқайлап жіберіп сайдың табанына дөңгелеп түсті.
– Айқайлама, – әкесі Тұрарды бауырына қыса беріп. – Жалғызым менің, жарығым менің. Кәне, былай
тасаға барайық.
Ол баласын қолынан жетектеп, қалың шырғанақтың ішіне кіріп отырды. Беті сопайып азып кеткен
ұлының басынан сипалады. Бауырына тағы қысты.
– Көке, енді саған тимей ме олар? – деді ұлы әкесінің сақал басып кеткен бетінен сипап, қараңғыда
кезіне көзін қадап.
– Енді тимейтін шығар, – дерін десе де, осы кезде Алматыдан болысқа хабар жеткенін сезді. Бүгін
түнде, тіпті осы қазір қуғын шығып, бұл ауылды түгел тінтеді. Аялдауға амал жоқ.
– Болыс ауылында ма? Бөтен хабар естіген жоқсын ба, Тұрар?
– Шыныбек атам айтады: болыс албандағы Қызыл бөріктен қыз айттырып кетіпті дейді. Ауылында
емес қой деймін.
– Қашан кетіпті?
– Кеше ғой деймін. Анық білмеймін.
«Онда болыстың шабармандары шығады, шаһардан солдат шығады. Албанға кеткен болысқа да
хабар жетеді. Қайын жұртында ол көп аялдамай қоймас. Қазір жолға шығу керек. Кешікпеу керек.
Астаң-кестең басталады. Астаң-кестең... Сорлы ауылдың тынышын тағы аламын. Ақырғы сойқан,
шыдап бақ, ағайын. Содан кейін ел жаққа ауамыз. Ел жаққа...»
– Тұрар, – әкесі әлденеден сезіктеніп отырған баланы қорқытып алмайын деп абайлап, жұмсақ
үнмен тіл қатты. – Тұрар! Қазір ауылға мені іздеп жүрген адамдар келеді. Сен қорықпа. Жеңешең де
қорықпасын. Сендерге тимейді. Мені көрген жоқпыз, келген жоқ деңдер. Мені көргеніңді жеңешеңе
де айтпа. Мен бірер күннен соң ораламын да, сендерді алып бұл жерден көшіп кетеміз. Білдің бе?
Бізге ешкім тиіспейтін, қорламайтын, қоқаңдамайтын мекен табамыз. Саған тай сатып әперемін.
– Қызыл Жебедей ме, көке?
– Иә, Қызыл Жебедей, Тұрар.
– Қызыл Жебені Саймасайлар сойғаны рас па, көке?
– Оны кім айтты?
– Оны болыстың Қалдыбек деген баласы айтыпты ғой.
– Жо, Тұрар, Қызыл Жебе сияқты асыл жылқыны ешкім де соймайды.

– Қайдам...
Рысқұл баласын тағы қысып құшақтады.
– Тұрар, сен тез барып, ер-тоқымды, менің шекпенімді мылтықты алып кел. Ешкімге көрсетпе. Бірер
таба нан, бірер уыс құрт ала шық. Жеңешең үйде ме еді?
– Жаңа Ахат атамдікіне кеткен Түйметай екеуі.
– Онда тез бар. Біреу-міреу байқап қоймасын. Тез орал, Тұрар...
* * *
Шолақ Шабдарға мініп тұрып, еңкейіп баласын жерден көтеріп алды. Қос қолтығынан көтерген
бойы бірауық ұстап тұрды. Сүйген жоқ. Құшқан жоқ.
– Тұрар, бауырым, жігерім! – дауысы дірілдеңкіреп. – Сенен несін жасырайын. Кетіп барамын.
Жолым ауыр. Бірақ қандай бір күн туар, нендей бір ауыртпалық болар, еш заман әкеңе күмән
келтірме. Мен де бір адасқан жанмын. Кімдерге қиянатым да болды. Ал арам болған жоқпын. Соған
сен. Баласың ғой, байғұсым. Өсерсің, ақыл кірер, сонда түсінерсің сорлы әкеңнің қан жұтып, қаһар
кешкенің. Жеңешеңді ренжітпе. Түйметайға қарап жүр, қарағым. Ал үйге бар. Қуғын келіп қалар.
Баланы еңкейіп ұстап, қатып қалды.
– Көке, мені ала кет. Көке...
– Ей, Тұрар! Қой деймін. Сені қайтып келіп алып кетемін. Қайт үйге!
Шолақ Шабдар бұл жол өрлеп тауға, таудың шатқалына қарай қыландап барып, қараңғыға сіңіп
кетіп, жоқ болды.
* * *
Қуғын түн ортасы ауа, ауылдың ит біткенін шуылдата келді. Бір топ солдат ауылды жан-жағынан
қоршап тұрды да, боржық сары старшын бастаған екі-үш адам тінтуді әуелі Рысқұлдың үйінен
бастады.
Беймезгіл уақытта есікті тарсылдатқан Рысқұл шығар деп қалды Ізбайша. Тұрар қуғын екенін бірден
сезді. Түйметай оянған жоқ. Ізбайша иығына бешпентін іле сала іш көйлекпен есікке жүгіріп барып.
– Бұл қайсың? – деді ақырын.
– Аш! – деп ар жақтан бөтен дауыс арс ете қалды.
– Үйде кісіміз жоқ, аша алмаймын, – деді әйел дауысы дірілдеп.
– Полиция, ұлықтың адамдары бұл. Аш тез! – деп боржық сары есікті тұтқасынан тартып-тартып
қалып еді, ілдебай ілгек жұлынып кетті де, боржықтың өзі байқаусызда шалқалап құлап қала
жаздады.
– Шырағдан жақ! – деп бұйырды боржық Таубай киініп те үлгірмеген әйелге.
Ізбайша түртінектеп жүріп, ши шақпақ тауып алып, шишасыз май шамның білтесін тұтатты. Үйдің
ішіне күңгірттеу болымсыз жарық түсті. Ортасында жалғыз тіреуі бар жартылай жеркепенің
қабырғаларына сорайған ұсқынсыз көлеңкелер сыймай төбеге шығып кетті.
– Байың қайда? – деп Таубай қамшымен өз етігінің қонышын сарт еткізіп, үйдің ішін көзімен тінтіп
болған соң әйелге бұрылып.
– Қайда болушы еді, мырза. Абақтыда жатыр ғой.
– Былжырамай шыныңды айт. Абақтыдан қашып кетті. Әйтпесе неміз бар түн ішінде сандалып, сенің
қойныңа келіп тұр дейсің бе бізді?
Келіншектің төмен жүзі лап етіп, басын көтеріп алғанда алақандай әдемі көздері жалт ете қалды.
– Өйтіп айтпаңыз, мырза. Бала-шаға бар үйде. Кісіміз келген жоқ үйге. Қашып кетсе қайда жүргенін
біз білмейміз.
Таубай аузы қисық көне кебеженің ішіне үңілді. Кебеженің ішінен ашыған сүзбе исінен басқа
ештеңе сезілмеді. Төрде сыры кеткен ескі әбдіре тұр. Күндіз үстіне екі-үш көрпе, бір-екі текеме
жиылып, жүк көтеріп тұратын әбдіренің түнде арқасы босап қалады.

– Аш! – деді Таубай келіншекке әбдірені бүктеулі қамшымен нұсқап.
– Әй, мырза-ай, осы жаман сандықтың ішіне біздің кісі сыйып кетеді деп ойладыңыз ба? Ашайын.
Көңіліңіз қалмасын.
Ізбайша ұзын бұрымының ұшына байланған қара кілтпен әбдірені ашты. Ескі де болса әбдіре құлпы
екі-үш бұралады. Кілт бұралғанда құлыптағы тілшік шүріппе сыңғыр-сыңғыр етіп әуендетті.
Осы әуеніне бола Тұрар қолына кілт түскенде сандықтың, аузын қайта-қайта бұрай беруші еді. Бір
қайырым ғана әуен. Сандықтың ішінде іске татыр ештеңе жоғына кешірім өтінгендей аяулы мұң.
Бұл баяғы батыр баба Әлімбектен қалған жұрнақ. Самарқанның саудагер сартына екі қой беріп
сатып алған сонау Қоқан заманында. Көне шеберлер кілт бұралар құлпына екі тілшік салып, бұлбұл
құстың бір қайырым үнін түсірген. Әу баста ол үн көңілді де шығар, ал келе-келе, қажала-қажала
құлыптың көмейінен енді жалынышты, мұңды әуен шығатын болған.
Сандықтың ішінде Ізбайшаның төркінінен келген біркиер сары шәйі көйлек, жасыл тыс барқыт
камзолы, шашақты шәлісінен басқа көзге түсер ештеңе жоқ сияқты. Шуда жіппен белінен бір
байлаған, сарғайып кеткен қағаздар бар екен. Сөйтсе, ол сонау Қоқан заманынан бергі толып
жатқан алым-салықтардың куәлігі болып шықты. Сандық түкпірінде шүберекке ораулы түйіншекке
қолын созды Таубай.
– Тимеңіз, – деген бала дауысы шар ете қалды. Енді байқады, әнеукүні болыспен келгенде
Саймасайға қолын бермей қойған безіреуік бала екен... – Тимеңіз, – дегеніне құлақ аспай,
шүберектің орауын жазып көрді. Күміс жалатқан, әр жерінің күмісі көшіп қара қотыр болған кәдімгі
бәкі екен. Бұл да Әлімбек батырдан қалған мұра. Әлімбек бұл бәкімен өзінің ұлы Жылқайдардың
кіндігін кескен; бұл бәкімен Рысқұлдың кіндігі кесілген; бұл бәкімен Тұрардың кіндігі кесілген;
кіндіктен басқаға жүзі тиіп көрмеген.
Шабарман оны қалтасына тыға қояйын деп тұрды да, татымсыз нәрсені қойшы дегендей сандыққа
қайта тастай салды. Жоқ жерден ашу шақырып, баланы құлағынан тартып тұрып:
– Айт, әкең қайда? – деді.
– Білмеймін, – деді бала безеріп.
Шабарман оны ыстан қарайып кеткен тіреуге тақап қойып:
– Шыныңды айт! – деп қамшы көтерді.
– Қойыңыз, мырза, баланың жазығы не? – деп Ізбайша шырылдады. Есіктің алдында тұрған екі
солдат селт еткен жоқ.
Боржық Таубай араша түскен келіншектің өзіне тақалған тамағынан жұпар иіс сезгендей, делебесі
қозды. Дәл өзіндей іркілдек, сары қарын тартқан кексе әйелі көз алдыңа елестеп, онымен
салыстырғанда мына тұрған келіншектің перідей сұлулығына қызығып, осыны иемденген Рысқұлға
бұрынғыдан бетер өшіккендей жер кепенің іргелерін тепкілеп көрді.
– Абақтыны тесіп шығып кеткен кәззап, бұл үйден де үңгір жол жасап алуы мүмкін ғой, – деді.
Жартылай жертөледе тышқанның інінен басқа тесік жоқ еді. Өзінің ерсі әрекетін жуып-шайғысы
келген Таубай Ізбайшаға тағы тиісіп:
– Есіктен басқа қойныңа келетін жол жоқ екен. Есігің осал, оны білдік. Келесі жолы есік тықылдаса
– шошыма. «Төбе шашы сексиіп, төрге қашар» сен емессің ғой. Кәне, жігіттер, басқа үйлерді шолып
көрейік, – деді старшын. – Бұл кірме иттердің ұңғыл-шұңғылы көп болады.
Шығып бара жатып, Таубай Тұрардың құлағын тағы бір бұрап қалды. Бала тістеніп, үн шығарған
жоқ. Екі көзі Таубайдың өңменінен өте тесірейіп қарады да қалды. Таубай көзіне көз тігуге шыдай
алмай шыға жөнелді.
Тау-Шілмембет ауылы сол түні асты-үстіне шығып, қиямет күйзеліс кешті. Ең сұмдығы сол:
шабарман Ахат ақсақалды жейде-дамбалшаң жалаң аяқ далаға дірдектетіп сүйреп алып шығып,
аппақ сақалынан лақ құсатып ұстап тұрып:
– Кәне, қақбас, інің қайда, қаныпезер, қашқын ініңді қайда тығып қойдың!? – деп алқымынан алғаны
батып кетті.
Шыныбек шыдай алмай:
– Әй, әкеңнің аузын... қоя бер қартты! – деп шабарманның қолын қағып жіберді.
Қатын-қалаш, бала-шаға ұлардай шулап, таң қылаң берген, табиғаттың толғанып, күнді күтіп

тебіренген шағында, жоқ-жұқа кедей ауылда дауыл тұрғандай алай-түлей жағдай болды.
– Қап, маңқа ит, сені ме! – болыстың он қолы боржық Таубай Шыныбекті жалаңбастан тартып кеп
жібергенде, Қорған ұста шыдай алмай, шабарманның қолынан жұлып алып, күмістеген тобылғы
сабын шырпы сындырғандай қақ бөліп, аулаққа лақтырып жіберді. Мынау дүлей күшті көрген
Таубайдың сесі қайтайын деді.
– Айналайын, ақылың бар азамат едің ғой, неге қинайсың жазықсыз жандарды? Рысқұлды біз көрген
жоқпыз. Көзіміз шықсын, көрсек, – деп тіл қатты Ахат.
– Ол қарақшы патшаның түрмесін тесіп шығып, қашып кетіпті. Осы ауылға келмегенде – қайда
кетеді? Жер жұтып қойды ма? Білесіңдер сендер. Айтқызамын бәрібір. Әлі өздерің келіп, аяққа
жығылып айтарсыңдар. Өздерің-ақ ұстап бересіңдер. Сондай халге жеткізбесем, Таубай атым өшсін,
жер басып жүрмей-ақ қояйын.
Ахатты айнала Шыныбек, Молдабек, Қорған, Үсіп тұр. Омар қосылмады. Омар өз үйінің есігінен
баспалап қарайды. Омар үрейлі.
Ахатқа араша түскендердің тәуекелге бел буғанын көріп, Таубай ыға бастады.
– Келмесе, келмеген шығар, – деді ол не сұмдыққа дайын тұрған солдаттарға. – Ол жырынды тау-
тасты, жыра-жықпалды паналап та жүре береді. Таудың текесіндей тағы болып кеткен сұм ғой.
Мүйізін қағып алып, етін итке тастамасам. Сай-сайды сүзіп шығайық. Ал осы ауылда екенін сездім
бар ғой, айтпады деме, от қойып жіберіп, күліңді суырамын.
* * *
Шапқыншылар, бастығырылып, ұйықтағанда көрген жаман түстей өте шықты. Бір сайдың
қырқасында ғана шоқиып отырған қауқарсыз ауылдың ересек еркектері Ахаттың есігінің алдында
әлі тұр. Тарқар емес. Үйді-үйіне тарап, төсектеріне қисайып жата-жата кететін бейбіт күн жоқ. Әлгі
старшын атжалманның айғырындай шақылдап кетті. Сұмдығым әлі алда деп кетті.
Ақылы-айран, ойы-ойран болған шақта ес жиып, етек түріп, ел болып кеңесетін кез келді.
Шапқыншы кеткен соң, Омар да інінен шыққан борсықтай дүрдиіңкіреп келіп қосылды топқа.
Тұрғандар оған қырын қарады. Әлгіндей жан алқымға келген шақта жанында болмаған ағайынның
болымсыздығына бәрі де ренжулі.
– Әй, Омар, қара қатынның қойнын қалай қиып келдің? Жата тұрмадың ба? – деп Шыныбек шағып
алды.
– Қой, шырағым, – деп Омардың батырлығы енді қозды.
– Айттым ғой анада. Аман-есенде елімізді табайық дедім. Көнбедіңдер. Мүйіз дедіңдер мені келіп. Ал
не болды енді? Әлі бұл-бұл ма! Мына жаман-жәутік кепелердің шаңырағын ортасына түсіріп,
өзімізді не қойдай бауыздап қырады, не абақтыға тығады. Көр де тұр. Айтпады деме. Онан да, әлі
кеш емес, көшейік. Жаңылдық, жаздық десек, Түлкібас бізді басқа теппес.
– Омар, шырағым, сенің айтып тұрғаныңның әбден жөні бар, – деді жүдеп тұрған Ахат қарт. – Рысқұл
қамаудан қашып шығыпты. Ол бір соқпай кетпес. Соның бір ауыз сөзін тосайық. Хабарласпай, қаша
жөнелмейік. Бұйыртса, құдай жолымызды оңдаса, көп кешікпей қайтармыз. Сәл шыдай тұралық.
Омар тыжырынып, мыңқ етті. Бірақ ештеңе айтқан жоқ.
Құлан иректеніп таң атып келе жатты. Талғардың шыңдары жарқырап, тағы бір таң атқанын әлемге
айқайлап айтқысы келіп тұрғандай, алқымы кеуіп бара жатты. Алдағы күннің не боларын,
Рысқұлдың қайда жасырынып жүргенін сол заңғар Талғар білетін сияқты. Ахат көзі жасаурап, таңғы
салқыннан жаурап, Талғардың апайтөсіне тесіле, телміре қарады. Бірақ Талғар дәмелендіргенмен,
тіл қатпады.
* * *
Албандағы қызылбөрік еліне Саймасай «күйеу бала» болып, Алатаудың інжу-маржаннан таққан
алқасы сияқты әдемі Көлсайдың алқымында жатқан Саты ауылына келіп түскелі екі күн болған.
* * *
Мезгіл қысқа қарай бет бұрған кез. Қыс түсіп, қар басып қалса Талғар мен Албан арасындағы Тау-
Шелек арқылы асатын жол қиындап қалады. Сол себепті де болыс қалындыққа қар түспей тұрып
барып, нақсүйері Нүкетай сұлуды алып қайту сапарына шыққан.
Албан – мейман келсе мелдектеп, берекесі кіре түсетін қонақжай ел. Ал мынадай атақты күйеу

келгенде риза қылып жіберейік деп барынша шабылған. Қарағай мен шыршаның ну орманы
сыңсыған Саты шатқалының іші той-думаннан масаттанған. Көлсайдан құлайтын күркіреуік өзені
түйе-тастарға арс-арс соғып, содан сонау көк аспанға қарай уыс-уыс ақ маржаннан шашу шашылып
жатқандай.
Нүкетай сұлу – дүниенің дүрия жамылған жәннаты Көлсайды жайлаған Мұқыш байдың қызы. Бай
мен бай құда болса – арасында тайпалған жорға жүрер дегендей, Саймасай күйеу болғанда, Мұқыш
қайыната, қатынасы, сөз жүйесі жарасқан. Әйтпесе, «күйеу бала» мен қайыната жас жағынан
шамалас. Екеуі де пайғамбар жасын игерген жандар.
Албан, Суан, Дулат бір анадан – домалақ анадан тараған ел. Ертедегі бір аңыз айтады: ағайынды
үшеуі енші бөліскенде үлкен үйге ие болып қалған Дулатқа бір тай артық кетіпті. Соған өкпелеген
ортаншысы Суан күншығысты бетке алып көше жөнеліпті дейді. Суанды көндіріп, кері қайтармақ
болып артынан ағасы Албан шығады. Суан көнбейді. Албан қиналады. Ата жұртында қалып бара
жатқан кіші інісі Дулатты да қимайды, беймәлім сапарға кетіп бара жатқан ортаншы інісі Суанды да
қимайды. Екеуіне де жалтақ-жалтақ қарайлайды. Суан Ілеге жетіп, енді суды жалдап өте бергенде,
Албан айқай салды дейді:
– Суан! Суан! Артыңа бір бұрылып қарашы. Анау Дулаттың үстіне нұр жауып тұр, қарашы!
Суан артына бұрылып қарамай, Іленің арғы бетіне өте шыққан...
Содан сөйтіп, екі інінің арасында Албан қоныс тепкен. Арқасы – Қырғыз, алды – Арғын, Найман,
шығысы – Қытай, батысы – Шапырашты, Дулатпен тұйықталып, Нарын, Шарын деген өзендері бар,
көк аспанмен тілдескен заңғар-заңғар таулары бар, Мыңжылқы мен Қарқарадай жайлауы бар,
бидайығына атты адам жасырынған асыл мекенді нелер ұрпақтың бесігі еткен албандардың бір
ауылы бүгін Дулаттың Жанысынан шыққан ақ патшаның адал ұлы – Саймасай болысты құрметтеп
күтіп жатқан.
Қарашаның суық күзі. Бірақ мұнда шөп сарғаймас, көк қурамас. Сондықтан да әлі жаз сияқты
сезімді әлдилейді. Саймасай қар жауып, жол бітеліп қалады-ау деген күдіктен арылғандай, қайтуға
асығар емес. Жап-жасыл дүние. Қар басса да сол жасыл күйінде кетеді. Бұл жердің өсімдігі де
Нүкетай тағдырлас. Қар астында жап-жас күйінде қалмақ.
Нүкетай сұлу құрбыларымен қол ұстасып, Сатыны өрлеп, Көлсайға көтеріліп, алмас алқалы ардақты
бесігімен қоштасады. Көлсайдың бетінен көгілдір аспан, зүмірет шыршалар, зүбәржат есіл дүние
түгел көрінеді – болмыстан болжаусыз көрікті көрінеді.
– Қош, көріктім Көлсай! – дейді Нүкетай. – Енді сендей көл көре алмаспын.
– Қойшы, Нүкеш, – дейді құрбылары. – Не болды сонша?! Ол жақта да осындай Есік көл деген әдемі
көл бар дейді ғой.
– Көлсайдай қайдан болсын, – деп күрсінеді. Нүкетай суға құлаған қарағай бөренесімен қалт-құлт
етіп жүріп отырып, айдынға қарап ғажайып айнадан өз суретін көреді. Су түбінен балықтың төресі –
ханбалық шоршып шығып, құйрығын бір бұлқып қалып, су бетіндегі қыз суретін қисық-қыңыр,
ұсқынсыздандырып жібереді. Нүкетай шошиды.
– Қайт кейін, құлап кетесің, – деп қыздар шуылдасады.
Төбеден шаңқ етіп қыран қалқып бара жатады. Аспан аясында, көл түбінде ақторғын бұлттар жүзіп
жүреді. Жат жерге кетіп бара жатқан жас келінге әлемде жоқ ақ жаулық сыйлағысы келгендей
аспан мен көл бір-біріне мөлдірей қарасады.
Әлдеқайдан, астынғы тұстан әлдекімдер айқайлайды:
– Қайт, қайт! – дейді. – Болыс асығып, аттанғалы жатыр. Қайтыңдар.
– Табан астында не болып қалды. Әлі екі-үш күн жата тұратыны қайда әлгі? – деп қыздар
состиысады.
Бәрі Нүкетайды ортаға алып, мұңайысып, етекке түсіп бара жатады...
* * *
Түнде қызыл-шымқай басқұрлар тартылған жұмыртқадай ақ отаудың ішінде құс мамықтың үстінде
ұйықтап жатып Саймасай түс көрді. Түсінде Бесағаштағы Тау-Шілмембет ауылына барған екен.
Алдынан Қызыл Жебеге мінген қаршадай бала шығып, міз бақпай тұрады. Саймасай қолын созады,
бала мұның сәлемін алмайды. Кенет Қызыл Жебенің тамағынан қып-қызыл шоқ шашырап, болыстың
бетін шыжғыра күйдіріп бара жатады. Өртеніп бара жатады. Өртеніп бара жатып оянып кетеді.

Көзін ашып алып, бетінен көрпені серпіп тастап, «уһ» деп демін алады. Сөйтсе, таудың түні салқын,
«күйеу бала» жаурап қалмасын деп, жеңгелері түскір мұның үстіне қабат-қабат қалың көрпелер
жауып тастапты.
Әйтсе де, болыс көңіліне күдік алып қалды. Әлгі бала Рысқұл иттің күшігі болды-ау, – деді, ана жолы
Бесағашқа барған сапарын егжей-тегжей еске алып. Әсіресе Қызыл Жебені түсінде көргені
шошытты. «Ашу үстінде ақыл тұманданып, сол дию жылқыны бекер қиғызып жібердім бе? Киелі
неме ме?» – деп секемденді. «Рысқұлдың өзі емес, баласы кіргені несі түсіме?» – деп тағы таңданды:
Таң атқанша көзі ілінбей шықты.
Ертеңіне сәске түсте суыт жүріп, хабаршы келіп жетті.
Саймасайды оңаша шығарып алып, үй сыртында жеке сөйлесті.
Саймасай еңсегей бойлы, кесек пішінді, қара сақалына сәл-пәл ғана қылау түскен, нұрлы жүзді,
сымбатты кісі еді. Қазір сол қызылшырайлы бетінен қан қашып, қуқыл тартып, бойы шөгіңкіреп
қалғандай, үйге қаяулы оралды. Ауыл иелері үрпиісіңкіреп:
– Жайшылық па, мырза? – деп сабырсыздана жан-жақтан сұрақ қойды.
Саймасай сыр бермеген болып:
– Жәй, құдай-ау, әшейін... Біздің елде бір Рысқұл дейтін кірме неме орыстың атын ұрлап, түрмеге
түсіп еді, сол абақтыны тесіп қашып кетіпті. Біздің болысқа қарасты адам болған соң ояз мырза
маған хабарлатып жатқаны ғой.
– Ей, тәйір-ай, соны да сөз деп... Ауыл-аймақ, бала-шаға аман болса, не қылар дейсің, – қайыната
Мұқыш бай тұқшыңдап қойды.
– Қай Рысқұл? Тау-Шілмембеттің Рысқұлы ма? – деп Мұқыштың Дәулен деген жамағайыны
сампылдап сұрап қалды. Аңқылдақ, абайламай айта салатын, аңқау кісі еді.
–Ой, бөрім-ай, патшаның түрмесін тесіп шығады, ә?! Ер ғой, сорлы. Ер, ер, – деп өзін-өзі құптап
басын изеді.
«Рысқұлды бұлар да біледі, – деді ішінен Саймасай бетіне шыбын қонған адамдай тыжырынып. –
Иттің әйгілісі-ай. Қашқанда қайда барып сияды? Өкіметтің құрығы ұзын. Қайда кетер дейсің».
Өзін-өзі осылай жұбатқанмен, көңіліне көлеңке түсіп, қабағы ашылмай қойды. Түндегі түс пен мына
жайсыз хабардың арасынан бір байланыс іздеді. «Сол жығылғырды құрбандыққа бекер шалып
жібердім бе», – деп бір сұңқылдақ сұрақ берекесін алды. Өз елінен аулақта отырып, өз тірлігін бір
сәт сын көзбен шолып еді, айналып келіп, күнәлі өзі сияқтана берді. Осыдан елге барған соң
Рысқұлдың ісін жаптырып, жақсылық жасамақшы да болды. Тау-Шілмембет ауылын көзіне көк
шыбын үймелеген өгіздейін жауыр жарасына істік ағаш шанши бермей, біршама жеңілдік те
жасамақ болды. «Бірақ Рысқұл оңбаған үрерге иті, сығарға биті жоқ, тақыр кедейлігіне қарамай,
жалғанның тәкаппары ғой. Оның басынан гөрі, Талғардың басын ию оңай. Өзінен де бәле бар.
Әйтпесе, әмпейлесіп, тәп-тәуір болып жүрсе, еті тірі ебі бар, қоңданып-ақ кетер еді... Ит мінезді
болса да, аты шулы. Бұрынғыдай илей бермей, икемге келтіріп, мал беріп, жер беріп көрейін
қызылкөз бәлеге».
Алпыстан асқан алпауыт болысты құдай қайырымды етемін десе, он жетідегі сұлу қызды айттырып,
қайын жұртына жиірек жіберіп тұрғай. Кеудесіндегі бір кесек беріш емес, жүрек екенін олар сонда
еске алар...
Сырттай сыр бермегенмен, Саймасай қайтуға ниет білдірді. Ақ патша қызметіндегі адам екенін
айтты. Бұл сияқты жері сұлу, елі дарқан ауылда айлап жатса да лазым. Бірақ алда қызмет күтіп
тұрғанын алға тартты.
Қайын жұрты құрметті күйеуді жөндеп күте алмай, бабын білмей, ренжітіп алдық па деп алаңдады.
– Тәйірі, ел аман, жұрт тыныштық, бейбіт заманда ауыл-үйден от ала келгендей болмай, жата-
жастанып, қызық көріп құмардан шығып қайтыңыз, мырза. Ат бәйге, көкпар, күресті ертеңге
қаратып отырмыз. Арғы күні аттанасыздар. Асықпаңыз, – деп жатыр албандар. – Қалың Дулат
елімен бұрын бауыр ажырамас туысқан едік, енді мыңжылдық құда боламыз. Ондағы Дулат ойлап
қалар: «Албан ағамыз бізден барған құдаларын тым болмаса екі-үш күн күте алмағаны несі?» – деп.
Саймасай илікпеді. Ояздың оспағынан сескенді. «Елінен бүлікшіл шығып, әскерімізді әлекке салып,
қашып жүргенде, болыс жас қыз айттырып жігітшілігі ұстағаны несі?» – депті. Қалжыңы болса да,
қаһарлы сөз. Әрі десе Нүкетай сынды сұлуды мына қауқылдасқан көптің арасынан емес, тезірек
оңаша отаудың, шәйі шымылдықтың ішінен көруге бек ынтызар. Нәпсі сезім жеңгенде, ақыл

адасады.
«Толмаған он жетіге жасым, әке,

Жүруші ем күліп-ойнап, тасып, әке.
Баланың қыз да болсам, тұңғышы едім,
Сыймады-ау өз үйіме басым, әке.
Боз інген боздайды екен ботам-ау деп,
Жүк артса қабырғама батады-ау деп.
Қыз мұңлық кетерінде жылайды екен
Жанында жат біреудің жатам-ау деп.
Түндікті төрт жерінен ойдыр әке,
Тойыма ту биені сойдыр, әке.
Тойыма ту биені сойдырмасаң
Биылша қызым жас деп қойдыр, әке.
Базардан базар барып ине алайын,
Жан әкем берем десе қиналайын,
Жан әкем берем десе, қиналғанмен
Белімді бекем буып жиналайын»...
Нүкетай сұлу бұлайша өнер шығарып, сыңсу айтып, өзгенің көңілін босата алған жоқ. Аттаныстың
табан астында асығыс болғандығы сонша, әдеттегі ауылдың «алты ауызы», тіпті «жар-жар» да
айтылмады.
Тең-тең жасау-жабдық тиеген керуен Сатыңнан шығып, Тау-Шелек асуына қарай бет алғанда,
Қарашаның қара суық желі қарағай басын тербетіп, қылқаңдары қыл қобызша боздап тұрған.
Аспанды аунақшыған бұлшық-бұлшық қарасұр бұлт қаптады.
Таудың бұралаң сүрлеу жолы бір қырға шығып, бір ойға түсіп, салтанатты кеш үзік-созық келе
жатқан. Шыңдарды бұлт бүркеп, қарауытып қарағайлы беткей ғана көрінеді. Қыламықтап қарт үсе
бастады.
Бұл қыстың алды еді. Қалдықызыл деген алшаң жорғаға мінген болыс алдыңғы топта. Қалдықызыл
құйрық-жалы төгілген, қасындағы өзге жылқы баласынан ірірек, арқардың құлжасындай маңғаз
мал. Өз жорғасына өзі масаттанғандай, үстіндегі иесімін басқалардан мерейі үстем екенін
сезгендей, басын шұлғып тастап, анда-санда пысқырынып қойып, бір сарынмен сілтейді. Өзге аттар
жүрісін Қалдықызылға теңестірмек болып, біреуі текіректеп, біреуі желе шауып, мазасыз халде.
Болыс көп сөйлемейді. Нөкерлерінің неше алуан жол әңгімесіне назар да салмайтын сияқты. Ол өз
ойының тереңінде, өз қиялының жетегінде.
Болыс қазір өз ордасына екі себептен асығулы. Бірі ояздың шақыртуы. Ояздың аты – ояз. Ұлыққа бұл
да құлдық ұрады. Біреуге біреуді тәуелді етіп, біреуге біреудің күнін түсіріп қойған заман.
Әйткенмен, ояз бұған қаһарын төгетіндей реті жоқ. Верный оязын былай қойғанда, бүкіл Жетісу
облысында ең қадірлі, губернатор фон Таубенің өзі құрметтейтін болыстардың бірі осы – Саймасай.
Рысқұл дейтін бір бұзық түрмеден қашып кетсе, Саймасайды кінәлайтындай не жазық бар?
Түрменің әкімдерін кінәласын. Ойға сумаңдап күдік кіре бергенмен, Саймасайды бұл онша
састырмайды. Дегенмен, асығу керек.
Асығу керектігінің тағы бір себебі: Нүкетай сұлу. Мына жол үстінде келе жатып, алпысты
алқымдаған кәрі құлжа алдағы ләззат түнін аңсаулы. Кейде ол өз ойынан өзі ыңғайсызданғандай,
оның ойын басқалар оқып келе жатқандай жанындағыларға қарап та қояды. Жоқ, олар өзге бір
әжік-күжік әнгімемен әуре екен. Сонда болыс қайтадан ойша Нүкетайдың қасында жалғыз қалады...
Шашағы төгілген ақ шәйі шымылдық.. Екеуден екеу оңаша қалған шақ. Өзге дүние өртеніп кетсе де,
сол оңаша сәт бәрінен қымбат. Нүкетайдың күпек шашбауы сыңғыр-сыңғыр сылдырап, әуелі
камзолының түймелерін ағытар. Әрбір түйме ағытылғанша бір жыл өткендей тым ұзақ көрінер.
Сонан соң сары сылаң шәйі көйлектің жеңінен әуелі бір қолын шығара, екінші қолын шығармастан,
алақанымен аппақ, төсін басып тұрып қалар.
– Келші, Нүкеш! – дейді шымылдық ішінен Саймасай аласұра алқынып.
Нүкетай үндеместен басы салбырап, кеудесіне оқ тиген адамдай, сәл еңкейген қалпы қатып қалар.

– Болшы, Нүкеш! – дейді құдай қосқан қосағы біреу буындырғандай тынысы тарылып.
Нүкетай тас болып қатып қалғандай қозғалмайды. Демі де білінбейді. Сылаң шәйі көйлек бір
иығына ғана ілініп тұр. Бір қолын жеңінен шығарса, сусып, ың-жыңсыз жерге түспекші. Сонда
перизаттай Нүкетайдың аппақ тәні анадан жаңа туғандай жалаңаштанады. Алпыстағы күйеудің
қартаң тартқан жүрегі аттай тулап, кеудесінен ыршып шыға жаздайды.
Саймасай шыдай алмай дамбалшаң аяғын салбыратып мамық төсектен тұра беріп, Нүкетайға қара
күрең кәрі қолын созады. Атластай жылтыр жалаңаш білегінен ұстап, төсекке қарай тартады.
Нүкетай тырмысып, қолын кері тартады. Күйеу өзіне қарай жұлқиды. Алпыста болса да аюдай күші
бар еркектің әлді қолы жалаңаш пері қызын оппа тартқандай шымылдықтың ішіне сүңгітіп жібереді.
Жандәрменде қыз байғұс, – «суға кеткен тал қармайдының» керімен, шымылдықтың бір шалғайына
жармасады. Шымылдықтың жібі үзіліп кетіп, ақ шәйі қалқан қопарылып жерге түседі. Күнәкәр
түннің куәсі болатын биік төсек абыройы ашылғандай лыпасыз қалады.
Шымылдықтың құлағанын жаманға жорып, желігі кеудесінен желдей шығып, қызуы басылып
қалатын жігерсізің емес Саймасай, қайта бұрынғыдан бетер делебесі қозып, ақ төсектің үстінде
қорбаң-қорбаң жанталасып еркектің пірі Зәкәрияға сыйынып, қара тоқтының жілік сорпасына
тойынып, жиырма бестегі жігіттей қаны қайнап, ақ перизатты алпауыттана бүріп түседі.
Қиялмен осы бір тұсқа жеткенде, Саймасай Қалдықызылды абайсызда тебініп кеп қалды. Алаңсыз
алшақ басып келе жатқан ат бұл тебіністен оқыс ыршып, оқша атылғанда, үстінен Саймасайдың өзі
түсіп қала жаздады. Әбиір болғанда өзі емес, басындағы тас қара барқытпен тыстаған дөңгелек
құндыз бөркі ұшып кетті.
Нөкерлері ан-таң болып, жердегі бөрікті бірінен бірі бұрын алуға асықты.
Содан кейін әлгі көрініс, үріккен құстай, қайтып оралмады. Саймасайдың көңілі пәс тартты. Арт
жағына бұрылып қарап еді, садақ тартым қашықтықта, буалдыр арасынан Нүкетайлар көрінді. Оның
жанында екі жеңгесі, сіңлісі, үш-төрт қаралы әсем топ, әдеп сақтап, еркектерден кейінірек келе
жатқан.
Қар қыламықтағанын қоймады. Айнала төңірек күңгірт тартты. Сол жақ қаптал биік тау, тауды
өрмелей өскен шыршалар қылау қардан бурыл тартқан. Оң жақ қапталдың реңі сарғыш, шыршасыз,
шырайсыз тырбық бұталар, сұрғылт тастар. Елсіз меңіреу шатқал. Бір топ атты адамдар жанын
алатындай, тек сауысқан шықылықтайды.
Кенет Саймасайдың көз алдына, буалдыр арасынан шыға келгендей, Қызыл Жебе тұра қалды.
Болыстың тұла бойы дір етті. Елес лезде ғайып болды. Қылаулаған мұнардан ештеңе көрінбеді.
Саймасайдың көңілі бей-жай күйге түсті. Қыдыр жолдың үстінде, баға жетпес олжамен оралып
қайтқанда, көңіліне не шайтан ұялағаны беймәлім. Қар кейде қызғылтым болып көрініп, кейде
шашыраған қандай күрең-қызыл тартты.
Болыс қамшы ұстаған қолымен көзін уқалап болып қайта ашып еді, шатқалдың шыршалы жағынан
бұталы жадағай жағына атырылып Қызыл Жебе қарғып өткендей көрінді. Ағаштардың бұтағын
қызыл қырау тұтып қалғандай.
Саймасай сескенейін деді. Нөкерлерінен ол ат бойы алда жүріп келе жатқан. Өзгелер аттарының
тізгінін тартып, болыспен үзеңгілеспеуге тырысады. Әдеп солай. Ал енді, болыстың өзі әлгілердің
ортасына тығылғысы келгендей, Қалдықызылдың басын тарта берді.
«Танауыңа кершеу түскір, Қызыл Жебенің киесі болғаны ма? Неге елестей береді?». Сонан соң өз
ойының оспадарсыздығын өзі байқап, бұрынғыдан бетер іштей жүдеп қалды. «Өлген аттың
танауына да кершеу түсер ме еді?».
Өткен істің өкініші өзегін тілгіледі. Бірақ Қызыл Жебеге қылған қиянаты жалқы емес екенін
ойламады. Ойласа, мына келе жатқан Нүкетайға да Қызыл Жебенің кебін келтіргенін түсінер еді.
Бірақ бұл ұғым Саймасайға жат. Ар алдында да, адам алдында да ақталатын үлгісі бар:
пайғамбардың өзі төрт қатын алған дейді. Сұлуды сүюді пайғамбар да жек көрмесе керек.
Жарықтық, алпыс үш жасында жас тоқалының тізесін құшақтап жатып жантәсілім қылған ғой...
Мұның да мезгілі пайғамбар жасына жақындаған.
Бірақ бұл дүниеге уақытша қонақпын деген қаперінде жоқ. Қартайдым-ау, қайратым қайтады-ау,
сонда Нүкетай болса әлі жап-жас. Жас неме Тұқымбайдың тоқалы құсап, өсектің өртіне түсіп кетеді-
ау деген күдік әзір мазаламаған.
Түні бойы бие сауып, саба пісіп шығатын жылқышы жігіттің Тұқымбай тоқалымен әмпей-жәмпайы
барын бүкіл жұрт жыр қылып айтып жүреді. Бұған бір жиында қарқылдап тұрып Саймасайдың өзі де
күлген. «Бұқаның өзі қартайса да мұрны қартаймайды» дегенмен, уақыттан күшті құдірет жоқ.
Уақыт зауалына әлемді қалтыратқан жиһангерлер де, патшалар да, перғауындар да төтеп бере

алмаған. Күшті болса, ұлы пайғамбар қайда кетті? Ескендір Зұлқарнайын неге өлген?
Тұмса байталдың бал қымызы мен қара қойдың жілік майына бапталған, мансап пен байлыққа
мастанған болыс мұны ойлап жатқан жоқ. Ол өзін мәңгі өлмейтіндей сезінетін. «Жалаң жібек
байлаған арулар кімнен қалмаған», – деп жыраулар айтқан нақылдан махрұм болып, ертеңгі күнін
болжап бас қатырмаған. Еркектің пірі Зәкәрия да ертеңгі күні қанша жалбарынса да қайырылып
қарамай кететінін бүгін білмей, кеудесін есірік жел екілендірген шақ қазір.
* * *
Рысқұл Тұрармен қоштасып шыққан түні дамылсыз жүріп отырып, Тау-Түрген жақты бетке алып,
Тау-Шелектен асатын жолдың Орта Қараш тұсындағы тар қылғанға таң ата бір-ақ тоқтады.
... Нардай шөгіп жатқан иір мойын қырқаның ойпаңында бір мая шөп бар екен, соны барып
паналады. Шолақ Шабдардың ауыздығын алып, шылбырын белдігіне байлап, маяны үңгіп-үңгіп ұя
жасап, өзі соған кіріп, бұйығып жатып ұйықтамақ болды. Әбден қалжырап еді. «Болыс ертелетіп
жүрмейді, – деп қойды. Сәскеде шықса бұл тұсқа түс ауа жетер, көз шырымын алып алайын».
Ол шошып оянды. «Қара басып, қатты ұйықтап қалдың ба?» – деп пішенді шынтағымен аршып,
тысқа атып шықты. Күн бұлыңғыр, қай мезгіл екенін аңғара алмай, бірауық аңырып қалған. Шел
басқан ақ көздейін күн қиялап, Бас Қараштың тұсында тұр. «Үлкен сәске болған екен, – деп қойды. –
Болыс жолға шыққан да шығар».
Шолақ Шабдардың бүйірі тоқ. Кермек исі аңқыған көк пішеннен жерігендей, көзін жұмып, кекжиіп
тұр. Қатқыл тезек тастапты. «Шөлдеген екен», – деді Рысқұл.
Шолақты бір қолына жетектеп, бір қолына мылтығын ұстап, Рысқұл қырқаны қиялап төмендегі суға
беттеді. Тұяқ астында қураған тобылғы сытырлап, қияқ тастар қышырлайды. Түксиген төңірек –
айнала тау, әр жерден «шиқ-шиқ» деп ұшқан зымыран шымшықтан басқа тіршілік жоқтай. Тек
төменде сарқырап аққан тау суының сарыны ғана қуатқа дәт. Суды бойлап, жыландай ирелендеп,
сүрлеу жол жатыр. Рысқұлдың бар үміті осы жолда. Аңдыған адамын оған осы жол әкеледі.
Шолақ Шабдар мұзарттан құлап жатқан құрыш судан сілесі қатқанша сіміріп болған соң, Рысқұл
оның ауыздығын салып, үстіне мінді. Су жағалап, бір бұлымды айналып өтіп, тұйықтау тас қорымға
тартты. Ондай жерде кекілік жайылатынын біледі. Кешегі кекіліктен кегін енді алмаққа бекініп,
мылтығын бытырамен оқтап, оңтайланып келеді. Ежелгі аңшының сергек сезімі оны алдаған жоқ,
тұйықтың тұсына жете бергенде бір ұя кекілік «пыр» етіп бәрі бірден жер бауырлай көтерілген
кезде, Рысқұл әлгі топқа мылтығын көздемей-ақ сілтеп жіберген. Мамығы қобырап, жып жылы,
жұп-жұмсақ болып жатқан екі кекілікті қу шиенің түбінен тауып алып, қоржынға сала салды да,
қайталап маяға тартты.
Шолақты маяның тасасына, бір түп тобылғыға байлап, ауыздығын алып пішенге қойған соң, Рысқұл
шөп-шалам, қурай жинап, от тұтатып, кекіліктің біреуін қақтады. Осы жұмыспен жүріп, ұдайы екі
көзі төменде, ирелеңдеген жол бойында болды. Жарау атты жолаушылар мұның тұсынан бір сәтте
ете шығуы мүмкін.
Кекіліктің жас етін жеп, жан шақырып, қарны тояттаған соң, көңіл де көтеріңкі тартты. Маяның
жол жақ іргесін үңгіп жіберіп, қылау қардың арасынан төменге көз тігіп, шөпке арқасын сүйеп,
жүресінен отыр.
Оңашада оны толқын-толқын ойлар қамалады. «Құдай бұйыртса, бұл арқарды да атып алармын, –
қолындағы қорғасын оқты салмақтап, берданканың патронына дәрі салып отырып. – Қош, болыстың
қаны шашылды делік. Сонан соң ше? Сонан кейінгі күн не болмақ? Үкіметтің құрығы ұзын. Тау
паналап, таста түнеп, қашанғы күн көре аламын? Тау-Шілмембет ауылының тоз-тозы шығады?
Ізбайшаны көкпар қылады... Тұрардың халі не болмақ? Осы итті өлтірмей-ақ қойсам ше? Өлтірмей-
ақ қойсам... Мені бәрібір ұстап береді. Түрмеден қашқан адамды аяу жоқ, не Сібірге жібереді, не
кардцерде шірітеді. Сонда не ұғым? Күштісі-ай бұл иттердің. Атасына нәлет!»
Қорғасын оқты мылтықтың көмейіне тығып, затворын жапты да, қаруды қасына сұлатып тастап,
құрғақ пішеннің арасынан гүлқайырдың қурап қалған ақ гүлін алақанына салып біраз отырды.
Төмендегі жол бойын көзімен тінткілеп өтіп, басын көтеріп жоғары қарады. Бұлттан сәл айыққан
шоқылар шексіз аспанға қол созып, көк тәңірге жалбарынып, мәнгілікке қатып қалған ебедейсіз
дәулер сияқты көрінді. Қапшағай шатқал аждаһаның аранындай үңірейіп тұр. «Атасына нәлет, –
деді Рысқұл, – осыдан тау асып, қырғызға өтіп кетсем...».
Сол отырыста ол паналауға болады-ау деген жердің бәрін оймен шолып шықты. Қырғыздың жоғары
Таласында құдалары бар. Шілмембет-Сәліктің бір қызы баяғыда сондағы қырғызға ұзатылған. Бір
баратын жер сол. Мына таудың ар жағында Қаракөл, Ыстықкөл жатыр. Олар – Бұғылар. Мұны
сыйдыра алмас. Мұндағы қырғыздар бәрібір осы Жетісу облысына қарайды. Патшаның да айласы
асқан. Алақандай қырғыздың бір пұшпағын бөліп алып, Жетісу губернаторына қаратып қойған. Елді
бөліп-бөліп, қырық жілік қылып ұстаса, ілік-жілік, бір-біріне айдап салып билеп-төстеу оңай.

«Атасына нәлет!»
Енді бір сағалайтын шама – қазақтың төменгі Таласы. Төменгі Таласта Рысқұлдың нағашысы бар.
Ойық елі. Ол Әулие-ата оязына қарайды. Нағашы елі мұны жамандыққа қимас. Ер жігіттің үш
жұрты бар дейді. Бірі – өз елің. Ол күншіл келеді. Екіншісі – қайын жұртың. Ол – сыншыл келеді.
Нағыз жанашыр нағашы жұрты дейді. Кім біледі...
«Атасына нәлет, мен қу жанымды қуырдақ қылып қашып-пысып күнелтермін-ау. Қатын-бала не
болады? Аз үй Сәлік-Сары не болады? Нағыз қуырдақ солар болмай ма?».
Құбыладан ызғырық ескек жел шығып, тырбық тал, бұта басын бұлғақтатты. Бұта басын жел
шайқағанда, жүні қобыраған шымшық бірге ырғатылады. Қанатын жел кеулейді. Шымшық
тырнағын бұтаққа қадай түсіп тырмысады. Не көрсем де, мына қураған жапырақтармен бірге
көремін деп қасарысып отырған сияқты. Әйтпесе ұшып кетіп, ықтасын табуына болады.
Рысқұл бағжиып, әлгі бұтаға көпке дейін қарап қалды. «Атасына нәлет, шымшық құрлы жоқпын ба?
Жоғарғы Таласы да, төменгі Таласы да бар болсын. Ер басына күн туса, бұта түбі үй болар, қашып-
пысқанша алысып өлемін!».
Ол хош иісті көк пішеннің арасында ала бөтен қоңырайып тұрған атқұлақтың сояуын суырып алып,
саусағымен шарт сындырып лақтырып жіберді.
Көк тәңірге жалынышты қол созған шоқыларды қайтадан бұлт қаптады. Шоқылардың арызына
аспан ақ боранмен жауап бергендей, жел қатайып, қар жапалақтап жауа бастады. Бұта басындағы
шымшықтың қос қанатын қобыратып, жел кеулей түсті. Рысқұл жерден берданканы көтеріп алып,
шекпеннің жеңімен дүмін сүрткіледі.
«Әттең, осындай мылтық Шыныбекте болса, Қорғанда болса, Молдабекте болса... Қарауымда
қарулы жүз сарбаз болса... Бірақ жүз адам кімді қиратар? Станицадағы Қара Иван да қосылар ма
еді? Кім біледі?». Ол әйтеуір жолыққан сайын ақ патшаның әке-бабасын, тұқым-тұқиянын түк
қалдырмай сыбап отырады. Қара Иван да Рысқұл сияқты осыдан отыз жыл бұрын Ресейден ауып
келген. Бір тоқымдай жер іздеп, күн көрістің қамы – ата-мекенін тастап, жел аударған қаңбақтай
домалап, жеткен жері осы Талғар. Бетінде шешектен қалған қалың қорасан дағы бар, қоңырқай кісі.
Содан да оны қазақтар Қара Иван атап кеткен. Онымен Рысқұл тамыр. Аңшылықтың арқасында
танысқан. Бірде үш-төрт қырғауыл сыйлап мына мылтықты сол Қара Иваннан алған. Сөйтіп,
бұрынғы ескі шиті мылтықты тастаған.
«Орыстарын жинап, Қара Иван жүз қол көтерсе, мен бір жүз қолды атқа мінгізсем. Алматыны алар
ма едік? Бірақ зеңбірегі бар-ау, дәйістердің... Зеңбірек болса... Шіркін-ай, баяғы Байзақтың қол
астында жүзбасы болған Әлімбек бабамдай шайқаста жүріп шейіт болғанның арманы бар ма!
Қоқанның тағын қалтыратқан сол батырлардан бізге мұра болған қасиет қалмағаны ма? Бірақ
Қоқанның ханы мен орыстың патшасы тең бе? Пішту... Қайда ол! Арасы жер мен көктей. Орыстың
патшасы жердің жүзін билеп тұрған жоқ па? Әй, халық қаһарланса, кім біледі... «Көп түкірсе – көл»
деген. «Халықты көтеретін күш қайда, құдай! Ал патша құлады. Одан ары не болмақ? Атасына
нәлет!».
Одан ары не болары мына қар аралас бұлыңғыр сияқтанып кетті де, Рысқұл селк етіп, төмендегі жол
бойына үңілді.
Бұл отырған тұстан төменде кетіп бара жатқан аттының үстіне қарғып түсуге болар еді. Ара жақын,
мылтық мүлт кетпейтін, таяқ тастам жер. Бір қаупі бар. Болыс бұрынғы салты бойынша өзге топтан
ат бойы алда жүре ме, әлде шоғырдың ішінде бола ма? Шоғыр-дүрмектің арасында болса – қиын.
Шамалайды, түс ауып кетті. Күннің көзі көрінбейді. Арғы беттегі қарағай, шыршалар ақ жамылған
әруақтардай боп тұр. Табандағы алқынған судың сарыны да бәсеңсігендей. Әлде құлаққа әбден
сіңісті болған соң солай шығар.
Жел саябырлап, қар енді қалбаңдамай, біркелкі мамырлап түсіп жатты. Күні кеше күн жылы еді.
Сол жылу әлі бойынан қашпаған бұталар қарды лезде ерітіп, жұтып жіберіп жатыр. Бұл тәпе-тәннен
жауған қар Алланың алғысы ма, қарғысы ма – беймағлұм. Оң қол жақтағы жалаңаш жартасқа қар
жұқпай, беті суланып, қарауытып, қалың ойға кеткендей мелшиіп қалған. Қар түскен сайын шөп
сыбырлайды. Миллион сыбыр, ұлан-ғайыр ұран дауысқа ұласқандай әсер етеді. Дүние күңіреніп
бара жатқандай көрінеді. Болмашы сыбыр көбейсе боз боран тұрғандай екен.
Қар толастар емес, мая шөбі сансыз сыбдырмен сыбызғы тартып, жүрек жылататын мұңлы бір ұзақ
күйге ұласты. Алда күтіп тұрған ажалды оқиғаның азалы батикасы сияқты. Бұл күйден кейін Рысқұл
бір мезгіл мылтықтың өңешінен оқты суырып алып тастағысы да келді. «Бір болыс о дүниеге кетер,
одан бұл дүниеде не өзгереді? Баяғы зар заман сол заман қалпында қалар. Әттен дүниеде не көп,
мен сияқты зорлық көргендер көп. Құлақ кесті құл болып жүре бермей, бәрі де үдере көтерілер күн
болар ма? Әне, сонда әділетсіздік артын қысар еді. Менікі де? «Бөлінгенді бөрі жердің кері емес

пе»?
«Жоқ! – ол пішендегі шашыратқының қураған көк гүліне қол соза беріп». – «Біреуге шұқыр қазсаң –
алдыңнан ор шығады» деген қайда? Болыс маған деген шұқырды терең қазып, аямастан итеріп
жіберді. Жазығым не? Бауыздарда лақ та бақырады. Лақ құрлы болмай, тұяқ серіппей кете беру
керек пе? Жоқ! Саймасай алшаң басып, аранын ашқан дүниеде маған орын жоқ. Атасына нәлет!»
Жүресінен отыра берген соң аяғы талды. Аяғын созып жіберіп, ақжұлық болған шоқай етігіне
қарады. Қыс болса келіп қалды. Аяқ киімнің сиқы мынау. Мая болмаса, үстіндегі жұқа шекпеннен
қазірдің өзінде суық өтетін түрі бар. Тұлабойындағы киім атаулыдан жанға себі – тозығы жеткен
киіз қалпақ.
Көптен бері ыстық ішпей, шекесі құрысқан. Бас аурудың үстіне мына меңіреу, бұлыңғыр тыныштық
қосылып, миын шаға түскен.
«Балалардың да киімі тозық. Тұрар жалаң аяқ еді. Мына қарда тобанаяқ, далаға шыға алмай,
мүсәпір болып, көзі жаутаңдап отыр-ау... Аяғы күйген тауықтай азап кешкен қу өмір. Бүйтіп өмір
сүргенше, алысып өлген жақсы. Саймасай әділ болса, біз аш-жалаңаш қалармыз ба? Жоқ! Оны
аяудың керегі жоқ. Азды аяған, көптен құр қалады. Саймасай жойылса, бәлкім, басқа болыстарға
ақыл кірер, тәубасына келер, елге жеңілдік болар... Әй, атасына нәлет!».
Қақпанға түскен қасқырдай, ызалы көздері қанталап бара жатты. Тұрардың жалаң аяқ, жертөледен
шыға алмай отырғаны тағы елестеді. Көзінен шоқ шашырағандай болды. Бірақ оны мына меңіреу
түкпірде ешкім көрген жоқ, көрсе шошыр еді.
Көңілінен Тұрар кетпей қойды. Оның ар жағынан Түйметай мен Ізбайша буалдыр көрінеді. Тұрар
тура қарсы алдында бетпе-бет тұрғандай. «Көке-ау, мені де ала кет», – деген үні құлаққа келді. Күні
бойы міз бақпай отырған Рысқұл тықырши бастады. Құлыны үйде байлаулы қалған, желіні сыздаған
биедей бей-жай. Көзге көрінбес арқаннан босаса-ақ, Тұрарына алып-ұшып жетпекшідей.
Қыршынның жасындай қысқа күн күңгірттене берді. Кенет долана ағаштың басында отырған
сауысқан шық-шық ете қалды. Рысқұл шошып кетіп, орнынан атып тұрды. Сауысқан қалбаң етіп,
ұша жөнелді де, қарсы беттегі қарағайлы бөктерге қарай парылдап бара жатты.
Ақ буалдыр арасынан, түкпірдегі тұмсық айналымнан қара шұбартоп бұлдырап көрінді. Рысқұлдың
жүрегі дүрсілдей жөнелді. Мылтық ұстаған қолының селкілдегенін сезіп: «Ой, жігерсіз!» – деп өзіне-
өзі кіжінді. Бұқпалай түсіп, сәл жүріңкіреп бір шоқ итмұрынның түбіне барып паналады. Қолының
дірілі басылды. Жолаушы топтың жақындай түсуін тосты.
Маяның жылы қуысынан шыққан бетте жұқа шекпеннен суық өткен сияқты еді, енді тұла бойы
ысып бара жатты. Қара шұбар топ шоғырланып таяп қалды. Мая тұсынан өткен соң жол шолтаң
етіп, келесі тұмсықтың тасасына кіріп кетеді. Ол тұмсықтағы қара жартас қазір қаһарланған адам
кейпіне келгендей екен. Бетіне қар жұқпай еріп кете берген соң, суланып, көзінен сорасы ағып,
әжімі айғыздалып, наладан жаны күйзелген, әлденеге тас түйілген қалпы бар. Ол да зауал заматын
тағатсыз күтіп, қозғалсам жауымды шошытып аламын-ау деп, тапжылмай, қалт қарап қалғандай.
– «Бұл менің кием шығар, – Рысқұл. – Бұл менің кием, пірім, қаратас...»
Қара шұбар топ жүріп емес, мұхитта жүзіп келе жатқандай ырғатылады. Дүние шіркін дүлей мұхит.
Адамды туа салысымен сол мұхитқа лақтырып жібереді. Батып кетпейін десең, тырбануың керек.
Рысқұл айналасына барлап тұрып тағы бір қарады. Өкпеңді қысып, тыныс тарылтар таулар қазір
көрінбейді. Дүние бозала шексіз кеңістік. Адамдар сыйыспайтын жөні жоқ сияқты. Орын көп. Аспан
асты кеуек. «Аяғыңды етік қысса, дүниенің кеңдігінен не пайда?» – деді Рысқұл мырс етіп.
Қара шұбар топ тіптен таяп қалды: Енді бір сәттен соң мұның тұсына келеді. Сампылдап, қауқылдап
сөйлескендеріне дейін, қарқылдап күлгендеріне дейін естілді.
Рысқұлдың тілеуі болды. Қалдықызыл ат арқан бойы алда келеді екен. Үстіндегі адам ұйықтап
қалғандай, басы омырауына салбырап, ұнжырғасы түсіңкіреп кеткен. «Болыс неге пәс? – деді
Рысқұл. – Абайсызда атқаным болмас. Кімнің қолынан өлгенін біліп кетсін. Қарақшы құсап
қапылыста атып, қаша жөнелмеймін. Олар мені қазір бәрібір ұстай алмайды. Жардан шыға
алмайды».
Рысқұл итмұрын бұтасының түбінен тік түрегелді. Мылтықты созып керді.
Қара шұбар топ тақала бергенде:
– Саймасай! – деген дауыс санқ ете қалды.
Қара шұбар топ тұмсығы тасқа тірелген кемедей кейін шегіншектеп барып тоқтағандай болды.

Болыс басын жұлып алып, жоғары қарады. Мая тұсында тұрған адам әуелі қалбайып, қарауытып
көрінді де, кенет көзінің алды тағы қызғылтым тартып, жар қабақта Қызыл Жебе тұяғымен жер
тарпып тұрғандай елестеді. Кенет Қызыл Жебенің тамағынан қан шашырап, бетіне шапшып
кеткендей, Саймасай көзін жұмып, қолымен бет-аузын ұстай алды. Жоқ, қан жұкпаған екен. Бірақ
жұмулы көзін ашуға қорықты. Қызыл Жебе елесін көрмеуге тырысты. Жалғанды жалпағынан басып
келе жатқан айбатты адам енді мына дүниеге көзін ашып қарауға жасқанғаны жақсылық емес еді.
Оның жанын алуға әзірейіл Қызыл Жебе бейнесінде келгендей көрінеді. Әлгі үрейлі үн тағы да саңқ
ете қалды.
– Саймасай! Мен Рысқұлмын. Көкірегіме запыран сыймай кетті. Соның бір түйірін сенің кеудеңе
түкірсем деймін. Сен көзінен сорасын ағызған сорлылар үшін! Сен сөлін сорған жарлылар үшін!
Қызыл Жебенің қаны үшін!
Мылтық дауысы гүрс еткенде, әуелі қою түтіннен түк көрінбеді. Дәрінің исі бұрқ етті. Сәлден соң
шалқалай құлаған болыстың бір аяғы үзеңгіден шықпай, үріккен Қалдықызылдың сүйреткісінде
үйдей дене үлпек қарды сыпыра, артында қап-қара жолақ сызық қалдырып бара жатқанын көрді.
«Бүткіл өмірің қара сызық еді сенің, Саймасай», – деді Рысқұл маяның тасасындағы Шолақ
Шабдарға асыға беттеп бара жатып.
Бесағаштың үстінде қыстың қыраулы күнінде шартылдап найзағай ойнады. Үркердей үрпиген аз
ауылдың азан-қазаны шықты. Қылыш, мылтық асынған сарыала түймелі жандармдар, солдаттар
қаптады.
Таубай старшын мен өлген болыстың інісі Анарбай, Мақаш палуан үшеуі әуелі Рысқұлдың
жертөлесінен бастады. Олар топырлап кіріп келгенде, сықырлауық есіктің топшысы тағы жұлынып
түсіп, ішке бұрқ етіп бір будақ бу қоса енді. Не сұмдық екенін ажырата алмаған Ізбайша:
– Ойбай, – деп ошақ басынан ұшып тұрған. Төсекте қарындасын ойнатып отырған Тұрар жерге
жалаң аяқ секіріп түскен. Түйметай төсек үстінде шашы сексиіп, қорыққанынан шырылдап қоя
берген.
– Әне! – Таубай старшын қамшымен Тұрарды кезеп. – Бөрінің бөлтірігі, иттің күшігі сол. Ұста,
Мақаш. Тарт иттің баласын! Далаға шығарып бауыздап жібер! Мына күңді де алып шық!
– Ойбай, не жаздық? – Ізбайша басынан ақ жаулығын жұлып алып, шашын жайып жіберіп, отыра
қалып жер сабалады. – Не жаздық, ойбай құдай! Айтсаңдаршы, елім-ау, жұртым-ау, не қылдық қу
құдайға?
– Не жаздық? Не қылдық? Мүләйімсуін сайқалдың.
– Қанға – қан, жанға – жан! Тарт!
Старшын қамшымен Ізбайшаны арқасынан осып жібергенде бейшара әйел кирелең ете қалды.
Мақаш төбедей төніп барып, Тұрардың желкесінен бүріп ұстап дырылдатып сыртқа сүйреп әкетті.
– Ойбай, мені өлтір, ағатай! Нәрестенің қанын мойныңа жүктеме! – деп Ізбайша Мақаштың аяғына
орала беріп еді, старшын қамшымен тағы тартып жіберді.
Жалаң аяқ, жалаң бас жас баланы дырылдатып сүйреп жүрген Мақашты көріп, жанұшырып әуелі
Молдабек жетті. Артынша Шыныбек келді. Сүрініп-қабынып Ахат алыстан айқайлады. Қорған ұста
Мақаштың қолына жармасты.
– Баланы қоя бер, мені өлтір! – деп өгей шеше өлермендікпен кимелеп Мақаштың аяғын құша тағы
жығылды.
– Қанға – қан! Бауыздап жібер жауыздың жалғызын! – деп старшын селкілдеді. – Мынаның бәрі
Рысқұлдың туысқандары. Бәрін ұстап, байлаңдар! Тауып берсін жасырынып жатқан жауызды!
Сақал-шашы, жалбыр қасы аппақ қудай Ахат қарт мына суықта жолда иығынан шапаны түсіп
қалып, жейде-дамбалшаң жетіп, Тұрардың үстіне жығылғанда, Мақаш дәу не істерін білмей,
белдігіндегі қыннан суырған кездікті жалаң ұстаған күйі тұрып қалды.
Біраздан бері қазақтардың қырқысын қызықтап тұрған приставтың бір таң қалғаны он жасар
шамасындағы қаршадай баланың қайсарлығы еді. Ажал аранында, арыстанның аузында тұрып, бала
болып бір қыңқ демеді-ау. Безерген күйі бедірейіп, бетінен ет кесіп алса да бүлк етпестей, сазара
тістеніп, көзі кірпік қақпастан тесірейіп, мына қауқылдасқан, қан тілеп, қарқылдасқан қарға-құзғын
сияқты үлкендерді иттің етінен бетер жек көретінін жасырмай және жанталаспай, соншалықты
салмақ сақтап қалған.
Пристав келіп, Таубай старшынға:

– Тоқтат! – деді: – даланың жабайы заңын қой сен. Мұрынбоқ баланы өлтіргеннен болыстың құны
өтелмейді. Ұлы мәртебелі императордың адал қызметшісі, айтулы управитель Саймасай
Үшкемпіровтың өлімі бір жаман баламен өтеледі деп, сен, старшын, марқұм болыстың жарқын
рухын қалай қорлайсың! Одан да бұл баланы тұтқында ұстаңдар. Егер мұның болысты атып өлтірген
әкесі үш күннің ішінде өз еркімен келіп қолға түспесе, баланы сонда өлтіріңдер. Ал қазір өлтірсең,
Рысқұл қайтып бұл маңайды көрмей, мүлде қолға түспей кетеді. Бөлтірігі ұсталған қасқыр алысқа
ұзап қашпайды. Осыған да ми жетпей ме? Ал мына, туысқандары түгел тұтқындалсын. Рысқұлдың
қайда жасырынып жатқанын айтсын. Айтпайды екен, жазасын тартсын.
Тұрар енді қорқайын деді. «Көкем болысты өлтірген екен ғой», – деген ойдан тұла бойы тітіркеніп,
бармақтай басына тау құлағандай қалың қайғының сансыз батпан салмағын енді сезді.
Шені бар орысты көрсе шыбындаған жылқыдай бас шұлғи беретін қу мінез біткен қазақтың
атқамінерлерінің бірі Таубай старшын:
– Әй, міне, ақыл, табылған ақыл. Әуелі әкесін қолға түсіріп алайық, күшігі құтылмас. Мақаш, балаға
сен ие бол. Ұқтың ба? – деп қопалақтап, қайтадан приставқа бұрылды. – Өте тауып айттыңыз, мырза.
Рақмет Сізге, спасибо, спәсибә...
* * *
– Ол ағаштар алдақашан шіріп кеткен. Ол ағаштардың түбінде сол күні тұрған адамдардың да
көбінің сүйегі баяғыда қурап қалған. Бірен-саран тірі жүргендері де бар. Қазір сол көзі тірілер сол
кезде бала болатын. Енді қаудырап, қаусаған халге жеткен. Содан бері жетпіс жылдан асты ғой. Бұл
уақиғаның сол соңғы тірі куәлері күннің шұғыласын, айдың нұрын, аспанның көгілдірін көріп жүре
бергей...
Ол ағаштар алдақашан шіріп кеткен. Егер бар болса, ғажайыптан тіл бітсе, сондағы аяғынан
асылған адамдардың ғаламат сезімдерін, жан-дүниесінің сұрапыл күйзелісін бізге жеткізер еді.
Ағаш екеш ағашта да сезім бар. Тамыры жердің сөлінен нәр алып, жапырағы күннің сәулесінен әл
алып тұрған кезде ағаш әулие құстың әніне, желдің уіліне, жұлдыздың жарығына, күннің қызуына
елтіп, жасыл жапырақтары зүмірет қадаған жанардай жайнаңдар еді. Жаңа туған бөпеге бесік
болуға жараған тал өзін бақытты сезінер. Жаңа отаудың шаңырағы мен уығына шабылған сәмбіде
де өкініш жоқ. Омаш сақаның тісіне жараған ағаш та мені балта кесті-ау деп қайғырмас.
Дүниеде дар үшін соғылған ағаштың соры қалың.
Ол ағаштар әу басында кәдімгі бақан еді. Тау-Шілмембеттің маңдайындағы екі-үш құрым киіз үйдің
ескі бақандары болатын. Заманның заманында, әлі Сәлік-Сарының тоз-тозы шықпаған аманында,
бұл бақандар сонау Талас Алатауының құйымшағында жатқан Ақсу-Жабағылының жәннатты
орманынан шабылған. Кейін 1880 жылғы үдермеде жиырма үй Сәлік-Сары қолына іліккен осы
ағаштарды азып-тозған азғана көшімен бірге мына Іле Алатауына ала келген. Іленің Алатауында
ағаш жоқ деді ме екен, жарықтықтар.
«Кірме» атанған аз ауыл да ауық-ауық әу деп ән салып, шілдехана, некеқиярда ойын-сауық құрса
керек. Содан әлгі бақандардан алтыбақан соғылатын.
Сол алтыбақан Тау-Шілмембеттің кәрі мен жасына сирек кездесетін қуанышты күндердің куәсіндей,
суық бұлттың арасынан, анда-санда бір жылт ететін күннің көзіндей көріне ме екен, кім білген,
әйтеуір қаңтар қысқа дейін жығылмай тұрған.
Алыстан қараған жанға ол адамдар алтыбақандарға мойнынан асылғандай, арқанды аяз
қарығандай үрейлі көрініс береді.
Ал шындығында Молдабек те, Шыныбек те, Қорған да мойындарынан емес, аяқтарынан асулы тұр
еді.
Пристав пен старшын әуелі оларды жәй тергеуге алған. Жалғыз сұрақ:
– Рысқұл қайда?
Рысқұлдың қайда екенін әлгілер білмейді.
– Білмейміз, – дейді.
Одан болмаған соң, үшеуін де жығып салып, сирақтарын қосақтап буып, бастарын төмен
салбыратып, алтыбақанға аяқтарынан асып қойған.
Таубай старшын Ахатты да аспақшы еді, пристав тыйып тастады. Басқалардың үрей болуы үшін
мына үшеуінің асылуы да жетеді. Қалғаны өз жандарынан қорқып-ақ шынын айтуға тиіс.

Тау-Шілмембеттің қатындары бастарына қара орнына шапандарын жамылып, тамұқтағы отқа
шыжғырылған сорлылардың зарын қылып, кеудесінен әлі жаны кетпеген азаматтарына жоқтау
айтып сай-сүйекті сырқыратқан.
Азан-қазан азынаудан, беттеріне тырнақ салып, қан жоса болған қатындардың түрінен шошынған,
тұтқындардан жөнді жауап ала алмай шаршаған пристав бір мезгіл Мақаштың шеңгелінде тұрған
Тұрарға назарын салды.
Бала қар үстінде бір аяғын көтеріп, бауырына қысып алған балапан сияқты екен. Бір аяғын екінші
аяғының балағына қысып жылытпақшы болады. Жердегі аяғының бармақтары барбиып, үсіген
картоптай талаурап кеткен екен.
Жарық келінің үстінде отырған орнынан тұрып, пристав Тұрардың жанына барды. Бала «ұрады
екен» деп жасқанып қалды. Балағына тығып тұрған екінші аяғын жерге түсірді. Қолымен бетін
жасқап кейін шегіншектей беріп еді, Мақаш желкесінен жұлқып қалды.
– Тыныш тұр, бәтшағар!
Приставтың қалың табанды хром етігінің астындағы қар сықырлады. Түсін жылытқан болып,
ақырмай-жекірмей ақырын сөйледі.
– Атың кім?
Бала бедірейіп тіл қатпады.
– Атың кім?
– Айт! Айт! – деп екі жақтан Мақаш пен Таубай старшын түйіп-түйіп жіберді.
– Тимеңдер, – деді пристав оларға алара қарап.
– Атың кім?
– Тұрар, – деді бала приставтың ала шапыраш суықтау көзіне тіке қарап.
– Кімнің баласысың?
– Рысқұлдың. – Бала приставтың тінткі көзінен көзін тайдырып әкетіп еді, аяқтарынан асулы тұрған
үшеуді көрді. Үшеуінің де беттері көнектей болып кеуіп, ісініп кеткен екен. Көздері бұған
шарасынан шыға атырыла қарап қалыпты.
– Сен бұларды жақсы көресің бе? – деді пристав алтыбақандар ағаш жақты көздеп.
– Иә,–деді бала мұрнынан аққан суды жеңімен сүрте беріп.
– Жақсы көретінің рас болса, әкеңнің қайда жасырынып жатқанын айт. Сонда оларды босатамын.
Тұрардың көзі аяқтарынан ілінген үшеуге тағы түсті. Өздерінің тағдыры Тұрардың қолында
тұрғандай, үшеуі де бұған телміре, жалына қараған сияқты. Үшеуінің қасында мылтық кезеген үш
солдат. Оларды босатпақ болып, Ахмет, Омар тағы бірер адам ұмтылып еді, солдаттар тойтарып
тастаған. Енді олар екіншілей беттей алмай «апыр-ай, апыр-ай, иә құдай, иә әруақ, өзің жар бола
гөр!» – десіп, шарасыз өлі мен тірінің арасында қалған.
Үшеуінің ішінде Тұрар әсіресе Қорған жәкесін жақсы көруші еді. Өз баласы Арманнан кем көрмей,
Қорған Тұрарды үнемі үйіне ертіп апарып, тақыл-тұқыл тамағын бөліп ішер еді. Бұған кішкентай қол
шана істеп бергені де бар. Сол шанаға Оразбақ таласатын. Тұрар мен Оразбақ шанаға таласып
жатқанда Молдабек өз баласына бүйірі бұрып, Тұрарды шет қақпайлай берер еді. Содан да Тұрар
Молдабекке аса іші жылымайды. Ал Шыныбек жәкесі шақылдаңқырап қалғанмен балажан,
базардан ылғи тәтті әкеліп, балаларға тең бөліп беретін. Үйден гөрі түзде көп жүретін Рысқұлды
жоқтатпауға тырысып, кейде басқа балалардан гөрі Тұрарға бүйірі тартыңқырап тұратын.
– Кәне, айта ғой, әкең қайда жасырынып жатыр?
Приставтың үні жылы. Тіпті бір рет басынан да сипады. Баланың домбығып кеткен аяғына көзі
түсіп, бір солдатқа айқайлап, тон алдырып, Тұрарды соған орап қойды.
Тұрар есі енді кіргендей, бейбіт күн туып, баяғыша ойнағысы келгендей, қаһарлы топтың арасынан
өзінің достары Арман мен Оразбақты іздеді. Олар көрінбеді. Бала біткен қазір ініне кіріп, төсектің
астына тығылып, қоянның көжегіндей үрейлері ұшып жатқан. Сонда да, баламысың деген, сырттағы
сойқанды көргісі келіп, тығылып жатып, тысқа бұқпалап қарайды.
– Қызыл Жебені сойғалы жатыр, – дейді Оразбақ үні әрең шығып. – Жаңа ана дәу пышағын суырып

алды ғой.
– Иә, соймайды, – дейді Арман ақырын. – дәу оны сояйын дегенде анау бастық орыс сойғызбай
қойды ғой.
– Менің Қызыл Жебе болмағаным жақсы болды, ә? – дейді аңқау байғұс Оразбақ. – Мен – Шолақ
Шабдармын, ә? Шолақ ІІІабдарды олар соймайды, ә?
– Ей, қойшы, оттай береді екенсің – деп жақтырмайды Арман үлкендерден естіген сөз аузына түсіп.
– Рас айтам, – деді таңқы Оразбақ. – Қызыл Жебе деген атты сойды ма – сойды. Енді мына Қызыл
Жебені де сояды. Өзі ғой, «мен – Қызыл Жебемін, Қызыл Жебемін», – деп мақтана беретін.
– Ей, кетші-ей, содан дейсің бе? Қызыл Жебенің көкесі болысты өлтірген. Білдің бе? Соны да
түсінбейсің бе?
– Иә, Қызыл Жебенің көкесі жаман. Соған бола енді біздің көкелерімізді өлтіретін болды-е-е, – деп
Оразбақ аңырап қоя берді. Әкесінің халін ойлап Арман қосыла жылады. Арман тысқа шығайын деп
еді, Оразбақ етегінен тартып жібермеді.
– Барма, Қызыл Жебе құсатып бізді де ұстап алады. Сояды, – деді Оразбақ дір-дір етіп.
Аспанда бұлт сейіліп, күннің көзі көрінді. Кеше жауған қар жіпсіп ери бастады. Алтыбақанның
белағашында қалған қардың тамшысы аяқтарынан асулы тұрған тұтқындардың қанталап ісінген
беттеріне тырс-тырс тама бастады.
Аппақ қудай басы қалтаңдап, Үсіп бір-бір басып барып, приставқа дірілдеген қолын жайып:
– Төре, садағаң болайын төре! Ана сорлылардың өті аузына құйылып кететін болды. Босатсаңшы, екі
дүниеде жамандық көрмегір! – деп жалынды.
– Әй, қалтырауық ит, көрмеймісің, төре баладан жауап алып тұр ғой. Кет былай! – деп Таубай
старшын Үсіпті кеудесінен итеріп-итеріп жіберді.
Пристав Үсіпке көкала шапыраш көзімен ызғарлана бір қарады да, байғұстың басының дамылсыз
қалтаңдағанын көріп мырс етті.
Талғар таудың, қар басқан басы жарқырап, асыл ақықпен күптеп тастағандай сәулеттене түсіпті.
Сайдың қабағындағы ағаштардың бұтағынан жалп-жалп етіп, үлпілдек мақта ұшқандай, жерге қар
түсіп жатыр. Бұл кеш келген қыстың алғашқы қары еді. Болыстың басын жалмай келді. Мына
панасыз ауылға суығымен бірге сұмдығын ала келді. Артынша күн ашылып кетіп, еріп жатқаны
мынау. Ақторғын жамылып, сызылып тұрған ағаштар қайтадан қарайып, сидиған қолдарын аспанға
қайта созып, құдайдан жақсылық тілегендей үнсіз, телміріп тұр. Бастарына қара шапан жамылып,
беттерінен қан аралас жас сорғалаған қатындар да қазір жапырақсыз сидиған сиықсыз ағаштар
тәрізді; отын орып, тезек теріп күстенген өмірі әтір, сабын көрмеген, өмірі таза сақина салынбаған
саусақтарын көкке жайып, тәңірден, бір ғана тәңірден медет тілеп, мына өз жерінен мекен
таппаған, қайда барса да, қуғын көрген, әлденендей қарғысқа ұшыраған ауылға келін болып
түскендеріне, талайсыз тағдырына налығандай, құйқаңды шымырлатып, толассыз боздады.
Тонға ораған соң баланың бойы жылынайын деді. Өзін ажалдан алып қалған, қала берді тон беріп
бойын жылытқан төренің рахымына риза болғандай, приставтың жүзіне енді тіксінбей қарады.
Пристав та мұны сезіп:
– Кәне, балақай, айта ғой. Қайда әкең сенің? Айтсаң, мыналарды босатамын, – деп жұмсақ сөйледі.
Тұрардың көзі алтыбақан жаққа бұрылып еді, жылыған бойы қайтадан мұздап қоя берді. Қорғанның
аузынан бұрқырап қанды көбік шығып тұр екен. Мұны Тұрардан басқалар да байқап қалып
азынауық айқай аңырақай дауылдай қайта қаптады.
– О, алла, уа тәңірі, қуат бере гөр біз сияқты ғаріпке! Есіл ерлердің жанын салауат қыл! – деп Ахат
інілерінің иманын үйіре бастады.
Қорғанның сақау қатыны басындағы шапанын жұлып тастап, омырауы жыртылған көйлекшең
күйінде алтыбақан жаққа атыла қарғып, ақыл-естен адасқан адамша екі көзі шатынап, мылтықты
солдаттарға шапшыды. Кеудесіне мылтық тіреген солдаттың бетіне қолын салып жіберіп, мұрнының
үстін сыдыра орып түсті. Солдаттың бетінен қан сау ете қалды. Екінші солдат есі кеткен әйелді
бұрымынан тұтамдап ұстап алып, шиіріп лақтырғанда, ана байғұс лайсаң жерге етпетінен құлап
түсті.
Тұрар шыдай алмай шыңғырып жіберді.
– Көкем келеді, көп кешікпей келеді. Өзі келеді. Қазір келеді. Босатыңыз, мырза, босатыңыз! – деп

шыр-шыр етті. – Әне, келді, қараңыз!
Пристав бала көрсеткен жаққа жалт бұрылып еді, Рысқұлдың жертөлесінің алдында тұрған Шолақ
Шабдарды көрді. Қос тұлымшағы сексиген титтей қыз бала есіктің көзінде ербиіп жылайды. Шолақ
Шабдар сол сәбидің жылағанын үнсіз тыңдап, мойны салбырап, сұлқ тұрып қалыпты.
– Өзі қайда? – Пристав еріксіз белінен қару іздегендей жалпақ қайыс белдігін сипалай берді. Қанша
жан бар, соншасы Шолақ Шабдарға сұқтана, сұрана қарап, содан бір жәрдем күткендей, күңіренген
азалы үн де пышақ кескендей сап тыйылды.
– Өзі қайда? Іздеңдер! – деп бұйырды пристав солдаттарға.
Шолақ Шабдар шаң-шұң дауыс шыққан жаққа құлағын тікшитіп, баданадай көздерін қадап бір
қарады да, қайтадан мойнын салбыратып, тұлымшағы, сексиген кішкене қызға төніп, әлдене ұққысы
келгендей, мүлгіп кетті.
***
Саймасайды құлатқан соң, Рысқұл түнделетіп отырып, Талғарға келіп кірген. Софийская
станицасының шетінде, жар судың жағасына тығылып тұрған Қара Иван үйінің терезесін
тықылдатқан. Түнгі суықта жылы төсектен жиіркене түрегелген Қара Иван терезеге үңіліп, ашулы
үнмен:
– Бұл кім? – деді.
– Рысқұлмын, тамыр. Шаруа бар, – деді Рысқұл.
Қара Иван шолақ тонын жамылып, аяғына пима сұғып, дудар басы жалаң күйі далаға шықты.
– А-а, Рысқұл? Қайдан? Түн ғой қазір, – деді Қара Иван қол алысып тұрып.
– Мүйізі қарағайдай дәу арқар атып қайттым, тамыр. Жағдай мәз емес.
– Е, неге? Арқарың қайда?
– Арқарым – Саймасай болыс. Албаннан тоқал алып келе жатқан жерінен атып кеттім.
Қара Иван шошығандай, жан-жағына қарады. Станицаның қар жамылған үйлері үнсіз. Иттер де
үрмейді. Бәрі бұйығып, қалың ұйқыға батқан шақ. Қар жауып, әлдилеген әдемі түн.
– Сен түрмеден қашып кетті дегенді естігем. Енді бәле үстіне – бәле жамалды ғой. Енді қайтесің?
– Соны сенімен ақылдасқалы келдім, тамыр. Менде сенен басқа дос-ағайын жоқ. Жал-құйрықсыз
жалғызбын.
– Есіктің алдынан былайырақ кетейік, – деді Қара Иван мал қора жақты көзеп. – Сен қашқын,
қылмысты адам. Менің үйіме келгеніңді білсе, оңдырмайды. Түсінеді?
– Түсінемін, Иван. Саған сеніп келдім. Мені қазір іздеп те жатқан шығар. Қар жауып тұр. Саған
келген ізді басып қалады, қорықпа.
– Сен түрмеден бекер қашқан, Рысқұл. Сені осы станицадағы Софронның атын ұрлады деп айыптады
ғой, рас па? Так вот, сол Софронның аты таяуда табылған. Цығандар ұрлаған. Базарда ұстаған. Сені
әкімдер түрмеден былай да босататын еді ғой. Болысты бекер өлтірген. Бекер, бекер – деп Қара
Иван дудар басын шайқады, өкінішпен таңдайын тақылдатты.
– Ә, солай ма? – деп Рысқұлдың қараңғыда екі көзі құтырына жайнап шыға келді. – Солай ма? – Онда
мені болыс неге қаматады? Жала ма? Жала! Өмір бойы жала! Өмір бойы жаза! Жазықсыздан –
жаза! Шыдай беру керек пе? Бұға беру керек пе? Зауал қайда? Болыс біреу-ақ. Оны өлтірдім. Кегім
қайтты. Бірақ баяғы қорлық – сол қорлық. Одан құтыларға тағы да қалған қорқауларды өлтіру керек.
Иван, досым, маған тағы да мылтық керек. Бес-алты мылтық керек. Менің туысқандарымда қару
жоқ. Қайдан табамын! Ақыл айт. Өзің айтушы едің ғой, көп адам көтерілсе, әкім де артын қысады
деп. Сен үйреткен. Ал енді маған қазір бәрібір – бір өлім. Қару тауып бер, алысып өлемін. Жалғыз
өзім не бітіремін. Тым болмаса бес-алты, он мылтық.
Рысқұлдың ысылдап, ышқына шыққан үнінен қорқып, Қара Иван:
– Тсс! – деді. Шолақ Шабдардың тізгінін тартып, қораның тасасына жақындатты. Жан-жаққа құлақ
түріп:
– Эх, Рысқұл, Рысқұл, – деді досының иығына қолын салып тұрып. – Біріншіден, сонша мылтық
табылмайды. Екіншіден, табылған күнде де бес-алты, тіпті он мылтықпен дүниені төңкеріп тастай

алмайсың. Он шақты қолдан өкімет құламайды. Ажалды қарға ақ иық қыранмен ойнаған сияқты
әурешілік ол.
– Сонда қандай ақыл бересің? Не істеуім керек?
– Әзірше осында жасырына тұр. Менің жасырғанымды білсе, оңдырмайды. Ал менде де шиеттей
бала-шаға бар. Бірақ мына атың қиын. Атты көршілер көріп қойса, дереу сөз тарап кетеді. Аттан
құтылу керек.
– Жарайды. Тағы да жаяу қалдым ғой. Ат жоқ жерде мен байғұс қанаты кескен құс сияқты мүсәпір
болып қалам ғой...
Рысқұл Шолақ Шабдардың шылбырын қырғыз ердің қайыс бауынан өткізіп, тізгінді ердің қасына
байлады, жан серігі болған жануардың құлағын қасылап, тұмсығынан сипап, мойнынан құшақтады.
– Е, жануар, енді көрісеміз бе, жоқ па – бір Алланың ісі. Бар, жануар, бар – деп сауырына жалпақ
алақанымен сарт-сарт салып қалып, мал қораның маңайынан айдап шығарып, қоя берді.
Аттың осыдан Бесағашқа баратынын білді. Шолақ Шабдардың иесіз келгенін көріп, Тұрар шошыр.
Ізбайша дауыс қылар, ел дүрлігер. Жабыла іздеп жүрген жау да болар...
Шолақ Шабдар бірер басып, басын бұрып, әлдене күткендей тұрып қалды. Жылқы хайуанның бұл
қылығы Рысқұлдың өзегін өртеп жібергендей, жанына қатты батты. Қызыл Жебедей дүлдүл
тумағанмен, Шолақ Шабдар жүріске шыдамды, күй талғамас, жол танығыш, жер танығыш, соған
қарамай кеудесін басқаға басқызбас тәкаппар, бір батыр екенін Шолақ Шабдар кейбір адамдардан
артық білгендей еді.
Хайуанның адамға деген адалдығына іші елжіреген Рысқұл:
– Сорлы Шолақ, енді сен кімнің астында кетер екенсің? Сені Тау-Шілмембетке бұйыртпас, қорқау
иттер, – деді.
– Бар, бара ғой, жануар, ауылға бар, – деді иесі күбірлеп.
Ат басын ықылассыз қайта бұрып алып, құлағын тікшитіп тау жаққа қарады. Бірақ жылжымастан,
ішін бір тартып тұра берді. Жануар иесін күтіп тұрғанын Қара Иван да байқап:
– Жалко, – деді. – Бірақ, амал не, сені жасыруға болар, оны қайда тығып қоямын?
Рысқұл қолындағы дойыр қамшының тобылғы сабын саусағы ауырғанша қысып ұстап:
– Ақымақ хайуан, енді мен жоқпын саған! Несіне тұрсың? Жоғал, айда! – деп ыршып барып, аттың
сауырынан осып кеп жіберді.
Мұндайды күтпеген Шолақ Шабдар оқыс ырғып, пыр-пыр осқырынып, ақ буалдыр арасына кіріп жоқ
болды.
– Бекер ұрдың, – деді Қара Иван досын күстаналап.
– Көңілі қалсын, әйтпесе осы төңіректен айналшықтап шықпай қояды. Енді ауылға тіке тартады. Ізін
қазір-ақ басып қалады... атасына нәлет. Барсын. Менен гөрі ол да бақытты. Ауылға жасырынбай,
еркін бара алады. Ал енді қайтеміз, тамыр?
– Үйге жүр дей алмаспын. Үйде бала-шаға біліп қойса, баламысың деген біреу-міреуге айтып қояды.
Тіпті, Марфа білуге тиіс емес. Қатын деген жарықтықты өзің білесің. Мына шөмеле шөпке кіріп
жатасың. Жылы. Елеусіз. Таңертең малға шөп алған болып, жейтін бірдеңе әкеліп берермін.
Байқайық, не хабар болар екен. Содан арғысын тағы ақылдасармыз. Әбден қалжыраған көрінесің.
Жат та, ұйықта. Саспа, – Қара Иван шөмеленің іргесін кеулеп-кеулеп Рысқұлды кіргізіп жіберді де,
кеуектің аузын қайта бітеп, шашылған шөп-шаламды жиып-теріп сезіктенер із қалдырмай, үйіне
оралды.
* * *
Тастай батқан, судай сіңген, сілесі қатқан қалың ұйқыға кеткен екен... Бас Қараштың бауырындағы
бір мая шөптің түбінде жатқан екен. Төбеде жалғыз қыран қалықтап жүрді де қойды. Өзі суат
жолында арқар аңдып жатырмын-ау дейді. Жалғыз қыран қалықтап кетпейді. «Арқарларды
үркітпесе, неғылсын» деп қояды. Сөйткенше бірінің ізіне бірі түсіп тізіліп, суатқа арқарлар келе
жатады. Бұл мылтығын алып, оқтала бергенше, әлгі қыран аспаннан тастай зымырап құлап, мүйізі
шаңырақтай құлжаның дәл милығына болат тырнақтарын салып жібереді. Құлжа құлайды. Құлжа
бірде үйдей үлкен қара бұқаға айналып кетеді. Қыран лезде оның көздерін шұқып тастайды. Бірақ
бас сүйекке кіріп кеткен тырнақтарын қайтып суырып ала алмай, кезқұлаш қанаттарын дауыл
тұрғандай қатты қағып, көкке ұмтылады. Аяғын арқардың басынан ажырата алмай шаңқ-шаңқ етіп,

көздерінен от шашырайды. Сол оттан Рысқұл жатқан маяға ұшқын түсіп, кенет өрт шыққан екен.
Рысқұл тұрайын десе тұра алмай, аяқ-қолы өзіне бағынбай, жан-жағын от қамалап, жанып бара
жатқан екен. Бір кезде шырылдаған бала дауысы естіледі. Тұрар екен. Жалаң аяқ екен. Көкесіне
қолын созып, жалаң аяғымен от кешіп, тұра жүгіреді. «Күйесің, Тұрар, қайт кейін!» – дейді Рысқұл.
Бірақ үні шықпайды. Тұрар жүгірген жердің өрті шегініп, жол ашылғандай болады. Тұрар жеткенше
Рысқұлдың тұла бойы лапылдап жанып бара жатады. Жан дәрменде ышқынып айқайлап жіберіп...
оянып кетті.
Оянса, қайда жатқанын пайымдай алмай, қолын ербеңдетіп еді, шөп екен. Саңлаудан Қара Иван
сыбырлап:
– Ойбай, неге айқайлайсың, өшір үніңді! – деді.
Өң мен түстің арасын ажырата алмай, әрі-сәрі халде қалған Рысқұл Қара Иванның дауысын естіген
соң есін бірден жиып алды. Өң мен түстің арасы алшақ емес екен.
– Мә, – деді Қара Иван кішірек құмыра мен бір түйіншек ұсына беріп. – Әлденіп ал.
– Не хабар? – деді Рысқұл ауқатты алып жатып.
– Хабар жақсы емес. Тамақтанып ал. Қазір қайтып келем... – деп Қара Иван бір қолтық шөпті алып,
мал қора жаққа кетті.
Әлгіде Қара Иван қатынынан жасырып, кішкентай қыш құмыраға сүт құйып алып жатқанда Марфа
көріп қойып:
– Ваня, оны қайтесің? – деген таңданып.
– Бұзауға беремін, – деді күйеуі сасқанынан.
– Бұзауға бергені несі? Балаларыңды қайтесің? Екі сиыр сауып отырғандай сөйлейсің-ау, мырзам.
Жалғыз сиыр, оның өзі суалып бара жатыр. Ешкінің сүтіндей ғана сүт береді. Енді көрші Кузьмихаға
барып жалынып бір қасық ағарған берші деп тостағанымды тосып тұрғаным қалып еді, Кузьма
құсап сен де екі сиыр ұста, содан кейін бере бер бұзауға да, торайға да, тіпті итіңе құйсаң да өзің
білесің. Екі сиыр ұстайтын шамаң жоқ, баяғы құтаймайтын қу әдетіміз. «Байимыз, байлыққа батып
қаламыз», – деп Россиядан ауып келгенде, міне, Жетісуға келіп кенелдік те қалдық. Ішсек – асқа,
кисек – киімге жарымай, жарық дүниеден өтетін болдық...
«Енді бұл жуық арада тоқтамайды. Сөз деген шіркін қайдан шыға береді бұдан? Қатындарда сөздің
қазынасы қалған ба?» – деп Қара Иван қарсыласып жатпастан, қатыны бұрқылдап жатқанда,
жылыстап, үйден шығып кетті. Ширек бөлке нанды қоса ала шықты.
Қара Иванның қолынан келген жақсылығы осы еді. Жан-жақтан қасқыр қамалағанда, шөмелесіне
тығып пана болды. Шиеттей балаларының аузынан жырып алып, дәм ұсынды. Кейде осылай, өз
туысқаныңнан, қарындасыңнан көрмеген қайырымды, қаны басқа, діні бөлек орыстың мұжығынан
көресің.
Бұған Рысқұл дән риза, екі дүниеде де ұмыта алмас. Бұл жақсылық өзінен қайтпаса, құдайдан
қайтар. Бірақ Рысқұлдың Қара Иваннан күткені бұл ғана емес еді. Қару-жарақ тауып берсе, жауға
қарсы тайсалмай шауып, шайқаста шейіт кетсе, арманым бар демес-ау. Құдай мұны қос көрмеді.
Қара Иван қаруды қайдан тапсын. Көршісі Кузьма сірә көнер ме? Жалғыз атын жоғалтып тапқан
Софрон көнер, малын батырақ жалдап баққызып отырған Семен қалай қостар? Қара Иванның өзін
көзтүрткі қылып, ұстап берсін...
Әлгіде ғана, Қара Иван жалғыз кер сиырын сайдан суарып қайтқанда, қауға сақал Кузьма үйінің
шарбағынан асылып тұрып:
– Жаңалықты есіттің бе, Иван? – деді.
– Жоқ. Ол не? – деген Қара Иван жүрегі су етіп.
– Бір киргиз өзінің управителін атып өлтіріп, қашып кетіпті. Әлгі аңшы киргиз көрінеді. Айтпақшы,
ол саған келгіштеп жүруші еді-ау. Еліктің лағын әкеліп берген сол емес пе еді? Байқа, бәлеге қалып
жүрме!
– Ол не дегенің, Кузьма? Аңшыны мен көрмегелі қашан?!
– Әй, қайдам, болыстың түбіне жеткен нақ сен құйған оқ болып жүрмесін. Байқа... – Кузьма
миығында зымиян күлкі зәр шашып. – Айтпақшы, сол киргиздың сенің Федькаңдай баласы бар екен.
Болыстың адамдары соны ұстап отырса керек. Әкесі үш күннің ішінде өз еркімен келсе келді,
келмесе баланы бауыздап өлтіреміз деп жар салғызыпты. Верныйдың бүкіл қару асынғандары қазір

сонда көрінеді. Көрдің бе, киргиз әкімін өлтіргеннен кейін, заман не болады? Не болып бара жатыр
бұл заман?
Кузьма шоқынған ырым жасап, шарбақтан ары үйіне қарай беттеді. Қайта бұрылып:
– Біздің атаманды да Верныйға шақыртып жатқан көрінеді. Сірә, әлгі киргиздің әлегіне байланысты
мәселе ғой. Жапондардың істегені анау. Россия – анамыз бүлікке бөгіп жатқаны мынау. Енді-енді
аузымыз асқа тигенде, мұрнымыз тасқа тимесе игі еді. – Кузьма тағы шоқынды.
– Тыныштық болғай. Иә, құдай!
Қара Иванды қат-қабат уайым қамалады. Кузьма сұм әлгі күдігін атаманға айтып қойған жоқ па
екен? Аңшы киргиз Қара Иванға келгіштеп жүретін деп оттап қойса болды, атаман ақиланып жетіп
келеді. Енді не істеу керек? Тым болмаса, түн түскенше шыдаса... Қазір құдайдың күні де жарқырап
ашылып кетті.
Қара Иван қолына айыр алып, шөмеле төңірегіндегі кәшек шөп-шаламды жинаған болып,
айналшықтап жүріп алды. Қорада қамаулы тұрған торпақ мөңіреді. Өзінің сыбағасын ішіп қойған
шақырылмаған қонақты ол да жақтырмайтын сияқты. Үйден Федька жүгіре шығып:
– Батя, Зойка мөңіреп тұр ғой, мен шөп суырып салайын,– деп еді, Қара Иван шошып кетті:
– Өзім-ақ. Айда, әуре болма. Мамаңа көмектес.
Қара бұжыр әкесіне емес, ақсары шешесіне тартқан үрпек бас, елгезек бала әкесінің мынасын
түсіне алмай есіктің көзінде состиып тұрып қалған. Жайшылықта: «Малға қарамайсың, Зойкаға жем
бермейсің. Астын тазаламайсың», – деп ұдайы ұрсатын әкесі, бүгін басқаша мінез танытты. Шешесі
сияқты бұл да Зойканың тілеуін тілеулі.
– Балалар қызыл көрмегелі қашан. Қашанғы капуста мен картопты қара суға қайнатып іше береміз.
Зойканы соғымдап алайық, – дегенде қожайынға әйелі де, баласы да ұлардай шулап қарсы шыққан.
Зойка өссе, екі сиыр сауамыз деген арман жатушы еді оның ар жағында.
Бала есіктің алдында тұрып-тұрып, бұртың етіп үйге кіріп кеткенде, Қара Иван күйбеңдеп қиқым-
сиқым жинаған болып жүріп:
– Ей, Рысқұл, – деді жан-жағына қарайлап. – Хал жаман. Сенікі баланы ұстаған. Залогқа ұстаған.
Сен үш күнде келіп, қолға түспесе, баланы өлтіретін болған.
Рысқұл тіл қатқан жоқ. Шөптің ішінде адам емес, қаратас жатқан сияқты.
– Біздікі атаман Верныйға кеткен. Сірә, бұл Софийскіден де іздейтін болар сені. Менікі көрші сені
біледі. Оттап қояды деп қорқамын.
Рысқұл тырс етпеді.
«Дүниені өрт шалғанда, бұл тағы да ұйықтап жатыр ма?» – деп Қара Иван шөмеленің Рысқұл жатқан
тұсын ақырын айырдың сабымен түрткіледі. Айырдың сабы кеуекке оп-оңай кіріп кетті. Ешқандай
кедергі кездестірмей сүңгіп кетті. Қара Иван ақырын шөпті ашып қарап еді, үнгіде ешкім де жоқ.
Тек бос құмыра жатыр.
«Мына сойқанды аңшы түзге отырамын деп тысқа шығып, біреу-міреудің көзіне түсіп қалар ма
екен?».
Қара Иван дәретхана жаққа қарап біраз тұрды. Абайлап барып есігін түртті: ешкім жоқ. Мал қораны
айналып шықты. Сайдың жағасына барып, тал-талдың арасын шолды.
Қараптан-қарап жүріп, күбірлеп өзімен-өзі сөйлескенін де байқамай қалды. Ақыры «бұл жүрісім
сезікті болар», – деп үйіне қайтты. «Мүмкін, ол тентек үйге кірген шығар» деп босағадан аттап әуелі
сенекті шолып шықты. Капуста тұздалған кеспектің артына үңілді. Қабырғада ілулі тұрған қамыт
пен белорақты да ұстап-ұстап қойды. Ішкі бөлмеге еніп, әдетте балалар жататын пештің үстіне
мойнын созды. Темір кереуеттің астына еңкейді.
– Не жоғалттың? – деді ыстық пештің көмейіне қамыр толы қара табаны сүңгітіп жатқан Марфа
күйеуінің абыржыған түрін көріп шошынып.
– Жәй, қайрақ тас, – Қара Иван.
– Қайрақтас неге керек? – Әйелі тақақтады.
– Иә, ол пышақ қайрап, Зойканы соймақшы, – деп кемсеңдеді Федька.

– Мен соярмын сені. Сойып көр! – деп Марфа пештің қаңылтыр қақпағын тарс жапты.
Қара Иван қолына бос құмыра ұстаған күйі қалшиып тұрды да қалды.
***
Сол күні сұрғылт іңірде Верныйдың облыстық түрмесінің сұрғылт қақпасын үсті-басы ұсқынсыздау,
киім-басы жадау, ескі киіз қалпағына шөп-шалам жабысып қалған, қалқан кеуделі, жазық жоталы,
екі көзі ашулы арланның көзіндей ызғарлы бір адам келіп қақты. Бұл қақпа оған бұрыннан таныс
еді: адаспастан оңай тапты.
Үйіңді таба алмай адасуың мүмкін, ал түрме оңай табылатын заман. Бұл адамға түрменің есігі де
жеп-жеңіл ашылады, зарықтырмайды. Ар жақтан қарауыл келіп, қақпаның құлыбын салдыр-гүлдір
ашып, аяқ басы алба-жұлба адамды көріп:
– Не керек саған, аулақ жүр! – деп ақырды.
Оның ақырғанынан әлгі адам айылын жиған жоқ, қайта қасына келіп, қаһарлы үнмен:
– Мені нашандигіңе алып бар! – деді.
– Начальник сен сияқтылардың ермегі емес, аулақ. Арыз айтып келуші қаңғырған киргиз аз емес,
бар айда! – деді қарауыл қақпаны жаба бермекші болып.
– Ей, ақымақ, мен кісі өлтірген адаммын. Тез нашандікке алып бар! – әлгі бұйрық түрінде.
Қарауыл қалбақтап қалды. Дереу мылтығын кезенді.
– Алдыма түс! – деді.
Рысқұл осылайша абақтыға екіншілей енді. Ол бағана Иванға Кузьма көршісінің айтқанының бәрін
есітіп еді. Аз ойласа да, ары ойлап, бері ойлап, ақыры тапқан шешімі осы болды.
* * *
Шолақ Шабдар өз үйінің есігінің алдына келіп тұрғанын көргеннен кейін, пристав адамдарын дереу
аттың ізіне салған. Аттың иесі аман-есен бір жерде жасырынып жатқаны белгілі болды. Тізгін,
шылбыр ерге байлаулы. Демек, бұл ат иесін оқыстан тастап келген жоқ. Әдейі босатылған.
Қашқынның қайда жатқанын ауылдастары білмейтіні рас екеніне көзі жеткендей болған пристав
алтыбақанда асулы тұрғандарды босатуға бұйрық берді.
Анарбай мен Таубай бастап, болыстың адамдары да ауылдарына қайтты. Тұрарды ала кетті. Мақаш
баланы алдына өңгеріп жатқанда пристав тағы да қатаң ескертті:
– Ақымақтық жасамандар. Балаға бастарыңмен жауап бересіңдер. Оны өлтіру – торғайды өлтіруден
де оңай. Мәселе – әкесін қолға түсіруде. Көрдіңдер ме, ол ұзаған жоқ. Алысқа ұзап кетпейді де.
Топалаң тиген ауыл есеңгіреп:
– Құдай-ау, құтқарғаның рас па, жоқ па? Иә құдай, иә аруақ! Ақсарыбас! – деп бірін бірі құшақтап,
талықсып жатқан Молдабек, Шыныбек, Қорғанды көтеріп үйлеріне кіргізіп, ауыздарына су
тамызды.
Дәу Омар:
– Айттым ғой, айттым. Мен байғұстың сөзін сөз дедіңдер ме? – деп селкілдеді.
Болысты жер қайысқан жұрт жиылып жерледі. Солдат сайының бойындағы бір қыраттың басындағы
зиратта жас топырақ жамылып, жерошақтай ғана жерді алып, Саймасай жатты. Тірлікте атағы
Алатаумен тайталасқан, ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болған, өзін жарым патшадан кем
санамаған, азуын айға білеген алпауыт құлаған соң мүрдесі мүсәпір сияқты көрінді. Басына әлі
күмбез көтерілер, алтындаған ай таңбасы қойылар, босағасына аят та жазылар. Жылы еткен соң ат
шаптырылып, ас та берілер. Бірақ тірісінде дүниені жон арқасынан алшаңдап басып жүрген азулы
арыстан қазір топырағы опырылып, іргелері үңірейіп қалған молалардың жанына келіп қоныстанды.
Астында піл сүйегінен өрнек өргізген құс мамықты төсек жоқ. Құс мамық былай тұрсын, сүйекті
орап алып барған қалы кілемнің өзін Алматыдан арнайы шақыртылған бас имам, дене мүрдеге
түсірілерде сыпырып алдырып тастады. Онымен де қоймай мүрденің ернеуінен өзі бақылап тұрып
сүйекшілерге бұйрық айтып, ақымның ішіне енгенде марқұмның жамбасы топыраққа тиіп жатсын, –
деді. Мұсылман зиратына діні басқа адам жолатпайтын салтты бұзып, Саймасайдың мәңгілік
жайының басына орыс ояздың өзі келді. Болысты мүрдеге түсірерде ояз қол көтеріп, басынан
қаракөл папахасын алды.

Ояздың істегенін істеп, управительдер де құндыз бөріктерін шешіп, тақияшаң тұрды. Ояз сөз
сөйлегенде, тырс еткен жан болған жоқ.
– Мырзалар, халайық! Біз бүгін ұлы императордың, ұлы мәртебелі патшаның адал қызметшісі,
Верный уезінің ең тандаулы... – э-э-э.. управителі, э-э-э управительдерінің бірі Үшкемпіров
Саймасайды ақырғы сапарға аттандырып тұрмыз. Марқұм өмірінің ақырына дейін ұлы империяға,
ұлы мәртебелі патшаға адал қызмет етті. Оны ешуақытта да ұмытпақ емеспіз. Марқұмның топырағы
торқа болсын. Оның патшаға адалдығы басқа управительдерге үлгі болсын. Хош, қымбатты
Саймасай Үшкемпіров! Сенің жарқын бейнең біздің жүрегімізде мәңгі сақталады!
Ояз бас киімін кигенде, басқалар да бөріктерін асыға киіп алды.
– Рақмет! Рақмет! Ұлы мәртебелі мырза! – десті болыстар бастарын шұлғып.
Жер астына бар ала кеткені үш қат бөз болды. Оның өзіне жүрек тұсынан алақандай дақ түсіп,
қарауытып қалған екен. Мақтаны қанша басса да, шып-шып қан шыға берген. Адам тия алмаған
қанды топырақ тыйсын дегендей, жан-жағынан жабыла уыстап кесек салысты. Кімнің алғыспен,
кімнің қарғыспен лақтырып жатқаны мәлімсіз.
Жеті молда қатар тұрып, басы имам болып кезек-кезек құран оқыды. Молдалар құран оқығанда жан
біткен бір тізелеп, құбыла жаққа қарап, жапырыла отырып қалды. Кешегі қардан кейін жер лайсаң
еді, етектеріне батпақ жабысты. Арғы-бергі ат жетер жердің болыс-управительдері түгел келіп еді,
әсіресе солардың оқалы қасқыр ішіктеріне обал болды. Сүйекті орап әкелген қалы кілем имамның
астында жаюлы еді, ол жұрттың бәріне жете қоймады. Сірә, имамның қанжығасына бөктерілген де
шығар.
Имамның қанжығасында әлгі кілем ғана емес, Саймасайдың небір асыл киімдері де кетер.
Болыстың сүйегін жууға түскендер оның киім-кешегін бөліп алды. Сүйекке түсуге таласып
қалғандар да бар. Тіпті жаңа ғана өлікті көрге саларда дененің белінен, аяғынан, басынан
сүйемелдеп түсірген бұжыр орамалдардың өзіне сүйекшілер таласып қалды. Тірілердің тіршілігі сол.
«Дүние-боқты жақсы көргендердің бірі – мына болыс еді-ау, дүние-боқ соған не опа берді?» – деп
ойланар жан жоқ.
Болыстың киіміне таласқандар қанша көп болғанымен, оның тіршіліктегі күнәсін өз мойнына
алатын жанашырлар табылмады, жаңа болысты үйінен қайтпас сапарға шығарып саларда, дүйім
жұрт оның жаназасын оқыған. Жаназа оқылып болған кезде, имам дауыстап тұрып:
– Кәне, підияға кім шығады? Пенде болған соң оның мойнында күнәсі болмай тұрмайды. Ал,
мұсылман қауым өз қандасын о дүниеге шығарып саларда оның күнәсін алып қалады. О дүниеге
марқұм күнәдан пәк аттануы керек. Мұсылман салты сол. Кәне, қайсың бар, мұсылмандар? – деді.
Адам үрейленер тыныштық орнады. Саймасайдың күнәсін өз мойнына алуға ешкім беттемей тұр.
Өйткені марқұмның бұл жалғандағы істеген зорлық-зомбылығы, күнәсі қисапсыз екенін көпшілік
білетін. Сонша ауыртпалықты өз міндетіне алудан бәрі қашып тұр.
Саймасайдың жалғыз қалғаны осыдан басталды.
Имам тағы да айқайлады:
– Туысқандары қайда? Марқұмды күнәсінен арылтпай аттандыру тірілер үшін екі есе күнә. Талапкер
жоқ па?
Ешкім тырс етпеді. Алдарында кілемге ораулы табыт көлденең түсіп, арашашы күтіп жатты.
Тірілердің мына қорлығын Саймасай сезбейді-ау, сезсе түсінер еді: тіріде кім болғанын, өлгенде кім
болғанын. Дәл табыт тұрған жерде бір кезде Қызыл Жебе бауыздалып еді. Сол араға Қамбар атаның
қаны төгілген. Ана бұтаның түбінде Рысқұл байлаулы жатқан. Сол бір жаздың айлы түні Саймасай
алдағы қыста дәл осы жерде табытта жататынын, өзінің підиясына ешкім шықпай қоятынын ойлады
дейсің бе?
Имам тығырықтан шығудың амалын іздеп:
– Уа, Анарбай мырза, ағаңның підиясы болсын деп тағы да дұға оқимын. Түсіндің бе? – деді.
«Мұнымды ескерусіз қалдырма», – дегені ол. Имамның жетегінде бір қара кететін шығар. Дүние-
боқты жек көрмейтін небір қорқаулардың өзі болыстың бар бәлесін өз мойнына артудан
қорыққанда, имам ретін тауып тұр. Өлеңді жерде өгіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді деген
осы.
Ақыры соңында мүсәпір бір төбешік қала берді, жанында жан баласы аялдамады. «Ақ иық» атанған
алпауыт болысты айналайын ағайын жер ошақтай обаға қырынан салып кіргізіп, ахиретке
шыдамсыз шығарып салды. Бәрі де қаралы ауылға асықты. Ендігі бөліс сонда.

***
Тау басынан бейсеубет біреу қарап тұрса, болыс ауылына жау шапқан екен дер еді.
«Ой, бауырымайлап» ат қойған лек-лек топтар ел шетіне жете беріп, аттарынан аунап түсіп,
марқұмның ордасына қарай асықты. Еңкілдеп шын жылап жүргендері де бар, көздеріне түкірік
жағып алып, ойбайлап жүргендер де бар.
Болыстың орыстар салып берген еңселі, көк шатырлы үйіне шымалдай құжынаған халық
сыймайтын болған соң қыс та болса, жағалай киіз үйлер тігілген. Ортасына от жағылған, жан-
жағына кілем тұтылған, еденіне қабат-қабат текемет, оның үстіне қабат-қабат көрпелер төселген
үлкен үйге болыстар жиналды. Қақ төрге ояз отырды.
Ояз орта жастағы, кең маңдайы жалтыр баспен шекарасыз жалғасып кеткен, кішкене орақ мұрны,
шоқша сақалы бар шегір көз кісі еді. Шағын бойлы, иығы қушиыңқы кісінің еңсесін биіктетіп
алтындаған шашақты эполеттері жарқырайды. Сары түймелердің әрқайсысында айбынды сес ұялап
жатқандай.
Қазаға жиналған қырық бір болыстың бәрінін назары оязда. Одан бұрын сөз бастауға ешкімнің
батылы бармас. Он екі қабат ордалы үйдің ішінде болыс емес Тұқымбай мен Анарбай бар. Анарбай
өлген болыстың інісі ретінде қатысып отыр да, Тұқымбай мен болыстан дәрежем кем емес деп
кеудеге салып келіп отыр. Ал шындығында екеуінің де ояздың көзіне түсіп қалу әрекеттерінде зәлім
есеп бар.
Анарбай қатты қайғырған, мына өлім өзегін өртеп кеткен сияқты көрінгісі келеді. Бірақ зымиян
көзге оның үһілегенінен күйіктің жалыны емес, басқа леп сезіледі. Бұл өлім ойламаған жерден
Анарбайға екі олжаны бірден үйіп-төгіп бере салғалы тұр. «Енді кім болыс болады?» – деген осы
отырғандардың бәрінің көмейінен атқылаған сұраққа: «Саймасайдың туған інісі Анарбай бар», –
деген жауап және көп көкейде ұялап, ұшқалы тұр.
Екіншіден, Саймасайдың әлі жаулығы алынбаған, беті ашылмаған, шымылдыққа енбей жатып, қара
жамылған жесірі Нүкетай сұлудың бірден-бір әмеңгері – Анарбай.
Осы екі жай көз алдынан көлбеңдеп, жүрсе-тұрса кетпей қойып, әлі топырағы суымаған ағасының
бейнесін көлегейлей береді. Кейбір сәтте осыншама жұрт болыстың өліміне емес, Анарбайдың
тойына жиылғандай сайқал сезім бойын билеп, ойын тұмандатып, Анарбай әрекідік көңілденіп
кеткенін де байқамай қалады.
Тұқымбайдың тұрқы басқа. Өткен сайлауда Саймасаймен алысқан. Сайлаудан кейін де жасырын
болсын, ашық болсын талай сайысқан. Ақыр соңы Қызыл Жебенің дауына барып соққан. Қызыл
Жебенің жоғалуы оған әлі жұмбақ. Мына жайсаңдар мен қасқалар қазір бәрі қабырғасы
күйрегендай қайғырып отыр. Бірақ, бұлардың арасынан Саймасайдың, қастары да, Тұқымбайдың
достары да табылады. Ояздың осал жерін дөп басатын достарынан дәмелі. «Тірімізде жүз
шайысқанмен, өлімнің жөні бір басқа», – деп бетпақтықпен, ар алдында өзін таза тұтып, қазір Тұқаң
тұғырлы отыр.
Азалы жиында осындай көзге көрінбес әзәзілдер арбасуы бар еді-ау...
Үлкен үйге самаурын соңынан самаурын сүңгіп жатты. Далада қазылған жерошақтардан жас еттің
буы бұрқырап, исі мұрынды қытықтады. Өлі әруаққа бәрінен қорлығы оның Бибісара бәйбішеден
туған жалғызы Қалдыбектің қайғысыз қалпы еді. Ауыс неме «әкем өлді-ау» деген қаперінде жоқ. Екі
санын шапаттап, жерошақтардың арасында арсалаңдап жүр. Ауылдың балаларына айқайлап:
– Иә, сендер не білесіңдер? Қызыл Жебені әкеліп қамап қойды. Әне, анау үйде. Өй, Қызыл Жебені
білмейсіңдер ме? Менің Жәкемді атқан Рысқұлдың баласы ше? Соның аты Қызыл Жебе. Жоқ,
бәйгеге шабатын ат емес. Кәдімгі бала. Бәйгеге шабатын Қызыл Жебе құсатып бұл баланы да сояды.
Иә, көресің. Осыдан айтпады ма? Әне, Мақаш қарауылдап жүр ғой. Қасына жолатпайды, – деп
сампылдады.
Киіз үйдегілер дәлдірлеу айтылған бұл сөздерді түгел естіді. Тұқымбай бес биенің сабасындай
іркілдек тұлғасын кенет тік көтеріп, есік жаққа бүкіл денесімен төңкеріле бұрылып:
– Ой, мына бәтшағар не шатып тұр? Шақыршы бері! – деп баж ете қалды.
– Ақылы ауыс неме, жәй сандырақтап жүр да, – деп Анарбай жуып-шайған болды, бірақ өңі бөздей
бозарып, іріп-шіріп түсердей жансызданып бара жатты.
Болыстар іштерінен: «Апырмай-ай, сұмдық екен, рас болса, Саймасайды зауал ұрған екен», – десіп,
іштерін жиып қалды. Бірақ өлім үстінде құйын шалықтап, ұшқыннан өрт шығарып жібермеудің
амалымен ояз тез әңгіме бастап кетті. Империяның қазіргі ауыр халін, жапон соғысынан пайда
болғанын, управитель мырзалар сондайларға сақ болуын ескертті.

Ояз сөйлеп отырғанда, Тұқымбай сыртқа құлақ тұрумен болды. Ол енді Қызыл Жебенің жамандыққа
ұшырағанына көзі жеткендей, бірақ өлген аттың өлігінің өзін дәл қазір пайдаланып қалудың реті
келіп тұрған сияқты. Саймасай әулетінің сойқанынан сора ағызып, болыстық тізгінін қолдарынан
жұлып алу. Бірақ Қалдыбектің үні өшіп қалды. Бірер рет тұншыға бақырғаны байқалғандай болды.
Қалдыбекті Мақаш желкесінен бүріп, аузын басып, әкетіп қалып еді.
– Әттеген-ай, әлгі бала не деп кетті, а? – деп Тұқымбай жақсылардың назарын қытығы қатты
әңгімеге тағы тартты.
– Сұмдық қой мынау!
– Оу, Тұқа, сабыр етіңіз. Ұлықтың сөзін бөлмеңіз, қайдағы бала-шағаның сандырағын қайтесіз, – деп
қалды Шамалғанның болысы Дат мырза.
Даттың оязға ықпалы зор екенін білетін Тұқымбай құнжыңдап, тынжысы бар адамдай, қозғалақтап
қойып, үні семді.
Бір қайғыға тағы бір қайғы – ар қайғысы, адамгершілік қайғысы жамалғандай батагөй қауым
қалжырап, қаусап қалған сияқты.
Сөйтіп, сары су тамған сүттей сөз іріп, араға азынауық күдік кіріп, береке кетіп отырғанда, үйге
үсті-басы мұздай форма киген әскери адам кіріп келді. Үйдің іші үрпиісіп қалды.
– Жоғары мәртебелі мырза, – ол қалт тұрып, қалшылдай сөйлеп тек оязға қарап. Басқаларды көзіне
де ілген жоқ. – Вице-губернатор Осташкин мырза қол қойған жедел депешаны тапсыруға рұқсат
етіңіз.
Офицер көк мәуіт шинель жеңінің қайырмасына қыстырылған, сүргіштеп тастаған сүр пакетті оязға
ұсына берді. Ояз пенснесін киіп, пакетті ашқанда, керегенің астында күн көрмей өскен шөптей арық
боп-боз саусақтары дірілдегендей болды. Мұны бағып отырған болыстар состиысып бір-біріне
қарады. Тіпті Тұқымбай да өз уайымын ұмытып кеткендей, өзінен бұрын сақалы ербиіп, алға ұмсына
түсіп, үнсіз қалған.
– Вот дьявол! – ояз хром етігінің қонышын қолымен сарт еткізіп. – Адам емес, бұл нағыз дию. Әлгі
пристав қайда? Шақыр тез! Мырзалар, – одан соң отырған қауымға қарап. – Біз өзі келеді деп тосып
отырған Рысқұл Жылқайдаров уже губернаторға арыз айтып та үлгіріпті. Түрмеге өз еркімен барып
түсіпті. Сіздің қолыңызда тұтқында отырған баласын Верный облыстық түрмесіне, өзінің қасына
алдыруға рұқсат бергізіпті. Міне, бұйрық. Баланы тез Верныйға жеткізу керек.
– Сонда қалай, мырза? Менің ағамды атып тастап, ешқайсысының шекесі де қанамай құтылып жүре
бермек пе? – деп Анарбай туысқанының намысын жыртқан болды.
– Ешкім де құтылған жоқ. Өкіметтің түрмесінде отыр. Заң бойынша жазасын алады. Сот шешеді.
– Сонда қай сот шешеді? Жай сот па, әскери сот па? – деп қалды Жайылма болысы Нарсұлтан. Басқа
болыстар бұл сұрақтың мәніне түсініңкіремеді. Бірақ сыр бермеді. Нарсұлтанның өздерінен өресі
биіктеу екенін іштей мойындасты. Жай сот пен әскери соттың айырмасын біле алмай дал.
Бұл арасы ояздың өзіне де беймәлім болып шықты.
– Мырзалар, мен аттанайын. Бұл сұрақты Верныйға бара шешерміз. Қылмыс өте ауыр. Әділ сот өз
шешімін айтады, – деді ояз.
Нарсұлтан болыс алдыға ұмсына түсіп, қол көтерді.
– Жоғары мәртебелі мырза, Сіз әрине, біз пақырдан әлденеше есе артық білесіз. Ал біз, сіздің
қызметшілеріңіздің пайымдауынша, бұл жай өлім емес. Қылмыс – жай қылмыс емес. Мұның салдары
қиын болып тұр. Егерім, осыдан Рысқұл ең ауыр жаза алмаса, мына бізге де қиын. Неге дейсіз ғой.
Бұл өте зиянды үлгі. Ертең бізді де пытырлатып атып тастамасына біз кепілдік бере алмаймыз. Біз
өкімет адамымыз. Біздің де жауларымыз бар. Бұзықтар әр елден табылады. Ал олар ауыздықталып,
тыйым салынбаса, алдындағы үлгісі Рысқұлдың әрекетін қайталап, қауым бүлінеді. Ал бүлінген
жерді бүтіндеу қиын екенін сіз бізден гөрі жақсы білесіз. Сондықтан мен мына отырған қырық
болыстың атынан, бұлар мені қолдайды деп сенемін, Рысқұлды әскери сотқа беріп, ең ауыр жаза
қолдануын тілер едік. Осы өтінішімізді ескерсеңіз.
Басқалардың санасына «әскери соттың» мәнісі енді жетіп, бәрі де қойша маңырап қоя берді.
– Дұрыс айтады!
– Біздің де талабымыз сол!

– Өлім жазасына кесілсін!
– Басқа бұзықтардың жаны түршіксін!
– Болысқа оқ ату деген бұрын-соңды болмаған сұмдық.
– Тыйым салынсын!
«Болыс тұрмақ, Россияның патшаларына оқ атылғанын бұл топастар білмейді-ау», – деп ішінен күлді
ояз.
– Жә, мырзалар, бұл талаптарыңыз орынды. Бірақ орыс мақалы айтқандай, құр сөзді қағазға тігіп
қоя алмайсың. Сондықтан осы арыздарыңызды қағазға түсіріп, қолдарыңызды қойып, мөрлеріңізді
басып беріңіздер. Кәне, әлгі тұтқын бала қайда? Алдырыңдар. Біз аттаналық, – деді ояз.
Ояз басқалар сияқты малдас құрып отыра алмаушы еді. Сондықтан астына қос жастықты бүктеп
басып, басқалардан биік отырған. Қазір ол орнынан жеп-жеңіл көтеріліп, тіп-тік тұрған кезде,
болыстар жағы қолдарымен жер таянып барып, екі-үш ұмтылып әрең-әрең көтерілді.
Дастарқан жиналмай жатып, барлығы жапырылып ояздың соңынан тысқа беттеген. Тұрарды
алдына салып Мақаш келе жатқан.
– Рысқұлдың баласы мынау ма? – деді Дат болыс қолын көзіне көлегейлеп.
– Ажалы жоқ екен иттің күшігінің, – деп кіжінді болыстар тобына сырттан қосылған Таубай
старшын.
Тұрған топты киіп-жарып, быртық Тұқымбай Тұрардың жанына барды. Баланың бетіне ежірейе
қарап қалып:
– Сені неге балалар Қызыл Жебе дейді а? Айтшы, – деді.
Бала кілең оқа-зерлі киім киген үлкендердің ортасында жүдеу киінген жалғыз өзі екенін көріп,
қорланғандай болды. Бірақ осыншама ығай мен сығайлардың назары өзіне ауып тұрғанын аңдап,
бойын жиып алды. Тас түйіліп тұрып, Тұқымбайдың ірің жиектеген жанарсыз көзіне бұқпай қарап:
– Қызыл Жебе жүйрік. Мен де жүйрік болғым келеді, – деді.
– Қарай гөр көктүйнекті!
– Айылын жимай тұруын күшіктің!
– Болар бала боғынан деген. Мынау болатын бала ғой, – үлкендер бастарын шайқап-шайқап қойды.
– Сен Қызыл Жебені көріп пе едің өзің? – деп төнді Тұқымбай баланың үстіне.
– Жазда Қаракемерде ас болғанда көргенмін. Көкем Қызыл Жебеге мініп көкпар салған.
Тұқымбайдың ұмытшақ есіне енді бәрі түсті. Сол жолы Рысқұл Саймасайдың сағын сындырған.
Мына тұрған Мақаштан көкпарды жұлып алып, Тұқымбайдың көмбесіне салым салған. Содан
шығар, Тұқымбай мына түрмеге кетіп бара жатқан қаршадай балаға кенет рақымы түсіп, басынан
сипады. Әлде әкесінің Саймасайды өлтіргеніне ризалығын жасыра алмады ма.
– Алда байғұс-ай, – деп аяған болды.
«Адуын шал алжыған шығар», – деп басқалар бұл әрекетін құптамады. Бірақ қанша қаратас жандар
болса да, Тұқымбайға дауыстап реніш айта алған жоқ. Тек ояз ғана:
– Пристав, баланы атқа мінгіз! – деп бұйрық берді.
Ояз өз нөкерлерімен атқа қонған соң, болыстар да қонақасыға қарамай, шартарапқа тарай бастады.
Тарқар алдында оязға арыз жазып та үлгірді.
«Рысқұл Жылқайдаров тек бір болысқа ғана қарсы шығып қойған жоқ. Ол сонымен бірге ақ
патшаның заңына, әскери губернатордың және Сіздің жарлықтарыңызға қарсы шықты. Сондықтан
оны әскери сотқа беруді талап етеміз. Егер біздің осы өтінішіміз ескерілмесе, онда біз өзімізге сеніп
тапсырған қызметімізді қауіпсіз атқара алмаймыз. Егер Рысқұл Жылқайдаров әскери сотқа берілсе,
онда бұл халық үшін үлгі және басы бұзық адамдарды ауыздықтау болар еді. 1-қаңтар 1905 жыл», –
дей келе барлық әкімдер қолдарын қойып, мөрлерін басты. Ең бірінші болып Шамалған болысы Дат
арапшалап қол қойды. Содан кейін Жайылма, Кіші Алматы болысы, Мойынқұм болысы, Қарасу
болысы, Түрген болысы, Іле болысы, Түстік Балқаш, Тауқұм Балқаш, Ұзынағаш, Құрам, Батыс
Қастек, Тау-Жалайыр, Арасан, не керек, қырық бір управитель тізілді.

Қызды-қыздымен Тұқымбай да бармағын басып қалды. Рысқұлда кегі кеткендіктен емес,
болыстардың тізімінде жүргенді үлкен ырым етіп, ішінен: «Е, әруақ, қолда, қолда, қолда!» – деп үш
қайталады.
V
Қырық бір болыс қол қойған арызбен Верный уезінің начальнигі Георгий Александрович Сорокин
әскери губернатор фон Таубенің қабылдауына келген. «Рысқұл ісі» деп аталатын жағдай фон
Таубеге жете таныс. Вице-губернатор Осташкин мырза егжей-тегжейлі түсіндірген. Қазір уезд
начальнигінің атына жазылған арыз алдына келгенде, «Рысқұл ісінің» өзі ойлағаннан әлдеқайда
күрделірек екенін сезді. «Менен гөрі надан болыстар көреген болмаса нетті. Шынында, Рысқұл
жалғыз Саймасайға ғана оқ атқан жоқ қой».
Губернатор фон Таубе бұл ойын оязға сездірмеуге тырысты:
– Әрине, управительдердің қаупі орынды. Мен де солай ойлаймын, Георгий Александрович. Рысқұл
қатаң жазаланбаса, басқа бұзықтар да бас көтеруі әбден мүмкін ғой. Ішкі Ресейдегі жағдай анау.
Кешегі «Қанды жексенбіден» кейін бүлік өршіп барады. Сол бүлік біздің аймағымыздан да шығып
кетпеуіне кім кепіл. Алдын алу керек. Мына управительдер ақылсыз адамдар емес. Олардың адал
қызметшілер екенін осыдан-ақ аңғаруға болады. Бірақ... Георгий Александрович, әскери сот Жетісу
губерниясына таралмаған ғой. Мұны сіз білесіз. Сондықтан бұл мәселені шешу сіздің де, менің де
қолымнан келмейді. Әскери сотпен соттау үшін тек Түркістан генерал-губернаторының рұқсаты,
бәлкім, тіпті Ресей империясының әскери министрінің рұқсаты керек болар, – деп фон Таубе
креслоға шалқая берді.
Кресло тұсында императордың үлкен суреті ілулі тұр. Николай II қылыштың қынабына таянып
алған. Мұрты едірейіп, көзі бедірейіп, қай қырынан келсең де өзіңе тік қарайды. Жарты құдай осы.
Бәлкім, құдайдан ары болмаса, бері емес. Ұлан-байтақ империяның жекедара монархы.
Губернатор фон Таубе патшаға еліктейтін. Шашын да соныкіндей қырықтырып, мұртын да солай
бастыратын. Тіпті қажеті болмаса да беліне қылыш асынады. Креслодан шалқая бере сол қылыштың
сабына таянып отырады. Бірақ осынша айбынымен кішкентай бір «киргиздің» ісін өзі шеше алмауы
оязды қапаландырады.
– Ташкент пен Петербурға мазаламай-ақ өзіміз ғана ың-шыңсыз тындыра салмаймыз ба? – деп
қалды ояз.
– Жоқ, Георгий Александрович, ойланбай айтасыз. Рысқұлдың басын ала салу оңай. Одан ештеңе
өнбейді. Әңгіме сол жазаны жұртқа жария етуде. Ал жария ету үшін жоғарыдағыдай санкция керек.
Мәселенің өте маңызды екенін айтып мен генерал-губернаторға хат жазайын. Жауабы қалай
болады іс солай шешіледі. Келістік қой, Георгий Александрович. – Әңгіме осымен аяқталғанын
аңғарған ояз орнынан жылдам тұрып, губернаторға басын иді.
– Сау тұрыңыз, Георгий Александрович, – деді губернатор креслодан тұрмастан қолын созып.
Ояз шығып кеткен соң, қоңырау қағып, адъютантқа:
– Осташкин мырза кірсін, – деді.
Вице-губернатор кіріп келіп:
– Слушаю Вас, – деп қалшиып тұрып қалды.
– Михаил Захарович, енді «Рысқұл ісімен» тікелей сіз айналысасыз. Менің атымнан генерал-
губернаторға хат дайындаңыз. Рысқұл Жылқайдаровқа әскери сот үкімін шығарып, 16-статьямен
соттауға болар ма екен деп істің мән-жайын түгел баяндап жазыңыз. Болыстардың арызы туралы да
айтыңыз. Хат дайын болған соң маған қол қоюға әкеліңіз.
– Құп болады! – деді вице-губернатор Осташкин.
***
Араға апта салып Ташкенттен, генерал-губернатордан жауап келді. Адъютант фон Таубеге құпия екі
хатты ашпастан ұсынды. Бірінші конвертті ашып:
– Нн-да, – деді фон Таубе хатты оқып болып.
«16-статья бойынша әскери сотпен соттау Жетісу губерниясына жатпағандықтан, Рысқұл
Жылқайдаровты әскери сотқа беру мүмкін емес. Сонымен бірге оған қатаңырақ жаза қолдану үшін
жергілікті сотқа нұсқау беріңіз» делініпті хатта.
Фон Таубе екінші конвертті ашып шұқшияды. Хаттың сол жақ шекесіне «Генерал губернатор. №