Ежелгі түркі – моңҒол мифтеріндегі рәміздік бейнелер шамахай С. Астана қ., Қазақстан

355

ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ – МОҢҒОЛ  МИФТЕРІНДЕГІ РӘМІЗДІК БЕЙНЕЛЕР

Шамахай С.

Астана қ., Қазақстан

  

Миф – адам және дүние туралы көне аңыз, әңгіме, мифошығармашылық, 

мифологиялық космогенез болумен қатар тарихи-мәдени рәмізделген айырықша 

сана күйі. Мифтік уақытты басқа типтер ауыстырғаннан соң да тотемдік түсініктер 

халық жадында архетиптік қызметін атқарып, басқа бір рәміздер мен таңбаларға 

айналады. Мысалы, түркілер мен моңғолдарда көкбөрі жаугершілік  заманында 

қайсарлыққа  шақырған  рәміздік  рөл  атқарған.  Мифтің  тағы  бір  ерекшелігін  

мәдени дисперсия немесе синкретизм деп атауға болады. Әр түрлі әлемдер мен 

мәдениеттердің  тоғысуы,    уақыттық  кезеңдердің  бір-бірімен  араласып  кетуі,  

қиял-ғажайып оқиғалардың тұрмыс шындығымен бірге жүруі - мифтік санаға тән 

құбылыс.

  Түркі-моңғол  халықтары  өз  мифтері  мен  сенім-нанымдарында,  дүние 

суреттемелерінде,  мифтік  дүние  бағдарларында  үйлесімділік  пен  реттілік 

ұстанымдарын алдыңғы қатарға шығарғанын және адам әлемі мен құдайларды 

антропоморфтау  арқасында  адамиландырғанын  байқауға  болады.  Көк  Тәңірі, 

Жер-Су мен Ұмай ананы айтпағанның өзінде, түрік-моңғол халықтарының арғы 

Ата-тек туралы түсініктері тарихтың алыс қойнауларында қалыптаса бастаған. 

Қауымдағы ең бірінші бөлініс –  жыныстық бөлініс. Егер діни түсініктегі Адам 

ата мен Хауа ананы құдай жаратса, мифологиялық  Арғы тек –  табиғат туындысы. 

Мифологиялық  кеңістіктік-уақыттық континиумда адам мен әлемнің арасында 

ешқандай  алынбайтын  кедергі  жоқ.  Мифологиялық    кейіпкердің  сөзі  мен  ісі 

синкреттік және тұтастық сипатта болады. Оның бірлігін жүзеге асыратын күш –  

салт-дәстүрлердің мызғымас жүйесі. Мифологиялық  кезеңде адам мен табиғаттың 

арасындағы  бірлік  ерекше  жоғары  дәріптелді.  Скиф-сақ  өркениетіндегі  ”Аң 

стилі”,  қытайдың  инь,  ян  бастамаларын,  Египет  пен  Шумердегі  өліп,    қайта 

тірілген құдай туралы аңыздарды табиғатпен үйлесімдікке шақыратын рәміздер 

ретінде тануға болады. 

Мифтер тек дүниенің, жануарлардың, өсімдіктер мен адамзаттың жараты-

луын хабарлаумен қатар адамды бүгінгі күйіне жетуіне алып келген аса маңызды 

оқиғалар туралы  баян етеді. Бұл әрқашан да әлдебір «жарату» жөніндегі әңгіме, 

бізге  әлдебірдеменің  қалайша  болғандығы  мәлім  етіледі,  мифте  біз  белгілі  бір 

нәрсенің ғұмырлық қайнар көзінде тұрамыз.  

Түркі-моңғол халықтарының мифтерінде аспан мен адам қатынасы жайлы 

мифтер ең негізгі бөлігін қамтиды. Негізгі сарындары Тәңір дүниені жаратты, 

одан кейінгі қоршаған орта болмысы адамдардың іс-әрекетінің қатысымен жа-

ралды  дегенге  саяды.  Дүниенің  жаралуы  туралы  аңыздардың  шығуы  өте  көне 

заманды білдіреді, сонымен қатар олар күн, ай, жұлдыз туралы тақырыптарды 

қамтиды [1].

Жаратылыс алдымен астан-кестең (хаос) сұрапыл күштерімен адамды өзіне 

толық бағындыруға ұмтылады (утопизм). Осы жөнінде З. Серікқалиев Гильгамеш 

дастанынан мынадай суреттемелер келтіреді: «Жаратылыс адамы Энкиду (әкесі 

–  есек,  анасы  –  антилопа)  Құдай  құдіретімен  өзіне  адамгершілік  қасиеттерін 

дарытқан:  Жұдырықтай  жүрегіне  жанқиярлық  шынайы  достық  сезімі  ұялаған. 

356

Дархан пейіл, ақылғой ақкөңіл, мейірбан… –  бір басында бәрі бар. Құдайдай 

құдіретті,  көрікті.  Әйел  жанын,  сұлулығын,  махаббатын  сезіну  арқылы  оның 

ақыл-ес, ұғым-түсінігі де тереңдей түскен бірте-бірте мәдениетке, рухани игілікке 

бой ұсынған»  [2].

Қазіргі  және  бұрынғы  әлемнің  айшықты  суреттемелерін  шебер  бейнеле-

ген  Шыңғыс  Айтматов  түркілік  символдардың  өзіндік  мағынасын  дәл  көрсете 

біледі.  Дәстүр  тағылымы  нұрландырған  «құдіретті  аналық-Бұғы»  бейнесі 

эстетикалық халық талғамын, жаратылыс сезімін баб-бабымен бойына сіңіріп, 

қырғыз жұртының ұлттық ыстық табын қаз-қалпында мөлдіретіп жеткізіп, жал-

пы адамзаттық керемет қадір-қасиетке ие болған.

Аналық-Бұғы  екі  сәбиді  –  «адамзат  ұрпағының  қос  нәрестесін»  тұтқиыл 

төнген қатерден, ажал аранынан арашалап қалады. Сұсты Енесай жағалауынан 

аман-есен алып шығып, тұңғыш рет таулы өлкенің жомарт мейірімімен табысты-

рады. Мейірімді, дана аналық-Бұғы адамдарға өмір сыйлаған өзімен – Табиғатпен 

осы қандас, бауырластық сабақтастықты ешқашан естен шығармауды өсиет  ет-

кен» [3]. 

Заратуштралық  және  буддалық  діндердің  ықпалымен  прототүркілер  мен 

протомоңғолдарда  «сегіз қиыр шартарап»  – «мандала» үлгісі де қалыптаса баста-

ды. Осы жөнінде қырғыз философы Ш. Ақмолдоеваның еңбегінде («Древнекыр-

гызская модель мира») нанымды сараптау берілген. Жалпы алғанда, еуразиялық 

Ұлы далада әлем модельдерінің бірнеше баламалары болғанын атап өткен жөн. 

«Қорқыт ата кітабындағы» басты мәдени рәміз – «Мәңгілік өмір».  Қорқытты 

осы «өлі десем – өлі емес, тірі десем – тірі емес» деп амбивалентті суреттеуі де 

осыған меңзейді. Тіршілік мәңгі табиғаттың аясында болады, өлудің өзі (қайтыс 

болу) сол табиғатпен қайта қосылуына жатады – осыдан «шеңбер» рәмізі шыға 

келеді. 

К.Юнг  архетиптер  мен  киелі  символиканы  ұмытудың  салдарынан 

бойымыздағы өмір нәрі құмға сіңіп кетті дейді. Бүгінгі адам байырғы адамдардай 

емес,  бойындағы  қуат  пен  эмоциялары  өше  бастаған  [4].  Олай  болса,  моңғол 

халқының  дүние,  адамның  жаралу  жайлы  аңыздарында:  «адамдар  алғаш  жер 

бетінде  туғанда  күн,  ай  болған  жоқ,  қараңғы  түнек  еді.  Бірақ  әр  адамның  өз 

жарығы, сәулесі болыпты. Ал кейіннен Құдай аспанға күн мен айды іліп берді» 

– делінеді. Бұл аңызды рәміздік тұрғыдан қарастыратын болсақ, көп жағдайды 

аңғартары сөзсіз. Жалпы прототүркілер мен протомоңғолдар мифтерінің  рәміздік 

мазмұны жоғары болды деуге болады. 

Ата-тегі түріктер мен моңғолдардың  басты құдайы –  Көк Тәңірі. Аспанды 

және  оның  шырақтарын  қадірлеу  түркі-моңғол  өркениетіне  жататын  барлық 

халықтардың дүниетанымының маңызды белгісі.

Қазақтар  түнгі  аспанда  шөміш  тәрізді  жеті  жұлдызды  Жетіқарақшы  деп 

атаса,  моңғолдар  бұл  жеті  жұлдызды  Долон  Бурхан  /Жеті  Құдай/  деп  атайды. 

Қазақ аңызы бойынша жеті ұры-қарақшылар өмір сүріпті.  Олар күндіз ұрлықпен 

айналысып, түнде сол жасаған әрекеттері үшін ұялыпты. Олар қарғысқа ұшырап 

өлген соң жандары жұлдызға айналып, аспанға ұшып кетіпті. Жетіқарақшының 

бас жағында жарқырап тұрған жұлдыз – Қыран қарақшы. Оның қасында әлсіреп 

көрінетіні-тұтқында  отырған  Үлпілдек  қыз.  Үркер  өзінің  қызын  қайтарып  алу 

үшін түнімен Жетіқарақшыны қуып жүреді екен [5] делінеді. Ал, моңғолдарда 

357

жеті  жұлдыздың    пайда  болуы  туралы  ең  көп  таралған  нұсқасы  бойынша: 

мерген, жер тындауыш, тау көшіретін алып, жел аяқ, теңіз суын жұтатын алып 

сияқты жеті өнерлі жігіттердің Шазығай ханға шабуыл жасап жеңіске жетіп, ел-

жұртқа пайдалы іс жасап, кейін олар дүниеден өткен соң жандары жеті жұлдызға 

айналған екен» [1]делінеді. 

 Тағы бір нұсқада: «ертеде бір шалдың сиырынан кеудесі адам кейпіндегі 

бұзау  туыпты.  Тайынша  өсіп,  көптеген  ерліктер  жасап,  елін  жаудан  қорғайды. 

Оны  жұрт  ақ  тұмсық  тайынша  деп  атапты.  Елдің  ризашылығының  арқасында 

аспанға  шығып,  аспан  ақ  патшасымен  бірге  албастымен  соғысып  қаза  табады 

да денесі жеті кесек жеті жұлдызға айналған екен» [1] – делінеді. Бұл аңыздан 

байқайтынымыз ежелгі зооморфтық және антроморфтық түсініктің қосындысын 

байқаймыз. Бұл ежелгі гректің адам мен сиырдың қосындысы минотаврды еске 

салады. 

Түркі-моңғол  халықтарының  аспан  шырақтары  туралы  аңыздарындағы 

ортақ мән – жанның жұлдызға айналуы. Осыған байланысты бұл түсінік бүгінгі 

күнделікті  өмірден  де  байқалады.  Қазақта  жұлдыз  ақса,  «Жұлдызым  жоғары» 

деп айту ырымы бар болса,  моңғолдарда  жұлдыз ақса, «Менің жұлдызым емес, 

өзгенің жұлдызы» деп айтатын ырым бар.  

Жануарлардың  пайда  болуы  туралы,  аң  құстардың,  мал,  хайуандардың 

табиғи  қалыптары,  ерекшеліктерінің  сырын  түсіндіруге  тырысқан  аңыздар  

түркі-моңғол  халықтарында  көп  кезігеді.  Мысалы,  Бұғының  қалайша  мүйізді 

болуы,  барыс  жүнінің  неліктен  шұбар  болуы,  қоянның  ернінің  жырық  болу 

себебі, түйенің он екі айға кіре алмау себебі, оның неліктен күлге аунайтыны, құс 

тұмсығының тесік болу себебі, тауықтың тансәріден шақыру себебі, қарлығаштың 

кешке қарай атты адамның алды-артынан айналшықтап ұшу себебі, т.б. көптеген 

мысалдар келтіруге болады.

  Г.Д.Баялиева  қырғыздардың  исламға  дейінгі  наным-сенімдері  туралы 

шығармасында  ертедегі  түрік,  моңғолдардың  тотемі  қасқыр  болғаны  жөнінде 

айтумен  қатар,  моңғолдардың  Берсид  тайпасының  ата-бабасы  бір  көлдің 

маңындағы орманда мекендеген қасқыр, марал екеуінің арасынан туған ұл деп 

Г.Потаниннің зерттеуін дерек етіп әңгімелейді.  Бұл Берсид тайпасының атауы 

«Құпия  шежіредегі»    119,120,  138  деректерінде  айтылатын  Бэсүд  тайпасының 

атауымен жақын айтылып тұруы да бекер болмаса керек. 

Моңғол  елінің  тау-тастардағы  қашалған  тарихи  бейне  суреттерден 

бастап  салт-дәстүр,  көне  әдебиет  үлгілерінен  байқасақ,  бұғы,  маралды  киелі 

етіп  табынғандығы  айқын  көрінеді.  Мысалы,  моңғол  жерінде  көп  кездесетін 

мүйізімен қалықтап ұшқан бұғы суретінің мағынасы үш марал жұлдызы туралы 

аңыздың оқиғасына ұқсастығы бар. Аспан, жұлдыздардың пайда болуы туралы 

көне түсінікті сақтаған аңыздардың желісі бір жағынан аң, хайуанды сипаттаған 

тәріздес, екінші жағынан адамды сипаттаған тәріздес болып келеді. Бұнысы  

адамзаттың хайуандық өмірден адамшылық өмірге біртіндеп өткен өтпелі кезеңді 

бейнелеген болуы мүмкін.

Македондық  Александр  туралы  Орта  Азияда  жайылған  аңыздар  туралы 

профессор  Ж.А.Бойле  бірнеше  қызықты  мақалалар  жазады.  Мысалы,  «Орта 

Азиядағы Александр аңызы» (1976), «Александр және моңғолдар» (1980) деген 

мақалаларын атауға болады. Моңғолдар да арабтар сияқты Александрдың атын 

358

«Сулхарнай» яғни екі мүйізді деп  атап келгені Берлиннің Турфан жинағының 

жазбаларынан белгілі. 

ХІІ  ғасырда  Әзербайжанның  ұлы  ақыны  Низами  «Искандер  наме»  деген 

шығармасында  арабтар  Александрды  неге  екі  мүйізді  деп  атағаны  туралы 

былайша түсіндіреді. Александр қайтыс болғаннан кейін оның суретін салғанда 

қасындағы уәзірді екі мүйізді етіп салады. Арабтар сол мүйізді уәзірді Александр 

деп ойлап «Екі мүйізді» деп атап кеткен дейді [6] Ежелгі моңғол ұғымында мүйіз 

дегеніміз  қызмет  шені  ретінде  пайдаланылған.  Төрт  мүйізді  ван,  он  мүйізді 

ван  деген  сияқты  мүйіздің  санымен  шен  дәрежесі  анықталып  отырған.  Оған 

қоса,  зерттеушілердің  айтуынша  Кореяның  Силла  елінде  де  «Мүйізді  хан», 

«Мүйізді ван» деген шен дәрежелер болған. Сондықтан Александрды дәрежесіне 

байланысты мүйізді деп атауы да мүмкін. 

Моңғол халқында  шырша, арша, самырсын сияқты ағаштардың неліктен 

мәңгілік  жасыл  болған  себебін  түсіндіретін  мифтер  бар.  Миф  бойынша  қарға 

Тәңірден  мәңгілік су /мөнхийн  ус/ әкеле жатып ағашқа төгіп алған деген мотив 

бар. Одан өзге түрі де бар: Тәңірдің Сулхарнай ханға берген мәңгілік суын «туыс 

туғансыз, жалғыз өзім мәңгі өмір сүріп, осы ісім үшін қатты опық жейтін болам» 

– дейді де, суды шашып жібереді, сонда ол бірнеше ағаштарға тиіп, мәңгі жасыл 

болған делінеді. Ал қазақтарда бұл сарын біршама өзгеріске түскен. Себебі, қазақ 

шамандықтан ертерек ажырағандықтан «мәңгілік судың» орнын «әбулхаят суы» 

алмастырғанға  ұқсайды.  Қазақ  шырша,  аршаны  емшілікке  пайдаланғанымен 

оның жасыл болу себебін негізінен құдайдың кереметінен деп ұғады. 

А.Белослюдев жазып алған қазақтың бір аңызы бойынша Ескендір патшаның 

бұтаққа  ілген  торсығын  құзғын  шоқып  тесіп  жібереді  де  киелі  су  қарағайға, 

аршаға  төгілгендіктен  ол  ағаштар  жап-жасыл  болып  мәңгі  жасайтын  болады. 

Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, сондықтан түлкі де жүні ағарғанша ұзақ 

жасайтын, тұмсығы тигендіктен құзғын да мың жасайтын болған екен-мыс. 

  Ағаштардың  өмір-тіршілігі  үшін  жерге  таласқаны  туралы  миф 

Н.Мыңжанұлының «Қазақтың мифтік аңыздары» деген кітабында жарияланған. 

Дәл осы миф моңғол халқында да  бар. «Тым ерте замандарда қарағай да, сексеуіл 

де ойпаттардағы жасыл алқаптарда өседі екен. Бұлар қонысқа таласып: «Әрі отыр, 

бері  отыр!»  деп  қыжақ  болып,  ең  соңында  сойылдатып  соғысыпты.  Олардың 

арасына  түсіп  арашалау  ешкімнің  қолынан  келмепті.  Тал  терек  ақылдасыпты 

да, бұлардың жасақ сайлап, соғысып жатқан майданына сел қаптатып жіберіпті. 

Сексеуіл  селден  қашып  шөлге  кетіпті,  қарағай  судан  қашып  тауға  шығыпты. 

Сексеуіл мерген екен, қарағайдың өн бойын түйреген, ішкі бұтақтар сексеуілдің 

атқан оқтары екен. Қарағай найзагер екен. Сексеуілдің тұла бойындағы тыртықтар 

қарағайдың найзасынан қалыпты. Содан бері қарағайлар сексеуіл келіп қалмасын 

деп тау басында тұрып қарауыл қарайды, ал, қарағайдан қорыққан сексеуіл құм 

шөлге бұғып, сояуын кезейді. Қонысқа сыйыспай соғысқан екі мықтының бірі 

үркіп тауға шығып, бірі ығып шөлге бұққан соң кең өзенді өңір тал мен терекке 

қалыпты» [6]. 

  Заман  оқиғасының  уақыт  өте  келе  мифтік  арнаға  түсе  бастайтыны  бар. 

Қай заманның шындығы болмасын келер заманға бәз-баяғы қалпын сақтай ал-

майды, шындық өзгеріске түседі, егер ол болмыстың өзекті арнасына, адамзаттың 

қасиеттеріне  тікелей  қатысты  болып,  өз  заманының  оқиғасы  боларлық  қуаты 

359

болса,  онда  ол  ақиқатқа  айналу  мақсатында  мифтік  формаға  ие  бола  бастай-

ды.  Мұндай  жағдайда  шындыққа  немесе  оқиғаға  негізгі  себеп  болған  жай-

лар  ұмытылып,  жұрт  жадында  ақиқатқа  қатысты  жағы  ғана  қалады.  Мысалы, 

Қозы мен Баян хиқаясында осындай хал болғанға ұқсайды. Кезінде тарихи әрі 

саяси, тіптен геосаяси дүрбелең болған, бірақ сол заман үшін маңызды болған 

оқиға ұмытылып, мәңгілік ақиқатқа қатысты жағы қалған. Ол – қыз бен жігіттің 

құрбандыққа дейін барған ғашықтығы. Өйткені, махаббат бұл мәңгілік. [7] Ал, 

ағаштардың өзара айтысына келсек, жерге таласқан көшпелі қауымның өмірін 

көргендей боламыз. 

Мифтер арқылы әр халық өздерінің түпкі болмыстарын жорумен қатар тілдік, 

мәтіндік,  наным-сенімдік,  салт-дәстүрлік  және  заттық  айғақтарын  айшықтай 

алады. Мифтік мұраны дұрыс түсінген жағдайда оның ұлтты ұйыстыруға, елдің 

еңсесін көтеруге, елдің рухани дәулетін еселеуге тигізетін ықпалы мол. Ежелгі 

миф-аңыздар алғашқы адамдардың тіршілігінің маңызды белгісіндей, олардың 

рәміздік мазмұны арқылы адамзат қоршаған ортаны және уақытты әрі игерді, әрі 

түсінді.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Цэрэнсодном Д. Монгол уран зохиол. /ХІІІ-ХХ зууны эх/. – Улаанбаатар, 1987. 

– 321 б. 

2.  Серікқалиев З.  Дүниетану даналығы. – Алматы: Білім, 1994. – 296 б.

3.  Айтматов Ш.  Ақ кеме //  Повесттер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы 2004. – 

448 б.

4.  Юнг К. Архетип туралы жалпы түсінік   // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. 

Мифология: құрылымы мен рәміздері. – Алматы, Жазушы 2005. – 49-65 б.

5. Ғабитов Т.Х., Өмірбекова М.Ш. Мәдениеттану негіздері. – Алматы: Зият, 2003. 

– 240 б.

6.  Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. Дәуір, 2002. – 394 б.

7.  Есім Ғ. Қазақ философиясының тарихы. Алматы, 2006, 18б.  

ДІНИ ДҮНИЕТАНЫМДАҒЫ КЕМЕЛ АДАМ МӘСЕЛЕСІ

Алмурзаева Б.

Астана қ., Қазақстан

  

Әр ғасырдың тарих сахнасында алар өзіндік ерекшелігі бар. ХХІ ғасыр бол-

са адамзат тарихында ғылым мен техниканың қарыштап дамуымен көзге түседі. 

Алайда даму үрдісі мен қатар экономикалық дағдарыстар, адам мен адам, адам 

мен қоғам арасындағы түсініспеушіліктер де орын алуда. Тастанды балалардың 

көбеюі, отбасы шаңырағының шайқалуы, үлкенге ізет пен кішіге құрметтің азаюы, 

суицид өлімі мен қылмыстың көбеюі т.б. сынды мәселелер өкінішке орай бүгінгі 

күнде қалыпты жағдайға ие болып бара жатыр ма деп ойлап қаласыз. Жоғарыда 

аталған  жағдайлар  жиі  орын  алатын  болса  әлбетте  қоғам  үйлесімділігінің 

қалыпсыздығы мен бұзылуына әкеп соғатыны даусыз. Бұндай орын алған кейбір 

келеңсіз  жағдайларды  әлеуметтік,  экономикалық,  саяси  тұрғыдан  алдын  алу-

дан бұрын рухани тәлім–тәрбиеге көп көңіл бөлуді қажет етеді. Адам жараты-

лысы ақыл, сана, рух қалауы мен сезімдерден тұрады. Ақылды, саналы азамат 

болудың өзі оның рухына дұрыс бағытталған тәлім–тәрбие мен білімге тікелей                          

байланысты.