Роль социолингвистистических факторов в усвоении русского языка как второго

116 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
мания  и  взаимопроникновения  в  духовные 
миры друг друга. 
Е.М. Верещагин и В.Г. Костомаров под меж-
культурной  коммуникацией  признают  «адек-
ватное взаимопонимание двух участников ком-
муникативного акта, принадлежащих к разным 
национальным культурам» [2. 26]. 
В  качестве  межкультурной  коммуникации 
трактуются все отношения, участники которых, 
используя  свой  собственный  языковой  код, 
обычаи,  традиции,  установки  и  формы  пове-
дения, одновременно пытаются учитывать иной 
языковой  код,  иные  обычаи,  традиции,  уста-
новки,  повседневные  способы  общения.  Чужая 
культура  постигается  путем  приведения  чужих 
образов  сознания  к  образам  своей  культуры 
[3. 30]. 
Исследованию  проблем  функционирования 
русского языка как средства межнационального 
общения  в  Казахстане  посвящены  работы 
Э.Д. Сулейменовой,  Б. Хасанова,  Н.Ж. Шай-
мерденовой,  О.Б. Алтынбековой,  Ж.С. Смагу-
ловой и др. 
Однако в  регионах страны параметры языко-
вой  ситуации  различны,  поскольку  на  нее  ока-
зывают  влияние  социально-демографические 
факторы,  географическое  расположение,  язы-
ковые,  социально-психологические,  политические 
и  религиозные  факторы [4.172-174].  Исследо-
ватель этноязыковой ситуации О.Б. Алтынбекова 
указывает,  что  титульная  нация  составляет 
большинство  только  в  южных  и  западных  ре-
гионах  Казахстана,  а  в  северных,  центральных 
и  восточных  областях,  а  также  в  крупных 
городах  сохраняется  большой  процент  русско-
язычного населения.   
Сохранение в отдельных регионах реального 
двуязычия, а в некоторых  -фиксация реального 
моноязычия обусловливают различные условия 
для  образовательной  деятельности.  Так,  в  юж-
ных регионах Казахстана язык титульной нации 
доминирует,  практически  вытеснив  из  образо-
вательной  сферы  русский  язык.  О.Б. Алтын-
бекова  отмечает,  что  «в  Южно-Казахстанской 
области  по  сравнению  с  северными  областями 
РК … отмечается  стабильное  доминирование 
государственного  казахского  языка  как  языка 
обучения  в  школе  и  вузе,  что  во  многом 
связано  с  национальным  составом  населения 
региона» [5, с. 200].  Ссылаясь  на  статисти-
ческие  данные,  исследователь  отмечает,  что 
основу  национального  состава  населения  об-
ласти  составляют  этнические  казахи  и  пред-
ставители  других  тюркоязычных  народов – уз-
беки,  туркмены,  азербайджанцы,  уйгуры,  тур-
ки, киргизы, татары. Исследователь сделала вы-
вод, что «в условиях новой языковой политики 
решение  задачи, … о  возрождении  и  распро-
странении  титульных  языков,  в  том  числе  и  в 
сфере  образования,  на  примере  функциониро-
вания  государственного  казахского  языка  эф-
фективно  осуществляется  в  образовательном 
пространстве  Южно-Казахстанской  области» 
[5. 205]. 
Изменение  условий  в  образовательной  дея-
тельности  школ  и  вузов  различных  регионов 
Казахстана  приводит  к  тому,  что,  несмотря  на 
единый  образовательный  стандарт  и  учебные 
программы,  уровень  подготовки  учащихся  на-
циональных  школ по русскому языку в регионах 
с  доминированием  языка  титульной  нации  па-
дает.  Наиболее  низкие  результаты  тестирова-
ния по русскому языку за последние годы  были 
показаны  в  Южно-Казахстанской,  Кызылор-
динской  и  Джамбулской  областях [6.125]. 
 
Многие  выпускники  казахских  школ  этих  ре-
гионов  оказываются  неподготовленными  к 
межкультурному  и  межнациональному  обще-
нию, к интеграции в евразийское пространство 
мегаполисов  Астаны,  Алматы,  где  средством 
социализации зачастую является русский язык. 
В  условиях  такой  языковой  ситуации  были 
проведены  социолингвистические  исследова-
ния по проблемам изучения русского языка как 
второго. 
Все  респонденты  представляли  практически 
социально  однородный  состав:  учащиеся  стар-
ших  классов  и  студенты  первых  курсов  Меж-
дународного  казахско-турецкого  университета 
им. Х.Ясави.  
Участники опроса отвечали на вопросы: 
-  Считаете  ли  Вы  нужным  изучение  рус-
ского языка, а его знание престижным? 
- Как Вы относитесь к людям вашей нацио-
нальности, говорящим на русском языке? 
-  Согласны  ли  Вы  с  мнением,  что  государ-
ственный язык должен быть единственным? 
-  На  каких  языках  должны  вещать  госу-
дарственные радио- и телепередачи? 
- На каких языках Вы хотели бы обучаться, 
или обучались бы ваши дети? и  др. 
Процитируем  выводы  и  суждения,  которые 
вытекают из предпринятого исследования. 
Большая  часть  респондентов,  отвечая  на 
первый  вопрос,  отметила  престижность  овла-
дения  и изучения русского языка, определяют 
его  как  инструмент  получения  знаний,  инфор-
мации. 
Ж.Б. Ошакбаева, А. Шерубаева 

117 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
В  ответах  на  второй  вопрос 30 % респон-
дентов  призналась  в  отсутствии  терпимого 
отношения  к  людям,  говорящим  на  русском 
языке. 
В  ответах  на  третий  вопрос 80% опрошен-
ных  отдали  приоритет  казахскому  языку,  по-
скольку  считают,  что  каждый  гражданин  обязан 
знать и выучить основной язык государства. 
Вопрос  четвертый  вызвал  большой  интерес 
среди студентов и были получены откровенные 
ответы: 80% студентов  предпочли  вещание  го-
сударственных  радио-  и  телеканалов  на  рус-
ском  языке,  мотивируя  свои  ответы  тем,  что 
именно  на  русском  языке  ведутся  более  зани-
мательные, интересные радио – и телепередачи, 
которые  способствуют    расширению  интел-
лектуального уровня студентов 
На  вопрос  о  языке  обучения  информанты 
подчеркнули  важность  знаний  казахского,  рус-
ского  и  английского  языков.  Овладение  дан-
ными  языками  способствует  получению  рес-
пондентами новой и интересной информации с 
помощью  Интернета  и  других  технических 
средств  связи. 
Интересен  тот  факт,  что  студенты  первого 
курса  казахского  отделения  университета,  боль-
шинство  из  которых  приезжает  на  учебу  из 
сельской  местности,  где  в  настоящее  время 
практически  нет русской языковой среды, мало 
знакомы  с культурой, обычаями и традициями 
русского народа. 
Первокурсники  отмечают,  что  слабое  вла-
дение  русским  языком  снижает  для  них  воз-
можность активного и свободного  общения со 
своими  сверстниками – представителями  дру-
гих этносов. 
В условиях доминирования языка титульной 
нации  необходима  актуализация  мотивацион-
ных факторов овладения русским языком. 
В.А. Молчановский  и  Л.Ю.  Шепелевич  пред-
лагают выделить шесть видов мотивации: 
а) прагматическая мотивация, служащая для 
удовлетворения  практической  потребности 
учащегося  и  дающая  некоторый  ожидаемый 
результат учения (язык пригодится в будущем, 
хочу поступить учиться, хочу много знать, хочу 
получить хорошую оценку и т.д.); 
б)  дидактическая  мотивация,  представляю-
щая  собой  учебные  мотивы  и  цели,  которые 
могут  удовлетворяться  в  самом  процессе  обу-
чения (нравится преподаватель, нравится учеб-
ник, интересные уроки и т.д.); 
в) познавательная  мотивация  удовлетворяет 
потребность не прямо в учебном процессе, но с 
его помощью (хочу знать культуру страны, пес-
ни, музыку, читать в оригинале и т.д.); 
г)  коммуникативная  мотивация,  связанная  с 
удовлетворением  социальных  потребностей  в 
общении  (в  русскоязычной  среде,  со  сверст-
никами, по Интернету и др.); 
д)  мотивация  принуждения  и  обязанности 
учить  язык  как  обязательный  предмет  про-
граммы; 
е)  эмоционально-эстетическая  мотивация, 
которая тесно связана с познавательной и праг-
матической и основана на формировании пози-
тивного отношения к языку благодаря его бла-
гозвучию,  мелодичности,  песням,  фильмам, 
книгам на русском языке [6]. 
Виды  мотивации,  на  наш  взгляд,  довольно 
полно  отражают  систему  действий,  необходи-
мых  для  овладения  русским  языком  в  моно-
национальном казахском социуме. Через вклю-
чение  русского  языка  как  обязательного  учеб-
ного  предмета  в  программу  казахской  школы 
созданы  объективные  условия  реализации  поз-
навательной, дидактической мотиваций и моти-
вации принуждения. Однако прагматическую и 
коммуникативную  мотивации  овладения  вто-
рым  языком  в    казахской  школе,  а  также  эмо-
ционально-эстетическую  необходимо  выстраи-
вать через специальную систему направленных 
действий.  
Важным  мотивационным  фактором  в  со-
циально-культурной ситуации Казахстана  должна 
стать  также  идея  евразийства  как  межкуль-
турная  компонента  активизации  усвоения  вто-
рого  языка  в  условиях  доминирования  языка 
титульной нации. 
Взаимосвязь  и  взаимодействие  культур  и 
языков Казахстана, являясь объективной реаль-
ностью,  формируют  современные  приоритеты 
и  общекультурные  ценности.  Евразийская  на-
правленность  лингвокультуры  Казахстана  в 
целом  определяет  ее  как  важный  мотивацион-
ный  фактор  овладения  русским  языком  даже  в 
условиях  регионального  доминирования  ти-
тульной  нации.  В связи  с  этим  прагматическая 
и  коммуникативная  мотивации  естественно 
будут  направлены  на  формирование  способ-
ности  быть  готовым  включиться  в  полиязы-
ковую коммуникативную среду в качестве пол-
ноценного члена поликультурного социума Ка-
захстана.  Это  социум  евразийского  типа,  где 
азиатское  и  европейское  начала  реализуются, 
прежде всего, в системе отношений казахской и 
русской  культур.  Как  показывают  исследова-
ния,  респонденты  осознают,  что  посредством 
Роль социолингвистистических факторов в усвоении русского языка как второго 

118 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
русского  языка  через  Интернет  и  СМИ  расши-
ряются  границы  сферы  приобретения  знания 
(как социального, так и общенаучного), а через 
знание  русской  культуры  будет  легче  вклю-
читься  в  полиязыковую  среду  коммуникации.          
Именно поэтому важным мотивационным фак-
тором  овладения  русским  языком  учащимися 
казахской школы нами признается лингвокуль-
турологическое  знание.  Синтез  казахской  и 
русской  лингвокультур – это  естественное  ос- 
нование  евразийской  лингвокультуры,  которая 
активно формируется в современном казахстан-
ском обществе. 
Таким образом, овладение русским языком в  
 
условиях  доминирования  языка  титульной  на-
ции  требует  мотивационного  усиления.  Сред-
ствами  мотивационного  усиления  являются: 
формирование  толерантности  как  основы  меж-
культурной  компетенции  на  фоне  процессов 
формирования единой евразийской лингвокуль-
туры  современного  Казахстана;  повышение 
роли  прагматической  мотивации,  направлен-
ной  на  удовлетворение  практической  потреб-
ности  школьников;  усиление  познавательной 
мотивации  через  формирование  социокультур-
ной  и  лингвокультурной  составляющих  меж-
культурной компетенции посредством русского 
языка. 
 
Литература 
 
1  Хасанулы  Б. Языки  народов  Казахстана:  от  молчания  к  стратегии  развития  (Социопсихолингвистический  аспект). 
 
Алматы: Арда, 2007. – 383 с. 
2 Верещагин С.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. 
 4-е изд.  М., 1990. – 246 с. 
3 Тарасов Е.Ф. Межкультурное общение – новая онтология анализа языкового сознания // Этнокультурная специфика 
языкового сознания. – М., 1996. – С. 27-32. 
4  Вахтин  Н.Б.,  Головко  Е.В.  Социолингвистика  и  социология  языка:  Учебное  пособие. – СПб:  ИЦ  «Гуманитарная 
академия». – 2004. – 290 с. 
5 Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане. 
 Алматы: Экономика, 2006. – 450 с. 
6  Алтынбекова  О.Б.  Единое  национальное  тестирование  в  Казахстане:  языковые  новации//  Русский  язык  как  язык 
межкультурного и делового сотрудничества в полилингвальном контексте евразии. – Астана, 2009. – С.123-128.  
7 Молчановский В.А,  Шепелевич Л.Ю.  Преподаватель русского  языка как иностранного. Введение в специальность. 
 
М.: Рус.язык. Курсы, 2002. 
 S. 198. 
 
References 
 
1  Hasanuly B. Yazyki narodov Kazahstana: ot molchaniya k strategii razvitiya (Sotsiopsiholingvisticheskiy aspekt). – Almaty: 
Arda, 2007. – 383 s. 
2  Vereschagin S.M., Kostomarov V.G. Yazyk i kul'tura. – 4-e izd. – M., 1990. – 246 s. 
3  Tarasov E.F. Mezhkul'turnoe obschenie – novaya ontologiya analiza yazykovogo soznaniya // Etnokul'turnaya spetsifika 
yazykovogo soznaniya. – M., 1996. – S. 27-32. 
4 Vahtin N.B., Golovko E.V. Sotsiolingvistika i sotsiologiya yazyka: Uchebnoe posobie. – SPb: ITs «Gumanitarnaya 
akademiya». – 2004. – 290 s. 
5  Altynbekova O.B. Etnoyazykovye protsessy v Kazahstane. – Almaty: Ekonomika, 2006. – 450 s. 
6  Altynbekova O.B. Edinoe natsional'noe testirovanie v Kazahstane: yazykovye novatsii// Russkiy yazyk kak yazyk 
mezhkul'turnogo i delovogo sotrudnichestva v polilingval'nom kontekste evrazii. – Astana, 2009. – S.123-128.  
7 Molchanovskiy V.A,  Shepelevich L.Yu.  Prepodavatel' russkogo  yazyka kak inostrannogo. Vvedenie v spetsial'nost'. 
 M.: 
Rus.yazyk. Kursy, 2002. 
 S. 198. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.Б. Ошакбаева, А. Шерубаева 

Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ 
ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА 
 
 
 
 
 
 
 
УДК 82.03; 82:81'255.2 
 
Е.С. Адаева 
əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Қазақстан, Алматы қ. 
E-mail: e
rmek_ali@mail.ru
 
 
О. Бөкейдің «Бура» əңгімесінің  орыс тіліне аударылу сипаты 
 
Мақалада  О.  Бөкейдің  «Бура»  əңгімесінің  орыс  тіліне  аударылу  мəселелері  сөз  болады.  Əңгімені  орыс 
тіліне  тəржімалаған  Б.  Момышұлының  аудармасы  сараланып  сөз  етіледі.  Қазақ  жазушысы  шығармасының  
орыс  тіліндегі  аудармасының  деңгейі,  кемшіліктері  талданады.  Зерттеушінің  өзіндік  ой-тұжырымдары 
айтылады.  Аудармашының қай тəсілді қолданғандығы нақты мысалдар арқылы айқындалады жəне шеберлік 
қырлары таразыланады.  
Түйін  сөздер:  балама  тəржіма,  психологиялық  өрнек,  эквиваленттілік,  функционалды-коммуникативтік 
ақпарат, көркем аударма, экспрессивтік құралдар, стильдік ерекшелік,  реплика. 
 
Y.S. Adayeva 
The Features of translation of O. Bokey’s story of "Bura" into the Russian language 
 
Genre and stylistic features of the story of O. Bokey of "Bura" and an originality of literary interpretation by his 
translator are investigated in the article. The main principles of a reconstruction of formal and semantic and 
ideological and substantial components of the original in the translated text, a problem of translation of individual 
style in a literary translation are considered. 
When we consider O. Bokeev's works, a close attention should be paid to the syntactic strctures of the sentences. 
The repeating expressive means in his work  were not well reflected in thetranslations and shadowed the author's 
bright stylein original texts. What's more, in the translation there are a number of repeatng expressions which are 
almost useless and some unrelated words were added by the translater. In general, thoght the translater allowed a free 
expression in translation, he tried to give a equivalent pattern of the original work.  It is due future time to talk about 
the author's other translated works. 
Keywords:  equivalent, psychological depiction,  equivalencing, functional and communicative information,  
literary translation, expressive means, style features, replica.  
 
Е.С. Адаева 
Особенности  перевода рассказа О. Бокея  «Бура» на русский язык 
 
В  статье  исследуются  жанрово-стилистические  особенности  рассказа  О.  Бокея    «Бура»  и  своеобразие 
художественной  интерпретации  его  переводчиком.  Рассматриваются    основные  принципы  воссоздания 
формально-смысловых  и  идейно-содержательных  компонентов  оригинала    в  переводном  тексте,  проблема 
передачи индивидуального стиля в художественном переводе. 
При процессе перевода текстов произведений О.Бокея следует особое внимание уделить синтак-сическим 
конструкциям  предложений.  Повторы  в  тексте  автора  выполняют  определенную  эксперссивную  функцию, 
поэтому  при  переводе  следовало  бы  отразить  их,  чтобы  передать  особенности  стиля  автора,  его  замысел, 
заключеный  именно  в  данных  лексических  повторотах.  К  тому  же  в  тексте  перевода  встречаются  такие 
несоостветствия,  как  нефункциональные  повторы,  произвольное  включение  слов,  не  имеющих  связи  с 
авторским текстом. В заключении все-таки следует признать, что автор-переводчик, несмотря на некоторые 
произвольности,  в  общем  пострарался  передать  художественное  своеобразие  текста-оригинала.  Изучение 
уровня  перевода  других  произведений  писателя    все  еще  остается  неисследованной  нишой,  поэтому  эта 
проблема является перспективной для будущих изысканий.   
Ключевые  слова:  аналогичный  перевод,  психологическое  изображение,  эквивалентность,  функцио-
нально-коммуникативная  информация,  художественный  перевод,  экспрессивные  средства,  стилистическая 
особенность,  реплика. 
____________________________
 
 
 
 
© Al-Farabi Kazakh National University, 2012 

120 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
Оралхан Бөкей – есімі дүние жүзіне танымал 
жазушы.  Оралхан  Бөкейдің  шығармалары  дүние 
жүзінің көптеген тілдеріне, атап айтқанда орыс, 
ағылшын,  француз,  неміс,  жопан,  араб,  қытай 
жəне  басқа  да  халықтар  тілдеріне  аударылған. 
Мəскеу  баспаларынан  əр  жылдары  «След  мол-
ний», «Поющие  барханы», «След  молнии»,  
«Крик» т.б кітаптары жарық көрді. Бұл шығар-
малардағы  көркемдік  ізденістер  əдебиеттану  ғы-
лымында  сөз  болып  жүрген  ғылыми  мəселе.  Ал 
осы шығармалардың басқа тілдерге аударылу дең-
гейі қандай? Бұл сауалға жазушының атын ерек-
ше жайған əңгімесі - «Ардақтың» орыс тіліне тəр-
жімалануына тоқталу арқылы жауап іздеп көрейік.   
О.Бөкей шығармаларын  аударудың ерекше-
ліктерін  сөз етуден бұрын, оның өз стилінің ерек-
шеліктерін  қарастыру  керек.  О.Бөкей  көркем 
сөздің  асқан  шебері. Ұтымды тіркестер, ірікте-
ліп сараланып қолданылған  сөздер, сөйлемдер-
дегі ішкі ырғақ пен үндестік, сыршыл лиризм – 
Бөкеев прозасына тəн ерекшеліктер.  
«Оралхан  Бөкей – шешен  тілді  шебер  жазу-
шы.  Ақ  өлең  боп  құйылып  кете  беретін  ұзақ 
сөйлемдер  бір  нүктесіз  бірнеше  бетті  алып 
кетеді.  Сонда  оқырман  сөйлемнің,  сөздің  ішкі 
қуаты  мен  екпініне  еріп  елпек  аттай  өзі  де 
желе-жортып  бара  жатқанын  сезбей  қалады. 
Осы  сөйлемдер  сыртқы  жылтырақтық,  яки  бос 
сөзуарлықтан туындап жатқан жоқ, кейіпкердің 
(əрі жазушының) ішкі сезім буырқанысын қор-
шаған  орта – табиғатпен  байланыстыра,  астас-
тыра суреттеуінен бастау алады. Бір байқағаны-
мыз,  жазушы  шығармаға  отырар  алдында  ең 
негізгі  айтпақ темірқазық ойын белгілеп  алады 
да, сонан соң аттың басын қоя береді. Суырып 
салма  ақындарша  қыза-қыза  келіп  небір  сөз 
маржандарын  төгіп-төгіп  тастайды,  шабыт 
ұстінде  қайталанбас  ғажап  суреттер  салады» 
[1,173]. "Бура", «Ардақ», "Айпара-ана", "Таби-
ғат - өмір - адам" новеллалары тап  осындай-ақ 
өлең үлгісінде жазылған, төгіліп тұрған дүниелер.  
«Бура»  əңгімесінде    автор  қазақ  халқының 
трагедиялық  тірлігін  символ  арқылы  берген. 
Жазушы  қоғамға  деген  ішкі  наразылығын  көр-
кем  суреттермен,  символикалық  бейнелеумен 
жеріне  жеткізе  айтқан.  Əңгімені  орыс  тіліне 
тəржімалаған – Б.Момышұлы. 
«Бура»  əңгімесіне    адам  мен  табиғат  ара-
сындағы    күрделі  қарым-қатынас  өзек  болған. 
Бура – табиғаттың  бір  бөлшегі,  бел-белестің 
бар  тіршілігі,  бар  үміт  арманы  секілді.  Адам-
дардан  түңіліп,  ауылды  талақ  тастап  қашқаны-
мен, оның сол табиғатпен  біте қайнасып, іштей 
ұғысуы  да  сондықтан.  Адамдар  арасында    өзін 
жалғыз, жат сезініп, олардан  көрген зəбір-запа-
сын,  мұңын  тек  табиғатқа  шағып,  боздап  жы-
лауы мен  ішқұса қайғысының  запыранын төгеді.   
Табиғат  үшін Бураның боздаған дауысы «тым-
тым  үзіліп естілген əсем əннің  екпінді қайыр-
масы сынды, бұл дауысқа айналадағы  тіршілік 
елітіп, тау-тастың бойына  қан жүгіріп, жан бі-
тіргендей». Бураның боздаған үні естілген  Ал-
тай  түні  романтикалық  бояумен  айшық  сал-
ған... Мысалы: 
«Түн түндігін дір еткізген  мұңды əуез  Тас-
шоқының  қыр  арқасынан  шымырлап  шығып, 
мұқым  тау  əулетін  əлдилеп  тұр.  Үп  еткен  жел 
жоқ.  Тымық.  Сымпылдай  ұщқан  үйректердің  
бап-бағы, шегірткенің шырылы, ешкішектің үні  
жым болған; шерменде əн əуелеген сайын, тұн-
шығып  қала  береді,  құмыға  береді.  Алтай  са-
малындай  қоңыр,  əрі  майда,  əрі  мұңды,  терең 
тебіреніс,  өкінішті  қаяуға  толы  жаяу  адамның 
жайымен салған  əуез дауысы  іспетті əсем үн. 
Тау  қарауытып  жатыр.  Тау  селт  етпестей  сіл-
тідей  тынып  жатыр. Орман  тылсым,  орман  үн-
сіз.  Орман үдемелі үнге ден қойған.  Орман ой-
ланып тұр. Тау... тəкаппар  тау  мынау құдіретті 
үн алдында  кербез басын əлдеқашан иген. Мы-
нау мұңды дауыс аза бойыңды қаза етеді. Сай-
сүйегіңді  сырқырата  боздаған  үн  тіпті  қара-
байыр  түйелердің  қарапайым  боздауындай  емес, 
басқа  соны,  тың  дауыс-тын.  Сіз  бұл  үнді  еш 
əуенге ұқсата алмас едіңіз. Бұл жүректің,  сағы-
ныштың,  аңсардың    ардақты  зары  ма...  Жо-
жоқ» [2,192]. 
Міне суреттеу, міне, жан ширығуы. Үзіндіні 
күй  əуені  сынды  үзуге  келмейтін,  үздіруге 
мұрша  бермейтін  ішкі  қуатының  əсерінен  деп 
біліңіз.  Күй  бебеулеп  барып,  шарықтап  барып 
ең  жоғарғы  нотада  кіліт  үзіледі.  Осы  арада 
тіршілік  те  тоқтап  қалғандай  жан-жүрегіңізді 
құлазыған  мұң  торлайды.  Жазушы  сізді    бір 
сəтке де  бейжай қалдырмайды, үнемі сезім қылы-
ңызды  шертіп,  шығарманың  көңіл-күйіне  өз 
көңіл-күйіңізді  көзге  көрінбес  нəзік  жіппен  бай-
ластырып тастайды...  
Енді  осы  үзіндінің  аудармасына  назар  ауда-
райық. 
«Эти грустные звуки плывут по горам напе-
вая на них удивительные сны.  Дремлет перевал 
Тасшокы.  Ни  слабого  ветерка.  Покой.  Затихли 
громкокрылые  утки,  умолкли  веселые  кузне-
чики,  только  печальные  звуки  растут  непре-
рывно, трогая сердце грустной мелодией. 
Красивая  песня  полна  сожаления,  мольбы,  
ожидания.  Горы,  казалось,  почернели  от  жа-
лости.  Загадочный  лес  тоже  молчит,  тоже  слу-
Е.С. Адаева 

121 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
шает.  От этой песни болит сердце. Но песня ли 
это  Звуки  непохожи  на  обычный  верблюжий 
плач,  это  другое,  непонятное,  никогда  не  слы-
ханное, не похожее ни на одну песню. Крик ли 
тоскующего сердца, мольба  и отчаяние? Не-ет, 
нет!» [3,473]. 
Түпнұсқа  мен  аударманы  салыстыра  оты-
рып,  олардың  арасындағы  мағыналық  жақын-
дықты,  аудармашының  қазақ  сөзінің  образды-
лығын  сақтауға  тырысқандығын  көреміз.  Ау-
дармашының  баяндау  мəнерінде  ешқандай  жа-
сандылық  жоқ.  Бұдан  аудармашының  шығарма-
дағы  суреттеулерлердің  тəржімалануына  ерек-
ше мəн бергенін байқаймыз. Жалпы Б.Момыш-
ұлы О. Бөкеевтің бұл шығармасында табиғат кө-
рінісін  сипаттайтын  тұстарды    шебер  тəржіма-
лайды. Алайда, аудармада кейбір сөйлемдердің 
түсіп  қалып,  кейбіреулерінің  қосылғанын  бай-
қауға болады. 
Табиғат  Бураның  қайғы-мұңына,  жалғызды-
ғына  ортақтасып,  өзі  де  мұңды  кейіпке  енген. 
Қаламгер  пайымдауынша,  табиғат – өзара  бір-
ліктегі тұтастық. Ол – гуманизм мен  гармония 
ортасы.  Жаратқан ие сыйға тартқан  үйлесімді 
бұзған  адамдар ғана. Бураның ауылды   тастап 
шығуы  да  сондықтан.  Тіпті  оның  өліміне  де 
адамдар  қолының  жемісі – поезд  себепкер  бо-
лады. Ал табиғат өз төлін өлімге қимайды.  Ол 
өз перзентіне, оның рухына бас игендей. Орман 
да  тау  да  үнсіз, бірақ  бұл  үнсіздік – жанашыр-
лық  пен  құрметтеу.  Бураның  үні  «қайғылы 
емес», «құдіретті»  үн.  Бұл  эпитет  автордың    
қызығы жоқ өмірден гөрі өлімді артық санаған 
өз  кейіпкеріне  деген  таңданысын  көрсетеді.  
Жоғарыдағы үзіндіде берілген лексикалық қай-
талаулар  жоқтаудың  ырғағын  ұқсатады.  Таби-
ғат қана жылап тұрған жоқ, автор да қайғырып, 
мұңды  кұй  кешеді.  Автор    оқиғаны  сырттай 
баяндап  қана  қоймай,  бейнеленген  дүниеге  
өзінің  де  қапысыз    көзқарасын  танытқан.  Бұл 
үзіндідегі  түрлі  синтаксистік  қайталаулар  тек 
автордың өз қатысын ғана көрсетпейді, шығар-
маның  психологиялық  салмағын,  негізгі  идея-
сын – табиғаттағы  үйлесімді  қадірлеу,  мадақ-
тау, оның сұлулығына тамсану идеясын  ашуға 
септескен.  
Мына  үзіндіден  де  Алтай  табиғатының  та-
маша  көрінісі  суреттеліп,  кейіптеу  жасалған. 
Жазушының  даласы  «орамалын  бұлғап  тұрған 
қыз-келіншекке ұқсайды, жаз шыға бойына қан 
жүгіріп,  серпіліп-сергиді».  Ал  жетімек  желі 
«ызыңдайды».  
«Алтайдан  ызыңдаған жетімек жел үзілмей-
тін.  Желемік  ессе  болды,  ақселеу  жамылған 
дала  төсі  қыбырлап,  орамалын  бұлғап  тұрған 
сансыз  қыз-келіншекке  тым  ұқсап  кетуші  еді.  
Кей ретте бұл дала асау толқынды  алтын ағыс-
қа, асығыс ағысқа ұқсайтын.  Алтайдың осынау 
бір  жалпақ  қойнауы  да  көбінесе    бостан-бос, 
иесіз иен-тегін мелшиіп жатар еді. Жаз шығып, 
ел  жайлауға  көшкен  сəттерде  ғана  бойына  қан 
жүгіріп, серпіліп, сергитін...» [2,186]. 
Аудармасына назар салайық. 
«С гор постоянно свистит  надоедливый ве-
тер,  колыша  густой  серебристый  ковыль,  и  он 
становится тогда похожим на разгневанное море 
под  яростными  порывами  бури.  Безлюдная  и 
невеселая,  расстилается  эта  равнина  до  самых 
гор.  Только  весной  оживает  она,  когда  народ 
откочевывает  в  горы  и  все  вокруг  полнится 
смехом, криками, песнями...» [3,468]. 
Аударма  түпнұсқадан  аздап  алшақтаған.  Жо-
ғарыдағы  тоқталып  кеткен  кейіптеулер  аудар-
мада  көрінбей  қалған.  Мəселен,  Сондықтан  да 
аударма жұтаң шыққан. Б.Момышұлының  О. Бө-
кеевтің авторлық бояу реңкі мол сөздері мен сөй-
лемдерін  өз  деңгейінде  жеткізе  алмағандығын 
байқаймыз. Тек аудармашының «жетімек желді» 
«надоедливый ветер» деп беруін құптауға болады. 
Əңгімеде Бураның үні ерекше – «қарапайым 
түйелердің  боздауынан»  басқа, «құдіретті,  то-
сын күй іспетті  тың дауыс, қайталанбайтын өз-
геше  боздау.  Жазушы  жануарды  идеалданды-
рып,  бір  ерекше  есті,  қуана  да  алатын,  қай-
ғырып  жылайтын,  адамға  тəн  сезімдік  күйлер 
дарыған  тіршілік  иесі  ретінде  суреттелген. Бұл 
шығарманың  романтикалық сарынын күшейте 
түскен. Мəселен: 
«Қара  Бураның  есіне  əлдене  түскендей,  ар-
тына  қайта  қайрылып,  ескі  жұрттың  орнына  
көз сата тағы да қараған... 
«Əнеу, жер ошақтың оты бықсып, қайта тұ-
тана бастады, əнеу, бақанға керме тартылды да, 
бірінен-бірі  өтетін  он  бес  ат  қатарынан  бай-
ланды: əнеу, көгендегі қозыны қараңыз – қозы-
ны;  əне,  киіз  үйден  түйеші  Əбіш  шықты,  қо-
лында бұйдасы бар.  Бірақ Бура осынау бірсін-
бірсін  жаңғырып  бара  жатқан  колхозды  ауыл-
дан тек қана өз тобын – өз туысын таппады. Əл-
деқайдан,  қалың  қорымдардың  арасынан  жас 
ботаның  əлсіз  үні  естілгендей  болды.  Селк  ете 
қалған  Бура  танауын  жыбырлатып,  пысқырып 
еді, əлгіндегі  ғайыптан пайда болған бар көрі-
ніс, сыңсыған үн ізім-ғайым жоғалды» [2,189]. 
Жазушының  шығармаларының  аударылуы 
туралы сөз еткенде  сөйлемдерінің синтаксистік 
құрылымына  көңіл бөлу керек. Өйткені автор-
лық  пафос  та,  баяндаудағы  экспрессивті-эмо-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012
 
О. Бөкейдің «Бура» əңгімесінің  орыс тіліне аударылу сипаты 

122 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
ционалды  бояу  да,  автор  мен  кейіпкерлердің  
дүниеге  көзқарастары  мен  ішкі  сезімдері  де  
көбінесе  көркем  туындының  синтаксистік  құ-
рылысы арқылы беріледі.  
Жазушының  баяндау  мəнерін  ерекшеленді-
ретін  синтаксистік тəсілдің бірі –  экспрессивті 
даралау қызметіндегі қайталаулар болып табы-
лады.  Ол  мəтінге  ырғақ,  ерекше  эмоционалды  
бояу  дарытқан.  Бөкеевте  дексикалық  қайта- 
лаулар  анағұрлым  күрделі  тəсіл  синтаксис- 
тік  қайталаудың  бір  компоненті  түрінде  көрі-
неді.  Жиі  қайталанып,  тұрақты  түрде  кездесе- 
тін  сөздер    шығарманың  негізгі  ойын  ашуға  
септеседі.   
Біз  келтірген  үзіндіде  синтаксистік  қайтала-
нып тұрған сөз «əнеу». 
Аудармасын оқып көрейік: 
«...И тут вспомнил что-то черный Бура. По-
вернув  голову,  посмотрел  он  на  место  юрты.  
Снова  закурился  дымок  над  тем  очагом.  На 
выжженном  кругу стала шестикрылая большая 
юрта.  Пятнадцать  прекрасных  скакунов  рыли 
копытами  землю  невдалеке.  Чуть  в  стороне 
блеют  пушистые  ягнята  и  маленький  пастушо-
нок грызет кислый курт. Из юрты вышел  вер-
блюжатник Абиш  с посохом в руке. Все были 
тут, только своих верблюдов не видел Бура. Не 
было  их  в  этом  колхозном  ауле.  Показалось 
ему,  что  жалобно  плачет  в  тугаях  только  что 
рожденный  белолобый  верблюжонок.  Ноздри 
Буры раздулись от жалости, и он громко всхлип-
нул.  Пропала  белая  юрта,  исчезли  горячие 
кони, и стих плач верблюжонка» [3,470]. 
Аудармада    авторлық  пафос  та,  баяндау-
дағы  экспрессивті-эмоционалды  бояу  да  өз  кө-
рінісін  таппаған.  Аудармашының  «қалың  қо-
рымдарды» «в  тугаях»  деп  беруін  қалай  түсі-
нуге болады?  
Əңгіме бойында Бура бірыңғай  жол үстінде 
жүріп, Алтайдың жалпақ қойнауын  əбден шар-
лайды.  Мұнда  да  жол  символдық  қызмет  ат-
қарған. Шексіз жолдың бейнесі – О. Бөкей шы-
ғармаларында  жиі кездеседі.  Оның туындыла-
рындағы  образ-символдар да осы жол бейнесі-
мен  байланысты.  Жол  бейнесі  оның  повесте-
рінде де бар.  «Бурадағы» бұл бейне уақыт өл-
шеміне  байланысты əр түрлі реңкке  ие болған.  
Ол жол – Бураға Тасшоқының асуын аралатып, 
жайлаудағы ескі жұртқа тентіретіп алып келеді. 
Сосын  Ұлытаудың    басында  бағзы  замандарда 
атан-інгендер  жүріп  өткен  көштің    ескі  сілемі, 
ғажап көрініс. Өйткені, ол түйеден  қалған бел-
гі,  өзі  жүрмесе  де  атан-інгендер  салған  өзгеше 
жол. Осы сүрлеудің бойында боздап жылауы да 
– оның сарытап сағынышын басуы. Үзінді кел-
тіре кетейік. 
«Бура  көш  жолымен  сенделіп  көп  жүрді. 
Оттауға да зауқы шапқан жоқ. 
Бура  ескі  көш  жолын  ұзақ,  тым-тым  ұзақ 
иіскеді  де,  есейген  шағында  тұңғыш  рет  боз-
дады. Ұзақ боздады. Ол бұлайша бота шағында 
ғана бір рет боздаған. Онда да енесін жайлауға 
ащы артып кетіп, екі күн зарыға күткенде, қар-
ны  ашқанда  боздаған.  Сүрлеуді  иіскеп,  боздап 
тұрған түйенің  көзіне мөлтілдеп жас іркілді... 
Түйенің  көзінен  бұршақтап  аққан  жас  көш 
жолына  сырт-сырт  үзіліп  түсіп  жатқан,  түсіп 
жатқан» [2,191]. 
 Аудармасы былай берілген: 
«Дальная,  долгая,  дорога!  Мы  пришли,  ты 
осталась  нам  памятью.  Тебя  проторили  вер-
блюды. Пусть это не будет тебе в укор. 
Слезы  Буры  скатывались  горошинами  в  ве-
ковую пыль  кочевой тропы» [3,472]. 
Аударма еркін.  Аударма  түпнұсқадағы ой-
ды жалпылап қана жеткізе алады. Аудармашы-
ның  автордың  стилі  мен  шығармашылық  түпкі 
ойына  немқұрайлы  қарым-қатынасы  аударма 
сапасына, оның балама деңгейіне үлкен зиянын 
тигізетіні белгілі. Үзіндіде «боздаған» деген шақ-
тық  тұлғалары  біркелкі  етістік  ойдың  экспрес-
сивтілігін  күшейтеді  Түпнұсқа  мен  аударма 
мəтіндерін салыстыра бастасақ, аудармашының 
бұл сөзді мүлдем аудармай кеткендігін байқай-
мыз.  Ұзыннан-ұзақ  конструкцияны  бір  ғана 
сөйлеммен  аударғанын  байқаймыз.  Аударма-
шының  О.  Бөкеевтің  стиліндегі  осы  ерекше-
лікті жеткізе алмағандығын көреміз. 
Ал  Бураның  тіршілік  жүгін  арқалаған,  маң-
дай  терін  төгіп  жүріп  салған  өз  жолы – темір 
жол.  Бұл  жолда  түйенің  бар  өмірі  өтті.  Бірақ 
адамдар түйелердің ғасырлар бойы  табанынан 
таусылып  жүріп  жасаған  ауыр  еңбегін  бағала-
мады. Бураның көз алдында енесі інгенді сойып 
жеді,  ағайын  –туғандарын  Бұқтырмадан  өткі-
зіп, арғы ауылға айдап жіберді. Адам мен Таби-
ғат  арасындағы  қайшылық – Бураның  ауылға 
бармай, пойызға соғылып мерт болуымен  шие-
ленісе түсті.  Пойызға тура ұмтылған Бура  дала 
мен  Табиғаттың  замананың  асығыс  ағысына  
деген ашуын арқалағандай.  Сол теміржолға  ең 
көп  тер  төккен  өзі  болғанымен,  алпауыт  зор 
күштің құрбанына айналады. Қаламгер бұл ше-
шім арқылы адамдардың қаттылығы мен қайы-
рымсыздығына  деген  ішкі  көтерілген  наразы-
лығын білдірген. 
«Бура, əсіресе, бүгінгі күні ес жия алмай ша-
бынды.  Бу-буы  да  көбейіп  аласұрған.  Қыстың 
Е.С. Адаева 

123 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
тұсаудай ғана  қысқа күні жаңа ғана көтерілген 
еді,  енді,  əне,  батып  барады.  Дала  мелшиіп, 
мəңгі өлі күйге енгендей сарынсыз жатыр. Түн-
дегі  итше  ұлыған  алақаншық  боран  жаңа  ғана 
толас  тауып,  сап  болған.  Шабынған  Бура  ақ 
кебінді  айқара  жамылып,  көсіле  түсіп  жатқан 
даладан қыбыр еткен жан іздеді. Құныға, көзін 
қарықтыра  ұзақ  іздеді.  Таппады.  Шаптығып 
жер тарпыды. Боздайын деп еді, көмейі көбікке 
толып, үнін шығара алмады. Жылайын деп еді, 
тулақтай көні кеуіп қалған көз жанары шылан-
ған жоқ. Өлейін-ақ деп еді, көпті көрген көмпіс 
сірне  жан  көнбеді.  Енді  қайтпек?  Енді  қайда 
бармақ?  Ауылға  ма?  Құдай  көрсетпесін...  Ақ-
бастай  атып  тастар.  Атып  тастар...  Бу-бу...  бу-
бу...  Енді  қайтпек – гу-гу...  гу-гу...  гу  –паро-
воздың  ышқына боздаған даусын құлағы шал-
ды. Бірақ оны поезд деп ойлаған жоқ. Əйтеуір, 
дауыс  шығады  ғой.  Таныс  дауыс  өзі.  Бура 
солай беттеді» [2,196]. 
Аудармасы: 
«Не  по  себе  было  Буре.  Все  чаще  и  чаще  
раздавалось  его  «Бу!  Бу!»  Казалось,  только  за-
нялся рассвет куцего зимнего дня, глядь уже и к 
вечеру  клонится  время.  Неподвижная,  мертвая 
степь, безжизненная равнина. Всю ночь вывшая 
волчицей  метель  унялась  наконец.  А  Бура  все 
ищет  какое – нибудь живое существо. Подолгу  
всматривается  он  в  даль,  обманчивую  и  без-
надежную.  До  боли  в  глазах  всматривается. 
Хотел он зареветь от отчаяния, но рот его был 
полон горькой слюны. Хотелось заплакать ему, 
да не было  слез.  Хотел умереть, да  что-то не 
торопилась  смерть. Что  делать?  Куда  идти?  В  
аул?  Не  приведи  господь!  Его  там  пристрелят, 
как  Акбаса.  А  такой  смерти  он    не  заслужил. 
«Бу-бу-бу-бу!». 
–  У-у-у-у! – пронзительно  откликнулся  па-
ровоз. Встрепенулся 
Бура. Он не знал, что идет поезд. Голос! Он 
услышал  голос!  Древняя  память  подсказала 
ему, что он  уже слышал его в прошлом» [3,476]. 
Осындағы    экспрессивті  даралықты  айқын-
дап  тұрған  «іздеді», «деп  еді»  сөзінің  қайта-
лануы  аудармада көрінбеген. Бұл жайт бір ғана 
үзіндіге  қатысты  емес.  Шығармадағы  осындай 
ерекше  жүк  артып  тұрған  қайталамалардың 
бəрі  дерлік  аудармада  өз  көрінісін  таппай  ав-
тордың стилінің  өз  дəрежесінде  жеткізілмеуіне 
септігін тигізген.  
Бұл  айтылғандардың  барлығы  аударманың 
түпнұсқадан  көп  төмен  шығуына  септігін  ти-
гізген.  Түпнұсқа мен аударманың  эстетикалық 
жағынан  сəйкестігі    көркем  аударманың  өзекті 
мəселесі болып қала береді. Бұл мəселені шешу 
үшін  аудару  барысында  сөзбе-сөзділіктен,  мə-
тін  қысқартушылықтан  немесе  асыра  сілтеуші-
ліктен  аулақ болуды аудармашының үнемі есте 
ұстағаны жөн деп ойлаймыз.   
Біз  бұл  мақаламызда  О.  Бөкейдің  бір  ғана 
əңгімесінің  аударылу  сипатына  қысқаша    тоқ-
талып  өттік.  Суреткердің  басқа  туындылары-
ның  аударылу  деңгейі  туралы  кеңінен  сөз 
қозғау  болашақтың  ісі.  Көрнекті  жазушы- 
ның  барлық  шығармаларын  өз  үнімен,  өз 
бояуымен,  өзіне  тəн  көрік-келбетімен  жеткізе 
білу – көркем  аударманың  алдында  тұрған 
үлкен мəселе.  

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: