Этно культурно е измерение лексическо й
жүктеу/скачать 216,21 Kb. Pdf көрінісі
|
| Ахмет Байтүрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті КӨПСАЛАЛЫ ҒЫ ЛЫ М И Ж УРН А Л Ы М НО ГОПРОФ ИЛЬНЫ Й НАУЧНЫ Й Ж УРН А Л Маусым (июнь) №2(18) 2013 ЖАБАЕВА С.С. ЭТНО КУЛЬТУРНО Е ИЗМЕРЕНИЕ ЛЕКСИЧЕСКО Й СИСТЕМЫ
Я З Ы КА ........................ ....................................................................................... 50 ӘБСАДЫҚОВ А.А. ҒАБИДЕН МУСТАФИННІҢ «МИЛЛИОНЕР», «ІІІЫ ҒАНАҚ» Ж ҮСІПБЕКОВА А.Б. РОМ АНДАРЫ НДАҒЫ АНТОНИМ СӨЗДЕРДІҢ С ТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ 52 КИСЛИЦКАЯ Н.С. КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ КОМ ПЕТЕНТНОСТЬ И УСПЕШ НОСТЬ ПОПОВА А.А. ДЕЯ ТЕЛЬН О С ТИ ПЕДАГОГА
..... 55 БЕРКЕНОВА Г.С. ХАЛЫ ҚТЫ Қ МУЗЫКАЛЫ Қ Ш Ы ҒАРМ АШ Ы ЛЫ Қ ЭСТЕТИКАЛЫ Қ АМИРХАМЗИН Н.К. ТӘ РБ И Е ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ.......................................................................... -57 ӘБСАДЫҚОВА. А. ҚАЗАҚ АҚЫН-Ж Ы РАУ Ш ЫҒ АРМ АЛ АР Ы Н ДАҒЫ Х А Л Ы К^Ы Қ- Ж УСУПОВА Г.С. Ә ЛЕУМ ЕТТІК УТОПИЯ......................................................
,
ЖАБАЕВА С.С. НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ О БУСЛОВЛЕННОСТЬ АНТРО ПО - ХУСАИНОВА А.Ж. ЦЕНТРИЧЕСКИХ ФРАЗЕО ЛО ГИЗМ О В..................................................... 64 АЛПЫСПАЕВА З.Т. К ПРОБЛЕМ Е ЭКВИВАЛЕНТНОСТИ ПЕРЕВОДА СРЕДСТВ С АТИРЫ И Ю М О РА.................................................................... .......... . 66 ШАГАБУТДИНОВ Р.И. ВЛИЯНИЕ ЗАНЯТИЙ НАСТОЛЬНЫМ ТЕННИСОМ НА ФИЗИЧЕС- Ж АНИЕТО ВМ . КОЕ РАЗВИТИЕ СТУДЕНТО В...................................................... . 69 ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ КОНЕВ А Н. ВОСПИТАНИЕ КУЛЬТУРЫ УЧЕБНО -ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ И КИМ Н.П. НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ 73 БОРЗЕНКОВА С.П. НА ОСНОВЕ САМ О М ЕНЕДЖ М ЕНТА......................................................... ЛУТФУЛЛИН Ю.Р. СОВЕРШ ЕНСТВОВАНИЕ КАДРОВОЙ ПОЛИТИКИ НА
ОАО ХАЛИКОВ А. Р. « С О Д А »
.....................................
. 79 Ж АПАРОВ К.Ж. ПО ВЫ Ш ЕНИЕ УСТОЙЧИВОСТИ ПРЕДПРИНИМ АТЕЛЬСТВА В А П К РЕГИ О Н А .......................;................................................... ....У .......... 81 ДЬЯКОНОВ А.С. _ РОЛЬ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК В ИННОВАЦИОННОМ ГА Н Е.П. РОСТЕ ЭКО НО М ИКИ ......................................................... 85 ЛУТФУЛЛИН Ю.Р. ЖАНАЛИНОВ Б.Н. ҚАЗІРГІ БАНК СЕКТОРЫ НЫ Ң ТӘ У ЕКЕЛІ....................................... ....... . 87.
КУРБАНОВА М.Н. СЫ РТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫ Қ МӘМІЛЕЛЕР БОЙЫ НШ А МІНДЕТТЕ- БЕЙСЕНБАЕВА А.Б. МЕЛЕРДІ ОРЫ НДАМАҒАНЫ ҮШІН ТАРАПТАРДЫ Ң Ж АУАПКЕРШ І- ' Л ІП
......:
91 ДЖАКАНОВ Д.С. ВСТУПЛЕНИЕ КАЗАХСТАНА В ВТО: РЕАЛИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ .. ДАМ Б АУЛОВ А Г. К. 94 ДАМБАУЛОВА Г.К. СЕЛЬСКАЯ ЭКОНОМИКА КАЗАХСТАНА: АНАЛИЗ ПРОЦЕССОВ... 97 КУТИКОВА Е.Е. РАСТЕГАЕВА Н А. ПРОБЛЕМЫ ПЛАНИРОВАНИЯ СЕБЕСТОИМ ОСТИ НА СОВРЕ- САДЫ КОВАА. Б. М ЕННЫ Х ПРЕДПРИЯТИЯХ.................. V,........ ......................................... 100 ЧУМАЧЕВ А.А. ВЗАИМОСВЯЗЬ И ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОС- БЕНЦ Д.С. ТА И ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ФИРМ: КОНЦЕПТУАЛЬ НАЯ МОДЕЛЬ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ С Ц Е П Л Е Н И Е............................. 102
ӘОЖ 811.512 122. ҒАБИДЕН М¥СТАФИННІҢ «МИЛЛИОНЕР», «ШЫҒАНАҚ» РОМАНДАРЫНДАҒЫ АНТОНИМ СӨЗДЕРДІҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ Әбсадықов А.А. - ф.г.д., Гумилев атындагы Еуразия үлтт ық университ ет інің профессоры Жүсіпбекова А.Б. - А.Байтурсынов атындагы Қостанай мемлекет т ік университетінің магистранты Мазмұндама Бул мақалада Ғ.М ұст аф иннің «Миллионер», «Шыганақ» романдарындагы антоним сөздердің стильдік қызметі талданылып, ултт ық болмыс пен қогамда қалыптасқан магынасы танымдық тургыдан ашылып көрсетіледі. Негізгі угымдар: антоним, семантика, стиль, синоним, сөз таптары. Жазушы шығармасында, бір-біріне жа-ры- Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі гын түсіріл. түрған семантикалық-стильдік сипаты де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты сөз- бар сөздерді, прозада түр беретін антонимдерді дерді жазушы өзара қарама-к;арсы қойып.шығар- шығарма тілінде қолданудың маңьнзы ерекше. ма тілінің көркемдігін шыңдай түседі. 52
ГУМАНИТАРНЫ Е И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ Жазушы шығармасында адам психология- сын танытудадабиғаттың сан алуан қубылыста- рын суреттеуде зат есім, сын есім антонимдерді жиі қолданған. Мысалы: еркек пен әйел.дос пен
Көркем шығармада антонимдік қатынаста турған сөздердің семантикасы бізді қоршаған ор- тада, дүниеде болып жатқан қайшылықтарды дәл басып береді.Қарама-қайшылық уғымы бол- маса өмірді сезіну де.түсіну де.қабылдау да сон- шалықты түсінікті болмас еді. Антонимдер дуниедегі заттардың, қубы- лыстардың, сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мелшер-келемін салыстырып, бір-біріне қарама- қарсы қоюдан шығады. Қазақ тіліндегі антоним- дерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі-уғымдардың белгілі бір логикалық қата- рындағы қарама-қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама-қарсылығын білдіретін ан- тонимдік жуптар тұрғысынан топтайтын Ж.Му- синнің пікірі [4,76 бет]; Екінші, антонимдерді ло- гикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды қубы- лыстар деп қарайтын А.Ж ұмабекованың пікірі [1,76 бет]. Оның пікірінше, осы күнге дейін, тіл бірліктерінің қарам а-қарсьты ғы ғана антонимдік жуп қурауға негіз болған, енді логикалық, лсихо- логиялық, тілдік уғымдары кең көлемде кешенді бағытта Н.С.Трубецкой усы н ғгн оппозиция өдісі бойынша топтастырса, актонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді деген. Осы тур- ғыдан апғанда лексиколог ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев антонимдерге мынадай анықтама беріп, топтастырған. «Антоним дегеніміз мағы- насы бір-біріне қарама-қарсы угымды білдіретін сөздер тобы» Қазақ тілінде антонимдердің жаса- луы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қапған сез таптарынан аз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
ІС ы н есімдерге тән антонимдер а)түбір күйінде кездесетіндер; ә)туынды түбір күйінде кездесетіндер; б)-ғы,-гі,-қы,-кі журнақтары арқы- лы жасалған антонимдер. 2.Етістікке тән антонимдер. З.Зат есімге тән антонимдер. 4.Үстеуге қатысты антонимдер. б.Есімдікке қатысты антонимдер [4,76 бет]. Белгілі лексиколог ғалымдар Ә. Болған- баев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анық- тама берген: «Антонимдер дүниедегі заттардың, қубылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасие- тін, мелшер-келемін салыстырып, бір-біріне қара- ма-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз ма- ғынасы бір-біріне қарама-қарсы сездер болып шығады, Антонимдер езара алшақ қарама-қарсы уғымды білдіретіндіктен, булардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-қула деген сез. Бір сез табы соншама бай да, енді біреулері сонша- лықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ға- жап емес. Қазақ тілінде антонимдер кебіне-кеп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-кепті кездеседі. Ап қалған сез таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы» [3,117 бет] Антонимдер жалпы халықтық тілімізде, оның ішінде керкем шығарма тілінде, синоним- дерден кейінгі бір кебірек қолданылатын сездер екені байқалады. Булай болуы да заңды, себебі олардың ма- ғыналық табиғатының езі тіл реңділігін туғызуға арналған десек те болғандай. Ғ.Мустафиннің «Шығанақ», «Миллионер» романдарында жиі қолданылып, қоғамда болып жатқан түрлі қубы- лыстарды, адамның сан алуан қасиеттерін қара- ма-қарсы уғымда бейнелейтін әрі стилистикалық қызмет атқара алатын қуралдардың бірі - мағы- налары қарама-қарсы сездер болып табылады. Жазушы антонимдерді соншалыкды кеп жумсай- ды.
Олай болса, жазушының «біріне-бірі жары- ғын түсіріп турған» сездерінің семантикасы, оның мәтін ішінде езгеруі, түзілуі, антоним сөздердің берілу жолдары семантикалық-стильдік коло рита айқындап, шығарманың керкемдігін артты- ра түседі. Романда тілдік антонимдермен қатар, контекстік антонимдер жиі ушырасады. Бул анто нимдер белгілі бір мақсатпен қолданылғанын ете айқын кереміз. Антонимдердің стильдік қызметі туралы ғалым К.Аханов «Антонимдердің стилис- т и к з л ь і қ
қызметі ә г е хүшті. Қарама-қарсы қубы- лыстарды салыстыруды, олардь; бір-бірімек ка тар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба бзсқандай етіп тү- сіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде
мәнерлі болыл келеді» деген [2, 168 бет]. Сонымен қатар, ашу мен күлкі, елі мен тірі, жақсы мен жаман сияқты кереғар уғымдарды керсету арқылы ф илософ иялық ой түйінін, емірге кезқарасын білдіреді. Күнделікті ауызекі тілден бастап керкем әдебиет тілінде антонимдер - ете жиі қолданыстағы актив сездер, Жалпы, ка зак тілі синонимге кандай бай болса, антонимге де сол шамада бай деп айтуга болады. Жазушы шығармаларында кездесетін антонимдерге мы- сал келтіретін болсақ:
Антоним сездер толып жаткан стильдік максатта қолданылады, мысалы:
6 ]. 53 ГУМАНИТАРЛЫ Қ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫ ЛЫ МДАРЫ Автор антоним сөздерді ойды қысқартып, ықшамдап беруге де қолданған: Алдарындагы
[5 , 311 6] Сын есім мәндес антонимдер: -Қалай турсаң олай тур, мен мұныңды узын елдің үйіріне, қысқа елдің қиырына жаям [ 5, 35 6]. Ержанның сырты қальщ болганмен, іші тым жуқа еді { 5, 37 6]. К өркем ш ы ға р м а д а а н то н и м д ік қаты наста тұр ға н с ө з д е р д ің с е м а н ти ка с ы бізді
қо р ш а ға н о р т а д а .д ү н и е д е б олы п ж а тқа н қа й ш ы л ы қта р д ы
б е р е д і.Қ а р а м а -қа й ш ы л ы қ ү ғы м ы б о л м а са өм ірді се зіну
д е .т ү с ін у д е .қ а б ы л д а у да со н ш а л ы қты түсін ікті б о л м а с еді. Әкем бірде қатал, бірде мейірбан. Қаталдығы да, мейірбандығы да мен күтпеген жерден кездесіл отырады [ 5, 49 6]. Араласып жүрген ауыл адамдарының ішінде, тіпті, жақсы көретін, сыпайы мінезді қарт, күтпеген жерден одагай мінез шыгарды [ 5, 63 6]. Жерім жаман ба? Мен жаман ба? Аз да болса, көпке келген үлестен біз неге қур қаламыз?[ 5, 66 6]. Көрдіңіздер гой, осы арада екі ойдың айқасы өтті. Бірі - жаңа, бірі - е с кі [ 5, 75 6]. Амантай осы екі қарастың екеуін де керген. Жақсы дерін, не жаман дерін де білмейді[ 5 ,124 6]. Бірде қатты, бірде рақымшыл, бірде ауыр, бірде жеңіл, сезімге кебінесе ақылга жеңдіретін ойлы қыз екенін әріпт ес адам тез ах, түсінетін [ 5, 225 6]. Балжан барган соң ж уан папкені қолтықтап ілмиген А йдар асыға енді есіктен. Өңі кәрі, жүрісі жас [ 5, 270 6]. Ақмет мінезі бәріне мәлім, қатты айтса, артынша т әт т і айтуы да тез [ 5, 307 б].
Шығармада антонимдер кейде бір зат пен екінші затты қарсы қойып салыстыру ушін де қолданылады. Үстеу және есімдік мәндес антонимдер: -Мен ертеңгі қүйрықтан, бүгінгі екпені артық керем [5 , 39 6]. Үстеулерден жасалған антонимдердің негізінде авторлық идеясы дәл беріліп, дүниедегі үғымдары бірімен-бірін салыстырып, шендестіріп береді. - Муныңыз да дурыс емес, - деді Жанат. - «Мен жеңілдім, сен жеңдің» дегелі турсыз [ 5,319 6]. Антонимдердің стильдік қызметі салыстыруда және айтылар ойды анық етіп түсіндіруде көрінеді. Ғ.Мүстафин шығармасындағы антонимдер өз мүмкіншілігіне қарай қолданылып, қарама- қарсы мәндегі сөздермен шығарманың стильдік бояуын айқын көрсетеді. Етістік мәндес антонимдер: Шығармада етістіктен жасалған антонимдер қимыл-әрекет процесін анық
көрсетуге бейім
екендігі байқатады. Ғ.Мұстафиннің шығармаларындағы етістіктен жасалған антонимдер әр түрлі формада келіп, баяндау, суреттеу қызметінде де жүмсалған.
5, 79 6]. Таң атады, күн батады. Күн батады, таң атады Елсіз таудагы айқын керініс осы гана. [ 5, 82 6]. Күледі де жылайды, жылайды да күледі [ 5, 87 6]. Сельпо да осы арада. Біреуі беріп, біреуі алып жатқан жүрт [ 5, 243 6]. Көну де, кәнбеу де қиын. Қайсысына бекінерін білмей,дел-сал күйде үйіне жетті Жақып... [5 ,2 6 1 6 ]. Ауданның бет і езгеріп қалыпты. Осыган көну де, көнбеу де қиын боп тур. Не істеу керек? [ 5, 262 6]. Мінәзің маган түсініксіз. Біресе қостайсың Біресе қарсыласасың [ 5, 285 6]. Ж ол жыландай бүктеліп, біресе жазы лы л, біресе буктеліп, талай белестерден асты [5,301 6J. Бүл
мысалдардағы етістіктен болған
әсерлі жеткізу мүмкіндіктері молдығын, әрі сөз ойнақылығын тудыруга , да бейім
екенін көрсетеді:. Қос сөздер түрінде бер/леді: Автор тілінде қос сөз ретінде берілген қарама- қарсы мағынадағы сөздер өзара
қосарлану арқылы ж инақтау үғымын береді. Шығармада қос сөздерден жасалған антонимдер қолданыла отырып,
адам өміріндегі қүбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып, оқырманына ой салады. Алдарындагы биік жонга ерлі-зайыпты екеуі осындай шыңсыз қагысумен жетті [ 5, 19 6 ]. Екеуі жиырма-жиырма бес жыл отасып келе жатқан абысын болса да, апалы-сіңілілі кісідей т ат у-ақ [5 , 36 6]. Сезін бітірер-бітірместен Ержан тура жәнелді [ 5, 43 6]. Шыганақ нанар-нанбасын білмей Сагын- дыққа қарады. Сагындық күліп жіберді [ 5, 66 6]. - Егінге зияндының үлкен-кііиісін талга- маймын, - деп Шыганақ та күліп қойды [ 5, 99 6]. 54
ГУМАНИТАРНЫ Ё-И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ - Олар көрсін-көрмесін, көрнект і іс көміл- мейді. [ 5, 229 6]. ,..,и
- Жатсам-турсам өз еркім. Ел жайлауга қонғанды [ 5, 273 6]. - Өлі-тірісі әзір мәлім емес. Жиырма мың сом ақшамен кешеден бері жоғалыпты [5,
2926]. Жаңа заманның ой-қырын, оң-солын кө- бінесе содан сурап, қанып ст ы рады [ 5, 45 6]. Көркем шығарма тіліндегі антонимдердің стильдік бояуы анық, экспрессивті-эмоционалды әсері күшті, олар шығарма мазмүнын тёреңдетіп, кейіпкердің эмоциялық сезімін дәл көрсетуге тырысқан. Антонимдердің сөйлемде бірге тұрып кездесуі: Осы қазақ жердің бет ін көріп, астын әлі көрмей жүр [ 5, 38 6]. Қабыштың ерте кезде елубасы, ауылнай болтаны бар еді. Жумган аузы н аша алмады [ 5, 40 6]. Қуаныш, қайгыга бірдей төзімділік, ашық ой, қажымас қайрат -> ел ардақтысы [5 , 54 6]. Қуаныш, қайгы бірден қысқан Жамалдың көзі булаудай [ 5, 87 6]. Дргесі бекіген ескілік, жаңалыққа жол бере қоймайды [ 5, 75 6].
- Сол! - деді Д ерін десе де орынан атып тура алган жоқ. Ш ь ш ы ма. в т ір іг і ме? Еәрі тегіс уйықтады ма? - деп тыңдай т үст і [ 5. 83 6
Әйел, еркек, кәрі, жас, ең ақыры тоқсандагы Бақырей де келген [ 5, 306 6]. -Көбейтпесе, азайтпайды. Сапасы жақсы емес пе? [ 5, 368 6]. Лексикалық антонимдермен қатар нақты- лы контексте ғана қарама - қарсы мағынада жумсалып, антонимдік қатынасқа түсетін фра- залық антонимдер арқылы ой бейнелі жеткен. Кейіпкерлер тілінде екі антонимдік жуп бір сөйлем ішінде қатар қолданылған. Жазушы анто- нимдік жұптар арқылы ой толғамын береді. Ғ.Мустафиннің өмірдегі түрлі қүбылыстарды дәл суреттеу мақсатында антонимдерді орынды пай- далануы қаламгердің шеберлік қырын танытады Ж азушы өзінің мүмкіндігіне қарай қолда- нып, қарама-қарсы мәндегі сөздермен шығарма- ның стильдік бояуын айқын көрсетеді. Жазушы- ның шығармаларындағы антонимдер ойды те- реңдетіп тұрғанын байқаймыз. Шығармада анто нимдер әсерлілігімен, мағыналылығымен, ырғақ- қа қатысымен оқырманын ойлануға жетелейді.
1. Авакова Р.Фразеология теориясы. - Ал маты: Қазақ Университеті, 2009. -292 бет. 2. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. - Алматы, 1993.-496 бет. 3. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақті- лінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқу- лық. - Алматы, 264 бет. 4. Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сез- дігі. - Алматы: Мектеп, 1984, -127 бет. 5. Мустафин Ғ Бес томдық шыгармалар жинағы. Бірінші том. Шыганақ. Миллионер. - Астана: Елорда, 2002. - 386 б. Резюме В статье анализирует ся стилистика антонимов, используемых в романах Г.Мустафина «Миллионер», «Шыганак», в когнитивном аспекте раскрывается национальный менталитет и их сложившееся общ ест венное содержание Resume This article analyses the stylistics o f antonyms used in the G. Mustafin's novel “Millionnaire" and ‘ Shyganak” exposing national outlook and its social essence. жүктеу/скачать 216,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|