ЖАБАЕВА С.С.
ЭТНО КУЛЬТУРНО Е
ИЗМЕРЕНИЕ ЛЕКСИЧЕСКО Й
СИСТЕМЫ
Я З Ы КА ........................ .......................................................................................
50
ӘБСАДЫҚОВ А.А.
ҒАБИДЕН
МУСТАФИННІҢ
«МИЛЛИОНЕР»,
«ІІІЫ ҒАНАҚ»
Ж ҮСІПБЕКОВА А.Б.
РОМ АНДАРЫ НДАҒЫ АНТОНИМ СӨЗДЕРДІҢ С ТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ
52
КИСЛИЦКАЯ Н.С.
КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ КОМ ПЕТЕНТНОСТЬ И УСПЕШ НОСТЬ
ПОПОВА А.А.
ДЕЯ ТЕЛЬН О С ТИ ПЕДАГОГА
.....
55
БЕРКЕНОВА Г.С.
ХАЛЫ ҚТЫ Қ
МУЗЫКАЛЫ Қ Ш Ы ҒАРМ АШ Ы ЛЫ Қ ЭСТЕТИКАЛЫ Қ
АМИРХАМЗИН Н.К.
ТӘ РБ И Е ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ..........................................................................
-57
ӘБСАДЫҚОВА. А.
ҚАЗАҚ
АҚЫН-Ж Ы РАУ
Ш ЫҒ АРМ АЛ АР Ы Н ДАҒЫ
Х А Л Ы К^Ы Қ-
Ж УСУПОВА Г.С.
Ә ЛЕУМ ЕТТІК УТОПИЯ......................................................
,
60
ЖАБАЕВА С.С.
НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ О БУСЛОВЛЕННОСТЬ АНТРО ПО -
ХУСАИНОВА А.Ж.
ЦЕНТРИЧЕСКИХ ФРАЗЕО ЛО ГИЗМ О В.....................................................
64
АЛПЫСПАЕВА З.Т.
К ПРОБЛЕМ Е ЭКВИВАЛЕНТНОСТИ ПЕРЕВОДА СРЕДСТВ
С АТИРЫ И Ю М О РА.................................................................... .......... .
66
ШАГАБУТДИНОВ Р.И.
ВЛИЯНИЕ ЗАНЯТИЙ НАСТОЛЬНЫМ ТЕННИСОМ НА ФИЗИЧЕС-
Ж АНИЕТО ВМ .
КОЕ РАЗВИТИЕ СТУДЕНТО В...................................................... .
69
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ
КОНЕВ А Н.
ВОСПИТАНИЕ КУЛЬТУРЫ УЧЕБНО -ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ И
КИМ Н.П.
НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ
73
БОРЗЕНКОВА С.П.
НА ОСНОВЕ САМ О М ЕНЕДЖ М ЕНТА.........................................................
ЛУТФУЛЛИН Ю.Р.
СОВЕРШ ЕНСТВОВАНИЕ
КАДРОВОЙ
ПОЛИТИКИ
НА
ОАО
ХАЛИКОВ А. Р.
« С О Д А »
.....................................
.
79
Ж АПАРОВ К.Ж.
ПО ВЫ Ш ЕНИЕ УСТОЙЧИВОСТИ ПРЕДПРИНИМ АТЕЛЬСТВА В
А П К РЕГИ О Н А .......................;................................................... ....У ..........
81
ДЬЯКОНОВ А.С. _
РОЛЬ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК В ИННОВАЦИОННОМ
ГА Н Е.П.
РОСТЕ ЭКО НО М ИКИ
......................................................... 85
ЛУТФУЛЛИН Ю.Р.
ЖАНАЛИНОВ Б.Н.
ҚАЗІРГІ БАНК СЕКТОРЫ НЫ Ң ТӘ У ЕКЕЛІ....................................... .......
. 87.
КУРБАНОВА М.Н.
СЫ РТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫ Қ МӘМІЛЕЛЕР БОЙЫ НШ А МІНДЕТТЕ-
БЕЙСЕНБАЕВА А.Б.
МЕЛЕРДІ ОРЫ НДАМАҒАНЫ ҮШІН ТАРАПТАРДЫ Ң Ж АУАПКЕРШ І-
'
Л ІП
......:
91
ДЖАКАНОВ Д.С.
ВСТУПЛЕНИЕ КАЗАХСТАНА В ВТО: РЕАЛИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ ..
ДАМ Б АУЛОВ А Г. К.
94
ДАМБАУЛОВА Г.К.
СЕЛЬСКАЯ ЭКОНОМИКА КАЗАХСТАНА: АНАЛИЗ ПРОЦЕССОВ...
97
КУТИКОВА Е.Е.
РАСТЕГАЕВА Н А.
ПРОБЛЕМЫ ПЛАНИРОВАНИЯ СЕБЕСТОИМ ОСТИ НА СОВРЕ-
САДЫ КОВАА. Б.
М ЕННЫ Х ПРЕДПРИЯТИЯХ.................. V,........ .........................................
100
ЧУМАЧЕВ А.А.
ВЗАИМОСВЯЗЬ И ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОС-
БЕНЦ Д.С.
ТА И ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ФИРМ: КОНЦЕПТУАЛЬ
НАЯ МОДЕЛЬ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ С Ц Е П Л Е Н И Е.............................
102
ГУМАНИТАРНЫ Е И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
Жазушы шығармасында адам психология-
сын танытудадабиғаттың сан алуан қубылыста-
рын суреттеуде зат есім, сын есім антонимдерді
жиі қолданған. Мысалы: еркек пен әйел.дос пен
қас,қуаныш пен қайгы.ақ пен қара, кәрі мен жас,
жақсы мен жаман, қатал мен мейірбан, адамдық
пен зулымдық.
Көркем шығармада антонимдік қатынаста
турған сөздердің семантикасы бізді қоршаған ор-
тада, дүниеде болып жатқан қайшылықтарды
дәл басып береді.Қарама-қайшылық уғымы бол-
маса өмірді сезіну де.түсіну де.қабылдау да сон-
шалықты түсінікті болмас еді.
Антонимдер дуниедегі заттардың, қубы-
лыстардың, сын-сапасын, артық-кем қасиетін,
мелшер-келемін салыстырып, бір-біріне қарама-
қарсы қоюдан шығады. Қазақ тіліндегі антоним-
дерді топтастыру жайында екі түрлі
көзқарас
бар: бірі-уғымдардың белгілі бір логикалық қата-
рындағы қарама-қарсылығына негізделген тіл
бірліктерінің қарама-қарсылығын білдіретін ан-
тонимдік жуптар тұрғысынан топтайтын Ж.Му-
синнің пікірі [4,76 бет]; Екінші, антонимдерді ло-
гикалық, грамматикалық, психолингвистикалық
қатынастарға негізделген
универсалды қубы-
лыстар деп қарайтын А.Ж ұмабекованың пікірі
[1,76 бет]. Оның пікірінше, осы күнге дейін, тіл
бірліктерінің қарам а-қарсьты ғы ғана антонимдік
жуп қурауға негіз болған, енді логикалық, лсихо-
логиялық, тілдік уғымдары кең көлемде кешенді
бағытта Н.С.Трубецкой усы н ғгн оппозиция өдісі
бойынша топтастырса, актонимдердің табиғатын
терең түсінуге мүмкіндік береді деген. Осы тур-
ғыдан апғанда лексиколог ғалым Ә.Болғанбаев
пен Ғ.Қалиев антонимдерге мынадай анықтама
беріп, топтастырған. «Антоним дегеніміз мағы-
насы бір-біріне қарама-қарсы угымды
білдіретін
сөздер тобы» Қазақ тілінде антонимдердің жаса-
луы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал
қапған сез таптарынан аз кездеседі. Жасалу
жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа
бөлген.
ІС ы н есімдерге тән антонимдер а)түбір
күйінде кездесетіндер; ә)туынды түбір
күйінде
кездесетіндер; б)-ғы,-гі,-қы,-кі журнақтары арқы-
лы жасалған антонимдер.
2.Етістікке тән антонимдер.
З.Зат есімге тән антонимдер.
4.Үстеуге қатысты антонимдер.
б.Есімдікке қатысты антонимдер [4,76 бет].
Белгілі лексиколог ғалымдар Ә. Болған-
баев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анық-
тама берген: «Антонимдер дүниедегі заттардың,
қубылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасие-
тін, мелшер-келемін салыстырып, бір-біріне қара-
ма-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз ма-
ғынасы бір-біріне қарама-қарсы сездер болып
шығады, Антонимдер езара алшақ қарама-қарсы
уғымды білдіретіндіктен, булардың әр сөз табына
қатысы нақ бірдей емес, ала-қула деген сез. Бір
сез табы соншама бай да, енді біреулері сонша-
лықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ға-
жап емес. Қазақ тілінде антонимдер кебіне-кеп
сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат
есімдер, үстеулерден азды-кепті кездеседі. Ап
қалған сез таптарынан жасалған антонимдер
тым тапшы» [3,117 бет]
Антонимдер жалпы халықтық тілімізде,
оның ішінде керкем шығарма тілінде, синоним-
дерден кейінгі бір кебірек қолданылатын сездер
екені байқалады.
Булай болуы да заңды, себебі олардың ма-
ғыналық табиғатының езі тіл реңділігін туғызуға
арналған десек те болғандай. Ғ.Мустафиннің
«Шығанақ», «Миллионер»
романдарында жиі
қолданылып, қоғамда болып жатқан түрлі қубы-
лыстарды, адамның сан алуан қасиеттерін қара-
ма-қарсы уғымда бейнелейтін әрі стилистикалық
қызмет атқара алатын қуралдардың бірі - мағы-
налары қарама-қарсы сездер болып табылады.
Жазушы антонимдерді соншалыкды кеп жумсай-
ды.
Олай болса, жазушының «біріне-бірі жары-
ғын түсіріп турған» сездерінің семантикасы, оның
мәтін ішінде езгеруі, түзілуі, антоним сөздердің
берілу жолдары семантикалық-стильдік коло
рита айқындап, шығарманың керкемдігін артты-
ра түседі. Романда тілдік антонимдермен қатар,
контекстік антонимдер жиі ушырасады. Бул анто
нимдер белгілі бір мақсатпен қолданылғанын ете
айқын кереміз. Антонимдердің стильдік қызметі
туралы ғалым К.Аханов «Антонимдердің стилис-
т и к з л ь і қ
қызметі
ә г е
хүшті. Қарама-қарсы қубы-
лыстарды салыстыруды, олардь; бір-бірімек ка
тар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы
айтылатын ойды тайға таңба бзсқандай етіп тү-
сіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде
айтылатын ой мейлінше ашык-айқын, мейлінше
мәнерлі болыл келеді» деген [2, 168 бет].
Сонымен қатар, ашу мен күлкі, елі мен тірі,
жақсы мен жаман сияқты кереғар уғымдарды
керсету арқылы ф илософ иялық ой түйінін, емірге
кезқарасын білдіреді. Күнделікті ауызекі тілден
бастап керкем әдебиет тілінде антонимдер - ете
жиі қолданыстағы актив сездер,
Жалпы, ка
зак тілі синонимге кандай бай болса, антонимге
де сол шамада бай деп айтуга болады. Жазушы
шығармаларында кездесетін антонимдерге мы-
сал келтіретін болсақ:
Зат есім мэндес антонимдер:
Антоним сездер толып жаткан стильдік
максатта қолданылады, мысалы:
Елсіз mayda Ж амалдан айрылыл, жау
соққысына жыгылган жерде табысқан досы
тым қатты айтты [ 5, 33 б].
Не
күлкі!
«Еркектің
қоры
күлегеш,
әйелдің қары күлегеш» [ 5, 39 6].
Көзім өлі жогалса да, т ірі жогалса да
нәсілім жогалмайды [ 5, 45 6].
Асығыста ашуыңды келтірген кейбір
қылық жайшылықт а күлкіңді келтіреді [ 5, 364
6
].
53
ГУМАНИТАРЛЫ Қ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫ ЛЫ МДАРЫ
Автор антоним сөздерді ойды қысқартып,
ықшамдап беруге де қолданған: Алдарындагы
биік жонга ерлі-зайыпты екеуі осындай шыңсыз
қагысумен жетті [5 , 19 6]
Жаз түгіл қыс күні егіс даласында көрөсің
[5 , 311 6]
Сын есім мәндес антонимдер:
-Қалай турсаң олай тур, мен мұныңды
узын елдің үйіріне, қысқа елдің қиырына жаям [
5, 35 6].
Ержанның сырты қальщ болганмен, іші
тым жуқа еді { 5, 37 6].
К өркем
ш ы ға р м а д а
а н то н и м д ік
қаты наста тұр ға н с ө з д е р д ің с е м а н ти ка с ы
бізді
қо р ш а ға н
о р т а д а .д ү н и е д е
б олы п
ж а тқа н
қа й ш ы л ы қта р д ы
д ә л
басып
б е р е д і.Қ а р а м а -қа й ш ы л ы қ
ү ғы м ы
б о л м а са
өм ірді
се зіну
д е .т ү с ін у
д е .қ а б ы л д а у
да
со н ш а л ы қты түсін ікті б о л м а с еді.
Әкем
бірде
қатал,
бірде
мейірбан.
Қаталдығы
да,
мейірбандығы
да
мен
күтпеген жерден кездесіл отырады [ 5, 49 6].
Араласып жүрген
ауыл
адамдарының
ішінде, тіпті, жақсы көретін, сыпайы мінезді
қарт, күтпеген жерден одагай мінез шыгарды [
5, 63 6].
Жерім жаман ба? Мен жаман ба? Аз да
болса, көпке келген үлестен біз неге қур
қаламыз?[ 5, 66 6].
Көрдіңіздер гой, осы арада екі ойдың
айқасы өтті. Бірі - жаңа, бірі -
е с кі [ 5, 75 6].
Амантай осы екі қарастың екеуін де
керген. Жақсы дерін,
не жаман дерін де
білмейді[ 5 ,
124 6].
Бірде қатты, бірде рақымшыл, бірде
ауыр, бірде жеңіл, сезімге кебінесе ақылга
жеңдіретін ойлы қыз екенін әріпт ес адам тез
ах, түсінетін [ 5, 225 6].
Балжан
барган
соң
ж уан
папкені
қолтықтап ілмиген А йдар асыға енді есіктен.
Өңі кәрі, жүрісі жас [ 5, 270 6].
Ақмет
мінезі
бәріне
мәлім,
қатты
айтса, артынша т әт т і айтуы да тез [ 5, 307
б].
Шығармада антонимдер кейде бір зат пен
екінші затты қарсы қойып салыстыру ушін
де
қолданылады.
Үстеу және есімдік мәндес антонимдер:
-Мен ертеңгі қүйрықтан, бүгінгі екпені
артық керем [5 , 39 6].
Үстеулерден
жасалған
антонимдердің
негізінде авторлық идеясы дәл беріліп, дүниедегі
үғымдары бірімен-бірін салыстырып, шендестіріп
береді.
- Муныңыз да дурыс емес, - деді Жанат. -
«Мен жеңілдім, сен жеңдің» дегелі турсыз [
5,319 6].
Антонимдердің
стильдік
қызметі
салыстыруда және айтылар ойды анық етіп
түсіндіруде көрінеді.
Ғ.Мүстафин
шығармасындағы
антонимдер өз мүмкіншілігіне қарай қолданылып,
қарама- қарсы мәндегі сөздермен шығарманың
стильдік бояуын айқын көрсетеді.
Етістік мәндес антонимдер:
Шығармада
етістіктен
жасалған
антонимдер
қимыл-әрекет
процесін
анық
көрсетуге
бейім
екендігі
байқатады.
Ғ.Мұстафиннің
шығармаларындағы
етістіктен
жасалған антонимдер әр түрлі формада келіп,
баяндау, суреттеу қызметінде де жүмсалған.
Бас та қатар, жайласар, бірақ басалқы
айтар осы шақ. Ж айласқан соң айттың не,
айтпадың не [ 5, 68 6].
Әйел күлсе, алдайды, жыласа, арбайды. (
5, 79 6].
Таң атады, күн батады. Күн батады,
таң атады Елсіз таудагы айқын керініс осы
гана. [ 5, 82 6].
Күледі
де
жылайды,
жылайды
да
күледі [ 5, 87 6].
Сельпо да осы арада. Біреуі беріп, біреуі
алып жатқан жүрт [ 5, 243 6].
Көну де, кәнбеу де қиын. Қайсысына
бекінерін білмей,дел-сал күйде үйіне жетті
Жақып...
[5 ,2 6 1 6 ].
Ауданның бет і езгеріп қалыпты. Осыган
көну де, көнбеу де қиын боп тур. Не істеу
керек? [ 5, 262 6].
Мінәзің
маган
түсініксіз.
Біресе
қостайсың Біресе қарсыласасың [ 5, 285 6].
Ж ол
жыландай
бүктеліп,
біресе
жазы лы л,
біресе
буктеліп,
талай
белестерден асты [5,301 6J.
Бүл
мысалдардағы
етістіктен
болған
антоним-сездер қимыл-әрекет, динамикалығын
әсерлі жеткізу мүмкіндіктері молдығын, әрі сөз
ойнақылығын
тудыруга , да
бейім
екенін
көрсетеді:.
Қос сөздер түрінде бер/леді:
Автор тілінде қос сөз ретінде берілген
қарама- қарсы
мағынадағы
сөздер
өзара
қосарлану арқылы ж и
нақтау үғымын береді.
Шығармада қос сөздерден жасалған антонимдер
қолданыла
отырып,
адам
өміріндегі
қүбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып,
оқырманына ой салады.
Алдарындагы биік жонга ерлі-зайыпты
екеуі осындай шыңсыз қагысумен жетті [ 5, 19
6
].
Екеуі жиырма-жиырма бес жыл отасып
келе жатқан абысын болса да, апалы-сіңілілі
кісідей т ат у-ақ [5 , 36 6].
Сезін бітірер-бітірместен Ержан тура
жәнелді [ 5, 43 6].
Шыганақ нанар-нанбасын білмей Сагын-
дыққа қарады. Сагындық күліп жіберді [ 5, 66 6].
- Егінге зияндының үлкен-кііиісін талга-
маймын, - деп Шыганақ та күліп қойды [ 5, 99 6].
54
ГУМАНИТАРНЫ Ё-И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
- Олар көрсін-көрмесін, көрнект і іс көміл-
мейді. [ 5, 229 6].
,..,и
- Жатсам-турсам өз еркім. Ел жайлауга
қонғанды [ 5, 273 6].
- Өлі-тірісі әзір мәлім емес. Жиырма мың
сом ақшамен кешеден бері жоғалыпты
[5,
2926].
Жаңа заманның ой-қырын, оң-солын кө-
бінесе содан сурап, қанып ст ы рады [ 5, 45 6].
Көркем шығарма тіліндегі антонимдердің
стильдік бояуы анық, экспрессивті-эмоционалды
әсері күшті, олар шығарма мазмүнын тёреңдетіп,
кейіпкердің эмоциялық сезімін дәл көрсетуге
тырысқан.
Антонимдердің сөйлемде бірге тұрып
кездесуі:
Осы қазақ жердің бет ін көріп, астын әлі
көрмей жүр [ 5, 38 6].
Қабыштың ерте кезде елубасы, ауылнай
болтаны бар еді. Жумган аузы н аша алмады [
5, 40 6].
Қуаныш, қайгыга бірдей төзімділік, ашық
ой, қажымас қайрат ->
ел ардақтысы [5 , 54 6].
Қуаныш, қайгы бірден қысқан Жамалдың
көзі булаудай [ 5, 87 6].
Дргесі бекіген ескілік, жаңалыққа жол
бере қоймайды [ 5, 75 6].
-Тарт !
Елің
қурсын!
Алыстан
да,
жақыннан да түңілгем [ 5, 78 6].
- Сол! - деді Д ерін десе де орынан атып
тура алган жоқ. Ш ь ш ы ма. в т ір іг і ме? Еәрі
тегіс уйықтады ма? - деп тыңдай т үст і [ 5. 83
6
].
Әйел,
еркек,
кәрі,
жас,
ең
ақыры
тоқсандагы Бақырей де келген [ 5, 306 6].
-Көбейтпесе,
азайтпайды.
Сапасы
жақсы емес пе? [ 5, 368 6].
Лексикалық антонимдермен қатар нақты-
лы контексте ғана қарама - қарсы мағынада
жумсалып, антонимдік қатынасқа түсетін фра-
залық антонимдер арқылы ой бейнелі жеткен.
Кейіпкерлер тілінде екі антонимдік жуп бір
сөйлем ішінде қатар қолданылған. Жазушы анто-
нимдік жұптар
арқылы ой толғамын береді.
Ғ.Мустафиннің өмірдегі түрлі қүбылыстарды дәл
суреттеу мақсатында антонимдерді орынды пай-
далануы қаламгердің шеберлік қырын танытады
Ж азушы өзінің мүмкіндігіне қарай қолда-
нып, қарама-қарсы мәндегі сөздермен шығарма-
ның стильдік бояуын айқын көрсетеді. Жазушы-
ның шығармаларындағы антонимдер ойды те-
реңдетіп тұрғанын байқаймыз. Шығармада анто
нимдер әсерлілігімен, мағыналылығымен, ырғақ-
қа қатысымен оқырманын ойлануға жетелейді.
Әдебиеттер:
1. Авакова Р.Фразеология теориясы. - Ал
маты: Қазақ Университеті, 2009. -292 бет.
2. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. - Алматы,
1993.-496 бет.
3. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақті-
лінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. Оқу-
лық. - Алматы, 264 бет.
4. Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сез-
дігі. - Алматы: Мектеп, 1984, -127 бет.
5. Мустафин Ғ Бес томдық шыгармалар
жинағы. Бірінші том. Шыганақ. Миллионер. -
Астана: Елорда, 2002. - 386 б.
Резюме
В статье анализирует ся стилистика антонимов, используемых в романах Г.Мустафина
«Миллионер», «Шыганак», в когнитивном аспекте раскрывается национальный менталитет и их
сложившееся общ ест венное содержание
Resume
This article analyses the stylistics o f antonyms used in the G.
Mustafin's novel “Millionnaire" and
‘ Shyganak” exposing national outlook and its social essence.