Фразеологиялық калькалардың сөздіктерде зерттелуі

Фразеологиялық калькалардың сөздіктерде зерттелуі 

Қазақ фразеологиясы езінің құрьшым, құрылысы мен мағынасы жағынан 

баска  тілдердегі  тұрақты  тіркестерден  ерекшеленеді.  Фразеолоғизмдер  езінің 

5ейнелілік, 

эсерлілік, 

көркемдік, 

экпрессивті-эмоциялық, 

стильдік 

қасиеттерімен  кезге  түседі.  Ойдың  нәрін  кіргізетін  тұракты  тіркестерді 

халқымыз  кеңінен  шлдана  отырып,ұрпақтан-ұрпакқа  жеткізген.  Сөйтіп,  олар 

тіддік басқа да иралдар секілді үлак, уакыт бойы толығып, дами түседі. 

Қазақ  фразеологизмдері  қазіргі  заманға  ұлтгык  мәдени  ұғымдарды  жеткізіп 

қана  қоймай,ежелгі  казақ  реликтерін  де  жеткізеді.Сонымен  катар,  шығу  тегі  мен 

әрі этнолингвистикалық сипатына қарай фразеологизмдер өзінің семантикалық 

табиғатына қоса, абстрактылы және ауыспалы мағынада колданылады. Сөйтіп, 

тілде коммуникативтік қызметін атқарады. 

Тіл-тілде  көнеден  келе  жатқан  тұракгы  тіркестердің  кейде  архаизмдік 

сасиеттері болады. 

«Сирек  ұшырайтын  сөздерді  немесе  тусінігі  кем  сөздерді  архаизм  деп 

есептеуге  болмайды.  Көнеленіп,  тілден  ш  ығып  қалғандарды  ғана  архаизм  деу 

ігерек»-дейді ғалым І.Кеңесбаев (ҚТФСД9 б.). 

Архаизмдер  орнына  көбіне,  басқа  сөздер  алынып,  жалпыға  түсінікті, 

жатық сөздер қолданылып отырады. Дегенмен, жоғарыда айтып кеткеніміздей, 

кейбір  архаизмдік  фразеологизмдер  қазіргі  заман  талабына  сай  түсінікті 

ұғымдарды  біздіреді.  Мысалы:  кежегесі  кепін  тартып,  жаиын  жегідей  жеп.:., 

еметайы  (емешесі)  езілді  (құрыды),  мәселім  (мәселдем)  қайтып  цалды  (ҚТФС 

250 б.) сиякгы көнерген фразеологизмдерді айтуға болады. 

Фразвологизмдер- 

тіліміздің 

бөлінбес 

бгр 

бөлшегі.Өзінщ 

көнелену 

жағынан  да,түлға,  мағына  тұрақтылығы  жағынан  да,  стиль  жагынан  да  оларға  тэі 

ерекшеліктері бар.  

«Қазақ  тілі  фразеологиясы  -  дербес  пән  »  ретінде  танылган.  Тіліміздег 

небір көкейге қонымды көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері жайлы 

айта берсек өте көп. 

І.Кеңесбаевтың 

бір 

тілдік 

«Қазақ 

фразеологиялық 

сөздігівде» 

қазаі 

фразеологиясы  жайында  көптеген  материалдар  жиналып,  жүйелендірілген 

бәрімізге мәлім. 

Қазақ  халқы  өзінің  тарихында  талай  көрші  елдермен,  шет  жұрттарме 

экономикалық әрі мәдени карым-қатынасты басынан кешірген. Тілімізде осыға 

орай  туған  толып  жатқан  т/ркестер  бар.Олардьщ  біркыдыруы  жазба  әдебиеі 

хиссалар   аркылы,   екіншілері-   сауда-саттыққа   байланысты,   үшіншілері   - 

дін  тартушылардың    уағызымен,  тағы    біреулері  екі  елдің  күн  көріс 

тіршілігіндегі    ортақ  ой-сана,  дәстүр  тауқыметімен,  түрліше  ықпалдарға  сай 

туып орнығанды. 

Мәселен, қазақ арасына таралған  Аплатондай ақылды, Атымтайдай жомарт бол 

т.б. атты тіркестерді айтсақ болады.   

Халық  мәдени,  т.б.  байланысқа  қандай  мұқтаж  болса,  бір  тіл  екінші 

тілден сөз ауыстыруға сондай мұктаж.  Өзге тілден  і ргесін аулақ салған бірде-

бір тіл болмайды. 

Көптеген басқа тілдердің арасынан орыс және қазақ тілдерін алатын болсақ, бұл 

екеуі-  тарихи  байланысып  жатқан  тілдер.  Қазіргі  карыштап  өскен  өмір  талабына 

сай  орыс  тілінен  келген  қат-қабат  сөздердізбек  тіркестер  кыруар.  Осы 

тіркестерді жина ктап, б ір ж үйеге ке лтіру, олардың жа салу жолдарын а нықтау 

мэселелерін мақсат ете отырып жасалынған «Қазақша-орысша фразеологиялық 

сөздік» дүниеге келді. Бұл сөздік 1988 жылы жарық көрді. 

Сөздікте  2300  фразеологиялық  бірліктер  берілген.  Сөздікте  көркем,  үлтгык 

калоритті  көрсететін  фразеологизмдер,яғни  көркем  эдебиетте,  баспасөз 

басылымдарында  және  де  күнделікті  тұрмыста  қолданылатын  ауыз  екі  тұрақты 

тіркестер енген. Сондай-ақ, мұнда фразеологизмге ұқсас белгілері бар мәтелдер 

мен нақыл сөздер аз мөлшерде енген. 

Сөздікті  пайдалануға  қолайлы  болу  үшін  алфавиттік  ұстанымға  сай  қүрылған. 

Енді, эрі карай сездіктегі фразеологизмдердің аудармалары туралы айтпақпыз. 

Сөздіктегі тұрақты тіркестерді аудару жолдары. 

Таңдап  алынған  фразеологизмдер  мен  келтірілген  мысалдар  орыс  тіліне 

аудармасымен берілген. Сөздікте аударманың мынадай түрлері пайдаланылған. 

I Балама аударма. 

а) 

Егер   орыс   тіліндегі   ту-рақгы   тіркестер   казақ   тіліндегі   тү.рақгы 

тіркестермен ма ғынасы жа ғынан тол ық сай ке лсе,мазмұны бірдей бо лса, онда 

олардың ортасына = белгісі қойылған. Мысалы: 

Бас айналу = голова кружится (43 б.)  

Айырмасы жер мен көктей = Как небо и земля (17 б). 

 Ештен кеш жацсы =Лучше поздно,чем никогда (73 б).  

Ит біпе ме = Пес,его знает (92 б). Ит пен мысықтап = Как кошка собакой (93 б). 

ә) Ал орыс тіліндегі  фразеологизмдер мағына жағынан,  стилистикалык бояуы 

мен    образдылығы  жағынан  қазак  тіліндегі  тұрақты  тіркестерге  ұқсаса  белгісі 

қойыған. Мысалы: 

Дақ салу    Кчасть пятно (59 б). 

Демі біткенше    до последнего дыхания (60 б). 

Жол (жолын) болсын!    Счастливого пути!(81 б). 

Басын шату    Дурить голову (47 б). 

Екі көзі шарасынан шыгу    Глаза на лоб лезут (64 б). 

б) 

Сондай-ақ  орыс  тіліндегі  фразеологизмдер  казақ  тіліндегі  тіркестермен 

тек   мәні   жағынан   ғана  ұқсас   тұрса,   бірақ   образдылық   және   лексикалық 

айырмашылығы болса   белгісі қойылған. Мысалы: 

Көздің жауын алу Глаза разбегаются(100 б). Қүлдьщ үру Становиться на колени 

(126 г). Сүттен ақ судан таза    Ангел во плоти (165 б). 

Сынық  ине, сыдырым таспа бермеу    Зимой снега не выпросишь(165 б). 

Қой аузынан шөп алмас    Мухи не обидит (119 б). 

г)  Қазақ  тіліндегі  тұрақты  тіркестердің  орыс  тілінде  бірнеше  синонимдік 

:разеологиялық  баламасы  болса,  белгі  әрбір  тұрақты  тіркес  алдына  койылған. 

Мысалы: 

Апама  жездем  сай,  агама  жеңгем  сай Два  сапога  пара  Из  одного  (и  гюго же) 

теста    На один покрой. 

I. Тұрақты тіркестерді басқа сөзбен алмастыру. 

а)  фразеологизмнің  мағынасы  баска  сөзбен  сипаттау  аркылы  тіркестің 

іағынасын  түсіндіреді.  Бұл  орыс  тілінде  баламасы  жоқ  кезде  қолданылатын  әдіс. 

Мысалы: 

Ала қайгы — Бесконечная печаль (23 б). 

Ғибадат қылы - Совершитъ богослужение молиться,поклоняться к-л 59 6). 

Гаунар тас -Драгоценный камень (59 б). 

Жел сөз - Слова как ветер. Пустословие (79 б). 

ә) Калька арқылы аудару: 

Ит уреді, керуен көшеді - Собака лает, караван движется. 

П. Сөз балямалары көмегімен аудару. 

Кейбір жағдайларда тұрақты тіркестерді аударуда бір ғана сез аударылады: 

Бабын табу - Угождать 

Шыбық тгшес шыцц етер — Недотрога 

Көзі ашыц - Грамотиый т. б. 

Сөздікте  тұрақты  тіркестердің  біразы  калька  жолымен  аударылған.  Әрине, 

тәсілдің үлес салмағы ба сқа т әсілдерге қарағанда а з. А лайда тілдік факті тінде 

талданғаны дұрыс. 

Сонымен,  сөздіктегі  калькамен  аударылған  тұрақты  тіркестерге  токталатын  асак, 

мысалы: 

Екі  қошқардың басы бір  қазанға сыймайды деген мэтелді сөздікте  «орыс тінде 

Две  бараньи  головы  в  один  котел  не  лезут  деп,  =  белгісімен,  яғни  ламасы 

ретінде  беріп  отыр.  Біздіңше,  бұл  баламасы  болып  саналмайды,  демек  ыс  тіліне 

калька  арқылы  аударылған  тұрақгы  тіркес.  Сонымен  қатар,  бұл  жерде  ттык 

ерекшелікті  де  ескеру  қажет  секілді.  Осы  сияқты  тағы  да  калькамен  іарылған 

бірқатар фразеологизмдерді кездестіруге болады. 

Мысалы: Ескі көз - Старый глаз 

Естіген күлақта жазық жоц — Уши не виноваты, что они слышат. 

Кісі елінде сүлтан болганша, өз еліңде ұлтан бол - Чем быть султаном чужбине, 

лучше бытьрядовыму себя народине. 

Қадамың ңұтты болсын! — Пусть твоя поступь будет счастливым! 

Қалауын тапса, цар жанар-При желании можно разжечь снег. 

Тпіге тиек болу — Быть подставкой для языка 

Тілге келмеу — Не приходишь кязыку 

Ақ ңар, көк мүз — Белый снег, голубой лед 

Сүлейменнің жүзігіндей -как кольцо Сулеймана 

Таудай  талап  бергенше,  бармақтап  баң  бер  -  Лучше,  всевышный  дай  .  счастья   

хотя        бы      с      папец,        чем      наделять      меня      высокими      как      горт. 

стрелиіениями 

Жаксы сөз- жарым ырыс -Добрые слова- уже полсчастья. 

Бүл келтірілген мысалдардан мынадай ой тұюге болады. Калькамен аудару үнемі 

үлымды  жол  емес. Себебі:  қазақ  тіліндегі  небір  тамаша  ойдың  тобыктак  түйіні 

орыс  тіліне  аударылғанда  калька  мүлде  бейнелілігінен  және  ең  бастысь: 

мағанасынан  да  алыстап  кетеді.  Ал  мүндай  мысалдар  тек  сөздіктерде  ғана  емес. 

көркем  аударма  мәтіндерінде,  баспа  сөз  беттерінде  жиі  кездеседі.  Сөйтіп. 

жоғарыдағы  керсетілген  тэсілдер  арқылы  фразеологизмдер  аударуға  келмесе.онла 

үнемі калькаға жүгіну әсіресе түрақты тіркестер үшін үлкен тіддік қиянат. 

■ 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер 

 

1. I. Кеңесбаев «Қазақ фразеологиялық сөздігі». А., Ғылым, 1977. 

2. 

Х.Қожахметова, 

 

Р.Жайсақова, 

Ш.Қожахметова 

 

«Қазақша-орысша 

фразеологиялық сөздік» А., Мектеп,1988  

 

Резюме 

В  данной  статье  речь  идет  о  фразеологических  кальках  в казахско-русском 

фразеологическом словаре