ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫ ЖӘНЕ ҚАУІПТІ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕР МОНИТОРИНГІ

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
205
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
арттырумен Атырау қаласындағы қолданыстағы екі 
бекіре зауытын реконструкциялау тапсырылды. 
Қолданыстағы 
балық 
өсіру 
зауытын 
реконструкциялау 
жобасы 
бойынша 
инвестициялық  ұсыныстардың    оң  экономикалық 
қорытынды  нәтижелеріне  сәйкес  бірінші  деңгейде 
«Орал-Атырау  бекіре  балық  өсіру  зауыты»  РМКК 
жобасын жүзеге асыруға кірісу болжануда.  
 
12.7 ӘСКЕРИ ПОЛИГОНДАР МЕН «БАЙҚОҢЫР» ЗЫМЫРАНДЫ-ҒАРЫШТЫҚ КЕШЕН 
ҚЫЗМЕТІМЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАНУЫ  
 
«Байқоңыр» ғарыш айлағы – әлемдегі алғашқы 
және  ірі  ғарыш  айлағы  Қазақстан  аймағының 
Қызылорда  облысы  Қазалы  қаласы  мен  Жосалы 
кенті арасында, Төретам кентіне жақын орналасқан. 
(3.1.19,  3.2.1.2-суреттер).  6717  шаршы  шақырым 
ауданды  алып  жатыр.  Байқоңыр  қаласы  мен 
Байқоңыр  ғарыш  айлағы  Ресейдің  Қазақстаннан 
2050  жылға  дейінгі  кезеңге  жалға  алынған 
«Байқоңыр» кешенін құрайды. 
2011 жылғы жағдай бойынша «Байқоңырдағы» 
ресейдің негізгі ғарыштық салалық кәсіпорындары 
болып  мыналар  табылады:  «Энергия»  ЗҒК 
(«Протон»  зымыран-тасымалдағыш  үшін  екпін 
блоктарын, 
«Союз», 
«Прогресс» 
ғарыштық 
аппараттарды  ұшыруға  дайындау  және  өндіру); 
ЦСКБ-Прогресс (жерді дистанционды барлау үшін 
ғарыш 
аппараттарын, 
«Союз» 
зымыран-
тасымалдағыштарды  ұшыруға  дайындау  және 
өндіру);  М.  В.  Хруничев  атындағы  МҒҒӨО 
(Протон»  зымыран-тасымалдағыштың  ұшуына 
және  оларға  екпін  блоктарын  өндіру  және 
дайындау);  ЖҒИОПО    ««Южный»  ғарыш 
орталығы» 
ФМБК 
филиалы 
(жер 
үсті 
инфрақұрылымдарын  пайдалану  –  старттық  және 
май 
құятын 
кешендерді, 
көлікті, 
ғарыш 
айлағындағы 
жұмысты 
ұйымдастыру                        
және бақылау). 
Ғарыш айлағының инфрақұрылымы: зымыран-
тасымалдағыштардың  ұшырылуына  15    ұшыру 
құрылғыларының 
құрылымында 
сөрелік 
кешендердің 
9 
түрі; 
континентаралық 
баллитикалық  зымыранды  сынауға  4  ұшыру 
құрылғысы;  зымыран-тасымалдағыш  және  ғарыш 
аппараттарын  ұшу  алдындағы  дайындық  үшін  34 
техникалық кешен, сондай-ақ ғарыш аппараттарын 
мен  екпіндеткіш  блоктарды  зымырандық  отынмен 
және  сығылған  газдармен  құюға  3  құю-
бейтараптандыру 
станциясы 
орналасқан 
11 
монтажды-сынау 
корпустары; 
зымыран-
тасымалдағыштардың  ұшуын  бақылау  және 
басқару,  сондай-ақ  телеметриялық  ақпарат  үшін 
заманауи 
ақпараттық-есептеуіш 
өлшеуіш 
кешендер; 
криогендік 
өнімдердің 
тәулігіне 
өнімділігінің  қосындысы  300  тоннаға  дейін 
болатын  оттекті-азот  зауыты;  жылу  электр 
орталығы  60  МВт;  газтурбинді  энергияпоезд  72 
МВт; 600 трансформаторлық қосалқы станциялары; 
92 байланыс орталығы; екі аэродром: «Крайний» 1-
ші  класс  және  «Юбилейный»  классыз;  470 
шақырым  темір  жол  қатынас  жолдары  (арнайы 
жолдар — 40 шақырым); 1281 шақырым автокөлік 
жолдары; 
6610 
шақырым 
электробайланыс 
желілері; 2784 шақырым байланыс желісі. 
Жыл  сайын  «Байқоңыр»  ғарыш  айлағынан 
орташа  есеппен  әр  түрлі  кластағы  зымыран-
тасымалдағыштардың (ЗТ) жиырма екі ұшырылуы 
жүзеге  асырылады.  Бұл  ретте  ЗТ  ұшырылуы 
қоршаған 
ортаға 
химиялық, 
механикалық, 
физикалық  және  акустикалық  әсер  етеді.  ЗТ 
бөлінетін 
бөлшектерінің 
құлау 
аудандары 
Қызылорда, Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе, Ақмола, 
Солтүстік  Қазақстан,  Шығыс  Қазақстан,  Павлодар 
облыстары аумақтарында орналасқан. ЗТ дайындау 
және  ұшыру  үрдістерін  экологиялық  сүйемелдеу 
бойынша жұмыстар ғарыш айлағының жайғасымды 
аудандарында, бірінші және екінші сатыдағы құлау 
аудандарында,  сонымен  қатар,  қазақстан  және 
ресей  тараптарының  бірлескен  ұласқан  және 
трассалық аумақтарында жүзеге асырылды. 
 
12.1 сурет болу керек  
 
 
Қазақстан  тарапынан  бас  орындаушылары 
болып  –  Қазғарыш  «Ғарыш-Экология»  Ғылыми-
зерттеу  орталығы»  Республикалық  мемлекеттік 
кәсіпорны,  ресей  тарапынан  –  Росғарыштың 
Федералдық  мемлекеттік  біртұтас  кәсіпорынының 
«Жерүсті ғарыш инфрақұрылымының объектілерін 
пайдалану орталығы» (ЖҒИОПО) анықталды. 
«Байқоңыр»  ғарыш  айлағынан  зымыран-
тасымалдағыштарын  ұшыру  жоспарлары  жыл 
сайын 
қазақстандық 
тараппен 
келісіледі. 
Зымырандық-ғарыш  қызметінің  қоршаған  ортаға 
жағымсыз  әсер  етуін  азайту  бойынша  негізгі 
талаптар 
1994 
жылғы 
10 
желтоқсандағы 
«Байқоңыр»  кешенің  жалға  алу  шартында  және 
«Байқоңыр»  кешені  аумағында  экология  және 
табиғатты  пайдалану  бойынша  (1997  ж.,  2005  ж.), 
«Ресей Федерациясына жалға берілген «Байқоңыр» 
кешенінің жер учаскесін пайдалану» (1996 ж.) және 
«Байқоңыр»  ғарыш  айлағынан  ұшыру  кезінде 
апаттық  жағдайлар  пайда  болған  кездегі  өзара 
әрекеттесу  тәртібі  туралы  (1999  ж.)  сәйкесінше 
үкіметаралық келісімдерде белгіленген. 
2011-2013  жылдар  аралығы  ішінде  «Ғарыш-
Экология» 
ҒЗО» 
РМКТЗ 
және 
КБЗ 
43 
ұшырылуында 
экологиялық 
сүйемелдеуге 
қатысқан.  2011  жылы  ЗТ  16  ұшырылуына,  оның 
ішінде 9 ұшыру «Протон-М» ЗТ және «Зенит» ҒТЗ 
ұшырылуының  1  ұшырылуы  РС-18  КБЗ,  4  және 
«Союз»  ҒТЗ  2  ұшырылуы;  2012  жылы  ЗТ  13 
ұшырылуына,  оның  ішінде  «Протон-М»  ЗТ  10 
ұшырылуы,  «Протон-К»    ЗТ  1  ұшырылуы  және 
«Союз»  ЗТ  2  ұшырылуы;  2013  жылы  ЗТ  14 
ұшырылуы,  оның  ішінде  «Протон-М»  ЗТ  10 
ұшырылуы  (оның  бірі  -  апаттық),  «Союз»  ЗТ  2 
ұшырылуы,  «РС-18»  КБЗ  1  ұшырылуы,  «Зенит-
2SБ»  ЗТ  1  ұшырылуы;  2014  жылы  ЗТ  14 
ұшырылуына,  оның  ішінде  «Протон-М»  ЗТ  8 
ұшырылуы, «Союз-У» ЗТ 1 ұшырылуы, «Союз-1б» 
ЗТ 2 ұшырылуы, РС-18 КБЗ 1 ұшырылуы және РС-
20  КБЗ  2  ұшырылуы.  2011-2013  жылдары  ұшу 
кезінде  экологиялық  сүйемелдеу  жасалмаған 
«Союз»  басқарылатын  және  жүк  Ғарыштық 
тағайындалым 
зымырандарының 
(ҒТЗ) 
24 
ұшырылуы жүзеге асырылды. 
«Байқоңыр»  ғарыш  айлағының  жайғасымдық 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
206
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
аудандарында 
зымыран-тасымалдағыштары 
экологиялық  сүйемелдеумен  ұшырылған  кезде 
санитарлық 
қорғаныс 
аймақтарының, 
құю 
бекеттерінің, 
техникалық 
және 
сөрелік 
кешендерінің  шекараларында  «Ғарыш-Экология» 
ҒЗО»  РМК  мамандары  желісті  блоктарды  ұшуға 
дейін толтыру кезінде және одан кейін, сондай-ақ,  
зымыран-тасымалдағышты  ұшырғаннан кейін құю 
кезінде  қоршаған  орта  объектілерінің  ластану 
деңгейіне  бақылау  жүргізді.  Бірінші  және  екінші 
сатыдағы 
құлау 
аудандарында 
зымыран-
тасымалдағыштардың ажыратқыш бөліктерінің (ЗТ 
АБ)  құлау  орындарында  зерттеу  жүргізілді, 
қоршаған  орта  объектілерінің  (ауа,  су,  топырақ, 
өсімдік)  сынамаларының  іріктелуі  және  сандық              
талдауы жүргізілді. 
Симметриялық 
емес 
диметилгидразиннің 
(СЕДГ)  және  оның  түрлену  өнімдерінің  шекті 
жіберілетін концентарция (ШЖК) шамасынан асып 
кетуі 
анықталған 
жерлерде 
зымыран-
тасымалдағыштарды  келешекте  ұшыру  кезінде 
ластану 
деңгейін 
бақылау 
үшін 
топырақ 
сынамасының қайта іріктелуі жүргізілді.  
Мерзімді  тұру  ортасы  объектілерінің  (су, 
топырақ, 
өсімдік), 
олардың 
құрамында 
зымырандық  отынның  және  оның  түрлену 
өнімдерінің болуына зерттеулер жүзеге асырылады, 
бір  рет  құлау  аудандарына  ұласып  жатқан 
аумақтардағы ересектер мен балалардың денсаулық 
жағдайына  бағалау  жүргізілді.  2013  жылдың  2 
шілдесінде    «Глонасс-М»  үш  ғарыш  аппаратымен 
бір ұшырылуы 81 сөре алаңындағы «Протон-М» ЗТ 
апатпен  аяқталғаны  белгілі.  Құлау  кезінде  ЗТ 
жануы  және  жарылысы  болды.  «Протон-М»  ЗТ 
апаттық  құлау  орнындағы  апат  нәтижесінде 
ұзындығы (солтүстіктен оңтүстікке) 40 м, ені 25 м 
және тереңдігі 5 м-ге дейін құрайтын шұңқыр пайда 
болды.  Бруствердің биіктігі 1,5 м-ге дейін барады. 
Шұңқырдың айналасында 4,9 га ауданды қамтыған 
өсімдік жамылғысының  жануы орын алды. 
ЗТ 
бөлшектерінің 
құлау 
орындарының 
шашырау  периметрлері  бойынша  топографиялық 
белгілеу жүргізілді. Бөлшектердің шашырау ауданы 
- 140 гектарды құрады.  
Топырақ  құрамында  симметриялық  емес 
диметилгидразиннің 
(СЕДГ), 
нитрозоди-
метиламиннің  (НДМА)  және  нитрат-иондарының 
болуын  анықтау  үшін  олардың  сынамаларының 
талдауы 
Байқоңыр 
қаласындағы 
«Ғарыш-
Экология»  ҒЗО»  РМК  өкілдігінің  және  «Жерүсті 
ғарыштық  инфрақұрылым  объектілерін  пайдалану 
орталығы» 
(ЖҒИОПО) 
«Южный» 
ғарыш 
орталығы»  Федералдық  мемлекеттік  біртұтас 
кәсіпорны  (ФМБК)  филиалының  Экологиялық 
бақылау 
және 
мониторингілеу 
қызметінің 
зертханаларында жүргізілді. 
Төретам,  Ақай  елді  мекендерінде  және 
Байқоңыр қаласында апта сайын 2 шілдеден бастап 
18  қыркүйекке  дейін  (13  рет)  топырақтың, 
атмосфералық  ауаның,  су  және  өсімдіктердің 
сынамаларын  алу  жүргізілді.  Елді  мекендердің 
топырақ, 
суларында 
СЕДГ 
және 
НДМА 
табылмаған, 
нитран-иондар 
ШЖК 
аспады, 
атмосфералық  ауа  мен  өсімдіктерде  СЕДГ 
анықталмады. 
Ғарыштық тағайындалым зымыранының құлау 
ауданында 
топырақ 
сынамасының 
кешенді 
химиялық  талдануының  нәтижелері  негізінде, 
біріккен жұмыс тобы жалпы ауданы 13100 шаршы 
метрді  құраған,  топырақтың    Зымыран  отынының 
компоненттерімен  (ЗОК)  және  олардың  түрлену 
өнімдерімен  ластану  аймақтарын  анықтады. 
Өсімдік  сынамасында  СЕДГ  табылмаған.  2013 
жылдың 9 шілдесінен бастап 12 қыркүйегіне дейінгі 
мерзім 
аралығында 
«Жерүсті 
ғарыштық 
инфрақұрылым объектілерін пайдалану орталығы» 
(ЖҒИОПО) 
«Южный» 
ғарыш 
орталығы» 
Федералдық  мемлекеттік  біртұтас  кәсіпорнының 
(ФМБК)  филиалы  «Ғарыш-Экология»  ҒЗО»  РМК 
әзірлеген 
«Симметриялық 
емес 
диметилгидразиннің және оның химиялық түрлену 
өнімдерімен 
ластанған 
топырақты 
құрамдастырылған  тәсілмен  залалсыздандыруға 
арналған  технологиялық  реттемеге»  сәйкес  13100  
ш.м.  аудандағы  топырақтың  залалсыздануын 
жүргізді.  Каталитикалық  тәсілмен  4  реттік 
залалсыздандырудан  кейін  шұңқырдағы  СЕДГ 
деңгейі 2500 еседен артық кеміді және 3,5 мөлшерлі 
ұйғарынды  шоғырланудан  аспады,  ал  ластану 
ауданы 13 есеге кеміді. Топырақты қалпына келтіру 
үрдісін  жылдамдату  үшін  2013  жылдың  2 
қазанында 
1010 
ш.м. 
аудандық 
жерде 
микробиологиялық  тазалау  кезеңі  жүргізілді.  2013 
жылғы 21-26 қарашада  тереңдігі 1,5 м дейін жететін 
ластанған топырақты ойып алып, микроағзалардың 
арасына оттегінің кіруін қамтамасыз ету және СЕДГ 
қалған  қалдықтарының  толық  қышқылдануы  үшін 
мұндай топырақ қабатының қалыңдығын 30 см-ден 
асырмай  арнайы  қоршаумен  ластанбаған  аймақта 
орналастыру бойынша жұмыс жүргізілді. 
Апат салдарын жою кезеңінде «Протон-М» ҒТЗ 
апаттық құлау орнынан барлығы 615 сынама, елді 
мекендерден  160  сынама  алынып  және  талданған 
болатын.  2014  жылдың  ішінде  «2013  жылдың  2 
шілдесінде «Байқоңыр» ғарыш айлағынан «Протон-
М»  ғарыштық  мақсаттағы  зымыранының  апаттық 
ұшырылымымен 
байланысты 
жағымсыз 
факторлардың  қоршаған  орта  мен  халықтың 
денсаулығына жағымсыз әсер ету зардаптарын жою 
бағдарламасын»  іске  асыру  аясында    іс-шаралар  
орындалды. 
 
12.2 сурет  болу керек  
 
«Протон-М» ЗТ апаттық құлау орнынан ақпан-
наурыз  айларында  алынған  қар  және  қар  суының 
химиялық талдауының нәтижесі СЕДГ және НДМА 
жоқ  екендігін  көрсетті.  Топырақ  сынамаларының 
химиялық  талдауының  нәтижелері  бойынша 
шұңқыр  айналасында  ортасынан  15  метрден  60 
метрге  дейін  қашықтықта  орналасқан  13  жерде 
СЕДГ-нің 31-ші сынамасында мөлшерлі ұйғарынды 
шоғырлану 1,1-ден 295 есеге дейін асты. 
НДМА  шұңқыр  айналасында  15  метрден  75 
метрге дейін қашықтықта орналасқан 20 жерде (67 
сынама)  анықталды.  НДМА  шоғырлануы  0,05 
мг/кг-нан 22,44 мг/кг дейін (5-2244 МҰШ) құрады. 
Нитрат-иондардың ШЖК 1,0-13,83 есеге дейін асуы 
шұңқыр  айналасында  15  метрден  75  метрге  дейін 
қашықтықта  орналасқан  19  жерде  (36  сынама) 
анықталды. Топырақта нитрит-иондар 1,1 мг/кг-нан 
1173  мг/кг  дейінгі  мөлшерде  8  жерде  (17  сынама) 
анықталды. 
Өсімдік 
сынамаларын 
іріктеу 
орындарында (қоршалған аймақтан тыс) іріктелген 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
207
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
өсімдіктер  мен  топырақтың  36  сынамасының 
химиялық 
талдауы 
нәтижесінде, 
олардың 
құрамында  СЕДГ  және  НДМА  анықталмаған, 
нитрат-иондар топырақтың барлық сынамаларында 
ШЖК-дан  аспайтын  1.05  мг/кг-нан    10,08  мг/кг 
дейінгі мөлшерде анықталған, нитрит-иондар бір де 
бір  сынамада  табылмаған.  «Протон-М»  ҒТЗ 
апаттық  құлау  жерінде  СЕМГ  және  НДМА-мен 
барлығы  23  жер  ластанған,  446  сынамадан  74 
сынама  (16,6%).  «Протон-М»  ҒТЗ  құлау  орнында 
гидрогеологиялық ұңғыманы бұрғылау кезінде 20 м 
тереңдіктегі жер асты сулары табылмаған. Ұңғыма 
жеріндегі 
топырақтың 
сынамасында 
СЕДГ 
табылмаған, алайда 8 сынамада 0,05 мг/кг-нан 3,69 
мг/кг дейін (5-369 ШЖК) шоғырлануы анықталған, 
бұл ретте НДМА ең көп шоғырлануы топырақтың 
үстіңгі  қабатында  анықталған.  Атмосфералық 
ауаның  жерүсті  қабатындағы  топырақтың  СЕМГ, 
НДМА  және  нитрат-ионмен  ластану  жерлерінде 
СЕМГ және формальдегид қоспалары табылмаған. 
Азод  диоксидінің  шоғырлануының  анықталуы 
(0,132-0,333 мг/м3)  ең  көп  еселік  ШЖК-дан  1,7 
есеге асты. Топырақ жамылғысын ашу кезінде азот 
диоксидінің 
атмосфералық 
шоғырлануының 
фондық  деңгейден  ауытқуы  7-ден  62%  шегінде 
құбылып тұру ықтималдығы атап өтілген. 
Алдағы  жұмыстар  бекітілген  2013  жылдың  2 
шілдесінде «Байқоңыр» ғарыш айлағынан «Протон-
М»  ғарыштық  мақсаттағы  зымыранның  апаттық 
ұшырылымымен 
байланысты 
жағымсыз 
факторлардың  қоршаған  орта  мен  халықтың 
денсаулығына  жағымсыз  әсер  ету  зардаптарын 
жоюдың бірлескен Қазақстан-Ресей бағдарламасы» 
аясында 
жалғасатын 
болады. 
«Байқоңыр» 
кешенінің  аумағындағы  қоршаған  ортаны  қорғау 
мәселелерін 
реттеу 
бөлігіндегі 
негізгі 
қолданыстағы  құжат  1997  жылғы  4  қазандағы 
Қазақстан  Республикасының  Yкiметi  мен  Ресей 
Федерациясының  Yкiметi  арасындағы  кешен 
аумағындағы  экология  және  табиғатты  пайдалану 
жөнiндегi келісім болып табылады. Осы Келісімнің 
2 – бабына сәйкес 1994 жылғы «Байқоңыр» кешенін 
жалға  алу  шартын  жасасу  кезінде  қолданыста 
болған  қоршаған  ортаны  қорғаудың  барлық 
мәселелері 
табиғат 
қорғау 
заңнамасымен 
реттелетіні  көрсетілген,  яғни  1991  жылғы  18 
маусымдағы  «Қоршаған  табиғи  ортаны  қорғау 
туралы» Қазақ ССР Заңымен.   
Аталған  құқықтық  кемшілікті  жою  үшін  2014 
жылдың 
19 
 
маусымында 
Қазақстан 
Республикасының 
Үкіметі 
мен 
Ресей 
Федерациясының Үкіметі арасындағы «Байқоңыр» 
кешенінің 
аумағында 
кәсіпорындар 
мен 
ұйымдардың,  әскери  бөлімдердің,  басқа  да  заңды 
тұлғалардың қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне 
қатысты  бөлігіндегі  қызметінің  тәртібі  туралы 
хаттамаға  қол  қойылды.  Аталған  Хаттаманың 
нормалары  Қазақстан  Республикасының  қазіргі 
таңдағы 
қолданысындағы 
табиғатты 
қорғау 
заңнамаларының 
нормаларын 
қолданудың 
қажеттілігін қарастырады. 

жүктеу/скачать 5,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: