Күзетіп отырғаны. Аяулы ана Нұржамалды: бауырына қысып

Ұйынын анда-санда сандырақтал айткан сөздерін еміс-еміс өстіп

Ұйқылы-ояу жатады да кояды. Бақай Айқаскасын көпайта береді.

Айкаскашан шығарда жаны бөлек еді, жануар өзінін жамағайыны

Сөзімнің баласы Жабайдың тақымында жүр. Кейде Аяулыны.

алыстан.көріп калса мекіреніп қоятынын Жайтерсің. Бақайын

құмары кана ніскей алмаған Аяулы ана ұлының кермеде түрған

Айкаска тайын көп еркелететін. Аякқа салып сұлы апарып

беретін. Жануар құлын кезінен қолда өскен есті мал емес пе,

жалын, шоқтығын, арқасын касыса рахаттана басымен кісіге

сүйкеніп, жас балаша жанын қытықтайтын-ды. Мандайында ай

касжасы бар жылт-жылг еткен күрен бестіге мініп он бес жасар.

Бакай-ерің шыға келгенде үлкендер сұстана қарап, қыздар жағы

қылымси жымындап бұрала басып, кұрдастары іштері күйе

ашкөздене қарайтын. Аяулы ана баласының жұрттан аскан

сымбатты болуын ша, бай болуын да қаламайтын: өзгеден окшау

көзге түскен жан ортасына сиымсызшау, гу-гу өсектің өртінде

жүреді; біреу қызыға караса, біреу қызғана қарайды; біреу

ғұмырлы болуын тілесе, біреу жұлынын үзуді тілейді; онын

сымбатына сүт құйып іше ме, «батыр - бір отық, байлық - бір

жұттық», тек аман жүрсе болты...

Жұт жеті ағайынды деген тегі рас. Өзіңе көрінгір малдын

былтыр егізден тууы жаман еді. Аяулы ана секем алып қалған.

Кешегі қаймағы бұзылмаған жарастық, қымызға бөрткен қызулы:

күндер кайда кетті? іргесінен ат үзілмеген, төрінен мейман:

тарқамаған киелі шаңырақтың бір-ақ күнде түндігі жабылғаны

ма? Ерін ойлағанда Аяулының жүрегін қыран тұяғы бүріп

әкеткендей қысылып кетті.

Сырттағы ұлыған боран үні калжыраған ананын бойын олан

әрі қалтыратып жатыр. Богасынан айырылған інгендей боздауын-

ай жарықтықтың. Қыс аяғы аш ішектей шұбатылып, Молдабай:

марқұм адасып өлетін жылғыдай тағы да елді тарыктырмаса игі

еді-ау. Заманның қалай күбылатынын кім білсін?! Қорадағы:

еніп талғажау етіп отырған үш сиыры мен он шақты ұсак малы:

қырылып калып, қыстан шыға алмай бір үйлі жан аштыққа

ұшырамаса болты. Өзін қойшы. елмен бірге ептеп-септеп күн

көрер-ау, ауру күтіп азып атырған бәйбіше мен мынау пысылдап

жатқан жас сәбигеобал ғой. Онсызда екі күннің бірінде көкесін

іздеп қынқылдап қояды. Бақайдың колын сипап мүлгіп отырған Нүрбия әжей ауыр

күргінді. Май шам өлеусірей жанып түр. Боран ышқына ұлиды.

Нұржамал Аяулы ананың омырауын сипалап, бауырыла тығыла.

тегі

жатыр деп қатын-баласы мен кара шаңырағын тастай қашқанда

Қытай асыл не қызык көремін деді екен?! «Адам байыған сайын

жалтырауық келеді», - деп отырушы еді Үсен шал. Кісілігіне

кетпен шапқан мұндай байлықтың барынан жоғы; «Кісі какысын

жемеймін», деп отырушы еді ерім, әлде сезікті секірер дегендей

шын ниетін шымыллықтағаны ма, карапайым жүртқа киянат

жасап қарғысына ұшырады ма; Күршім бойында өскен киелі

үйеңкіні әкесі «кеспе» дегенге кұлақ аспай барып құлатқан

Ҡұлтай деген кісі үйенкіден атқақтаған қып-қызыл канды көрі

көтеріліл ауырып, жынланып әліпті деп естуші еді. Сол әулеттің.

үрім-бұтағы түгел құрып бітіпті; Жер мен Ел қарғысына

Ұшырағаннан сахтасын; Аяулы ана күбірлей Күлайға сиынып,

оң жамбасына аунап жатты. Әлдекайда алыстан ұлыған қасқыр

үнін ышқынған боран үзіп-үзіп жеткізеді

Аяулы ананың мойнында жүретін гаухар моншақты жары

ішкертін жакка саудамен барып жүргенде әкеліп беріп еді,

сандықтағы шәйі, торғын, жібек, пүліш, баркыт бұлдардың ен.

астында тығулы жататын; өзіне катты ұнайтын қымбат дүниесін

ері кеткеннен кейін есіне кеп ала берген сон сапдыктап алып.

мойнына тағып алған. Тірлікте қызығын көріп, кәдене

жарапшаған соң өлгеннен кейінне керек?.. Енді соласыл моншақ

шұбар жыландай мойнын мұздатып барлы. Өлеусіреген май шам

жарығымен жалт-жұлт еткен асыл Тастар алқымынан

қылғындырып қысқандай болшы. Ой, Алла-ай, тұншықтым-ау!"

аулы апа мойшақты жұлып алып лақтырып тастамақ еші, асыл

Тастар шұбар жыланға айналып басын какшитып ысылдап тұр.

сен. «Біссіміллә». Тұла бойы сұл-суық болып тітіркеніп кеті.

Айкайламак боллы, үні яшығар емес, ұшып тұрмақ болды, қозғала”

алар емің. Санасы ғана ояу. Сан түрлі ой миы құмырсхадай

шаққылайды. «Осы өлкеде баяғы заманла Абақ дсген батыр

болыпты», - деп отыратын тағы сол Үсен марқұм, «Сол батыр

бабамыз жортуылда жүріп бір бұлақтың басына келіп бел шешіп,

тынығыл алмаққа жантайып жата кетші. Әбден қалжырап келсе

керек, қағты ұйықтай кетеді, Бір заматт: сүш-суык әлдене төсінен жоғары өрмелеп келе жатканын сезіп ояна келсе жылан екен. Не

істеу керек? Қимылдаса бітті - жылан шағып алалы. Абак.

тапжылмастан ұйықтаған болып жата берілті. Жылан жорғалаған.

күйі ашык калған аузына кіре бергенде карш-карш (әңгімесінін.

дәл осы тұсына келгенде Үсен маркүм жыланды тап өзі

шайнайтындай көздері ұшқындап, тісін қарш-қарш еткізгенде

жонаркасы шымырлап кетуші еді) еткізіп басын шайнап жұлып

алып, бүкіп жіберіпті»... - дейтін. Дөл казір Абақ бабасының

ерлігін қайталайтын сәт туды. Баска айла-амал жок. Аяуды ана.

аузын ашты. Жылан тура мұрнының алдына басын қакшитып

алып ысылдап тұр. Оратылған денесімен қылғындырып әкетіп

баралы. Тұяшыктымғау!.

Ояна келсе түсі екен. УІ. Қара сүмек болып терлеп жатыр.

Алқымын сипалап көрді, асыл моншақ мұздай болып мойнында

жатыр. Тұла бойы калтырап кеткен Аяулы ана моншақты жұлып

алып, босаға жаққа шыркал кеп жібері.

- Бісміллә, бірдеңе гүрсете калды го іше ұйқылы-

ояу ұлын кымғай түсті. Өлі тыныштық. Аяулы ана шалқасынан:

- Моншак қой, апа.

- Қайдағы моншак?

- Ерім сыйлаған гауһар моншақ ше?

-Е оны мойныңа тағып жүрмеуші ме едін?

- Түсімде мойныма жылан болып оратылып жатыр екен,

шошып кеттім, апа

-Әй, Еркешғай, құлағыма тас құлағандай күнірене естілді ғой

Әбден су жүрек боп бітік.

Аяулы ана ауыр күрсінді

-Апа-оу-

Жатып көз шырымын алсаншы

- Тан атуға а таяп калған шығар!

- Бораннын толастар түрі көрінбейді, үй салқындап бара ма,

тұрып ки калап койсам кайтеді?

- Қайтесің, Еркеш, оланша Бакайжаншын. үстіне үлкен

каскыр ішікті жаба сал.

- Апа-оу, ертең кара есекті сайып, Бабағұмар-бақсыны

шақырсақ кайтеді? - пелі Аяулы ана ұлынын үстіне каскыр ішікті

жауып жатып

- Еркің.

- Сол кісінің бір үшкіргенінен қайтпайтын ауру жок дейді

өл

-- Ата-бабасы түгел бақсы болған жандар екен. Бір аталары

- Кім білсін, Алла сәтін салса шипасы да тиіп калар, УҺ!

Ұйыкта, Еркеш. Ал ана моншақты таккын келкесе көрші үйдін

бой жетіп отырған Балжанына бере сал. Салақа пеп бер.

- Жарайды, апа.

Бакай бірлене леп санлырактады.

- Сусын жұтасын ба, күнім!

- Айкасха кайда” Ап-па... Айқас

- Сұсын жұтшы, жаным. Тілің кеуіп жатыр ғой.

-Апспа... Айқаска.

- Сәлім ағанның Жабайы мініп жүр, жаным. Өзіннін Өгейін

іратанын базасысыңдар ғой. Сауықхан сон өзіңе береді.

-Жа-бағйеы... Балапан... Ап-па.

-Ата-оу

- Айкасканы Салімнін Жабайы Шагилан тауып алдым демеп

ІЙ

- Иә, Еркеш. Шағила жүр екен, шабан торымен әрең куып

Түк сенгім келисійі, апа. Айқаска басы ауған жақа лағып

кететін бошалаған інген емес кой. Несі мергінін жатканда шт-күс

үркітпесе манынан үзамаса керек елі.

- Айқты малға сенім бар мп. Еркеш. Бақайжаны тауып

әжелген Тәнірберген “Айкаска көзге шалынбалы» деп келмеп пе

езі? Ол жалған сөйлемейтін ашамат

- Айқаскана өзіміз алсак кайгелі, апа”

- Е. Еркеш-ай, қоралағы шив! қоллағы малға жетер-жетпес

күмәнді боп отырғанда оны іш қылайын дей елін”

жан сауықса өзі міне ме легенімг гөй.

- Б әллымен сауықсыншы: Дені «ау болса аяк шртар көлік

табылмас пейсін бе? ман тыныш болсын де, УЛ-Һ! Арғы беттен

жөке" Түднбекті ршнаққа шығарамын

деп жүресіде дәска күлкі, дүйдкіно таба болыгі сөз жакшіқанеын

қалама. кім. білегі?! Мүнлагы бөлін күшімнеболалы” 0. Ала,

бір шін жар болы гор

Боран боздай түседі. Тау-тас, орман-тоғай, үркерлей үйіріліп

отырған о жер, бұ жерлегі ауыл-ауыл ақтүтек боранның астында

тіршілік нышанын сезшірместен мелшиіп жатыр. Біресе боздап,

біресе ішін тарткан албасты боран шашын жұла.

.Найзатастың ұшар басындағы ұяға карап екеутүр Біреуінің

ойы - балапанда, біреуінін ойы - қарағайда байланған

Айқасқала,

-- Сонау арша өскен куыска дейін шығу онай, ал одан жоғары

жып-жылтыр беткезркан болмаса шыға алмайсын, - делі Жабай.

Көзін Бакайғаіктемей жасыра берді. Кауіпті кұзға жігері жетпей

айнып қала деп те куыстанып тұр Кайткен күнде де көндіру керек,

дәл осындай ұрымтал сәт екіші рет кайталанбауы да мүмкін.

-- Арқанды қайда байлаймын?

- Арша өскен қуыска шығасың да, сол жерде тұрып жоғарыға

шалма тастайсын.

- Бүркіт балапанын ұшырып әкетеді ме скен? - Бакай

жүрексініп тұрғанын сездіргісі келмей немкүрайлы сүрді салған

болды.

-Әкеткен жок.

Қолындаркан мен кап алған Бакай бұга-карағаннын ішімен үсті:

басын жырта-мырта құзға беттелі

Бақай бал күнінен сонау көк күмбезде ері тауды

аңсайтын-ды. сұс болып неге ж ен? Қыран

болса калын бұлтты кақ жарып

паеді?! Қанаты талғанша үша береді, ұшабереді... Бакай киялмен

демін кап шарлаған. Жайлаулың тымық түндерінде арбаның

үстіне жатып алып жыпырлаған жұлдыздарға қызыға караушы еш

ау. Киял шіркінге ұрын салған кім бар, сона-а-у кок күмібезінде:

ұшып жүрген перінін кыздарынын сикырлы сүлу зобынш косылып

желі кат аспанның арғы жағындағы жұмбақты ғажайып әлемі

сапарға шынтын-ды

Қыран құсқа жұмартқаны астан әлеміне леген

құштарлығымен сабактасып жаға керек.

Құздын етегінде Лайлыбұлақ жылап ағый жатыр. Гон

шешинестенсекіріп арғы жағын дік ететүсті, Алсвш алдындағы: тұмсығы өтпейтін калын ұшкатпен итмұрыннын арасынан калай

жол тауып өтпек? О жерін, бү жерін тіміскілеп көрлі, мал тұяғы

менаннынізі түскенббірбелгі жоқ. Кері кайтуға қыран балапанына

деген ынтық сезім жібермей тұр. Тәуекел. Қалын жынысты жарып

алғабеттеді.

Жанталасып құздың орта түсына көтерілгенде жыртылған

тізесінен, білектерінен шып-шып кан шығып, улай ашып бара

атты. Көйлегі терге малшынып, тері шалбары алба-жүлі

айырылып қалыпты. От шашқан көздері ғана ту-у биіктегі қыран.

Ұясына үміптене кадалады. Артына бұрылды. Лайлыбұлақ жылап

ағып жатыр. Айқаска Бакайга қарап мекіреніп коялы.

үстіне шығып алып, екі көзін Бакайшан айырар емес.

Алға жылжылы. Жон арқасын күн қақтап барады. Лүп еткен

жел жок. Аспан шайдай ашық. Арша өскен аланкайға найза

бойындай гана қалды. Шіркін, сол жерге аяк бір жетсе. Табан

астынан бір тас салдыр-гүлдір домалап барып, сонау төмендегі

таска соғылып күл-паршасы шықты. Артына кайта бұрылып

қарауға жүрегі ауаламады. Басы шыр-кобелек айналып бара

жапы. Бір төп тобылғыдан тас кылып үсізі алып, сонғы күшін

жалып биікке тырмысты.

УҺ! Арша өскен аланкайға да жетті-ау. Киіз үйдін орнындай

кана жалтыр тастын үстіне келіп жығылғанда тау-тас шайқалып

кеткендей көрінді. Алқына таныстан, жүрегі лоблылы. Шын

басына шығудың қиындығы мен қорқынышын, қуанышы мен

рахатын алғаш сезінгендей; бірсат тылсым тынаштыктынішінен

тіршілік нышанын еслуге ынтықты. Құлағына дүрс-дүрс соккан

өз жүрегінің үнінен өле ештене шалынбағанға шошына елендеі:

бәсе, бәсе, әне Лайлыбұлак ынырана ағалы. Айқаска

ысқырынды. Шегіртке шырылдап жатыр... Сауыскан

шықылықсады. Кыран ұясына қайтып оралмасын. тез. тез

үлгеруім керек.

Кос тізесі калғырап орнынан тұрлы. Бойын билеген үрейлі

Жабайға да. өзіне де сездіргісі келмейлі. Өз-өзін қайрай! түсті.

Хннын үстіндегі үшкір тасқа шалма тастаса болды. арғы жағы

онай, Қаптыластана лып арқанды шиеші оңтайлап алды ла. арқан

болы биіктер үшкір ысқа ншы лақтырды. Бақдиталай жабығыны

құша келе жалын шеіма (ақ тырғанлы Қайы жібермейтін, сол

машығымен үшкір шека лып еткізгкиніақайды. Шалмачынң-

допенае үшкір тасқа барып орісгікем бүр жажағынан қуантты. Шірене түрып тартып көрді, тас мықты екен.

Еншігіенауыр, ең шешуші жолға нық сеніммен өрмелемесе кауіпті

екенін іші сезді; енді тізен калтырап, жүрегің аткактай сокса

шаруанынбіткені. Әлгітас сияқтылу-у төмендегі құздың етегінде

сүйек-саяғың шашылып қалалы. Өрекпіген жүрегін басып, бойына

күшін жинап, тәуекел деп арканнан ұсталды. Бұрылып сонғы рет

артына қарады. Жабай тас мүсіндей катып калыпты. Үн жок.

Айқасқа ауыздығымен шөп жұлып түр. Алыста, қарағайлардың

басында қарқылдап қарғалар ұшып жүр. «Біссімілдә» дейді

күбірлеп, делі ле алақанына түкіріп, жоғары өрмелей басталы.

Аяқтарын қабырға тастарға тіреп, бар күшін екі қолына салып

жылжып барады. Ештеңе ойламауға тырысты, бар ниеті ұяшағы

балапанда

Жабай қалшиып катып калған. Шешектен калған пақтары бар

қара қошқыл беті жыбыр-жыбыр ете қалды. Көзлері

шалыраштанып кетті. Кең танауы делініп, ентіге дем алып тү

Әлде не тамағынан қылғындыра қысып, тынысын тарылта берші.

Бақайлан мұнша батылдық шығады деп кім ойлаған? Арша өскен

алаңқайға жетпей-ақ тастан тайып жығылар пеп үміттенген, үміті

орындалмады. Әттен, Айкаска!.. Тақымыма бір баса алмай

арманда кетер ме екем... Назатастың басына қыран үя салыпты

депайтқандағы түпкі ойы ла Бакайлы кияға мезгеп жіберіп, несіз.

атка өзі мемдену еді. Бəрібір Айкасканы даулап жаткан ешкім

Жоқ, екі қатын мен ес білмеген сәбиге арғымақтан гөрі арык-

тұрақ бірер сиыры артык. Капсалық пен Акайдың енді бүл манға.

аяқ басуы па екіталай. Жаңа өкімет Бақай жақта емес, Жабай

жақта. Айкасканы койып қорасында тышжак лак калаырса ла

тәуба дер, жаңа өкімет астына ат мінгізіп, қолына мылтық берсе

Бакай сияктыларлын көзіне көк шыбын Үймелетер еді. Әттен,

Айкаскі!

Әкініш ішін өртеп барашы. «Арканды ортасынан киып іліндіріп

неге ұстатып қоймадым екен?». Бақай ұяға жетсе, Жабай үятка

қалары мөлім. Ол ұяда балапан түр гой, сайтан ла жоқ. Бұрын

болған, атақты күсбегі Акан осы үялан балапан алғалы қыран

құс мұнда жоламай кетіп Бақайдын қолы ұяға жетсе, Жабайдың

сұмдық ойлары ашылып калмақ. Не істеу керек? Әне, ұяға кол

созым ғана калды. Қашу керек шығар. Айқаскаға мініп қашып

кегукерек... Анакұздан аман түсуілегкіталай. Жабайдын бойын қызғаныш пен өкініш қыздырып, карып бара жатты. «Әттең,

жетті-ау колы ұяға, әттең жетті-ау колы».

Б-а-кга-й!- деп тау-тасты жаңғырыктыр айкай саллы. Ашы

аауысты күз-жартастар іліп әкетіп «а-к-г-й, к-а-й, а-й», - деп

жаңғырықтырып жаты. Бос ұяны сипаған Бакай төбе-куйканы

шымырлатқан зәрлі дауыстан селк ете түсті. Сол сәтте мүқым

денесінен сүп:суық әлле не жорғалап өтті ле, жүрегі аткактай

жөнелді. Айкаска арқырай кісінеді... Арканнан колы сусып бари

жатты. «Жал-ған»... -- леген уытты өксік Бакайлың көкірегін

өртеп, аузынан шыкпай ішінде кетті...

Қайғы-кәсірет пен бак-ләулетті кабырғасы кайыспай көтеріп

тұрған Жер-Ана талай-талай сұмлыктын куәгері болса ла тілбітіп

еш пендеге сыр шашқан жок: азынай соккан кара күзлін долы

дауылы мен албастыдай қағынған акпанныңак түтек бораны ішке

сыймаған күса-мұнынын хабаршысы шығар: казан айыншн!

басыңан қабағы салбырап кара нөсерін шелектей төгетіні

көкірегін тырнаған өкініш жасы боласын; шілде мен тамы шағы

тасерітершілімгірыстығы жүрегіндегі күйініші емесін кім(біліпті;

жалай лесек те Табиғат-Ана там-тұмдап өткендегі өмір

парақтарын төл перзенттеріне оқытып келеді, көкейіне

токитындар көктемгі бүр жарған жас бүршіктен дс, күлімдей

сыллыраған Күршімінін ерке ағысынан 42. самалмен теңселген

Жусаннан 4а, сайын лалағи сағыныш күйін төккен бөлторған

үшінен ле, айналаның бөрін алы; ал көкейіне

тоқымайтындарға осынын бәрі аюлын құлағыңа домбыра

ойнағанмен бірдей.

Әне, жер тарпып арқырай кісі

қарағайдан шешін алып, үстіне карғып мінген Жабай жартастан

құлап ес-түссіз жатқан Бакайға мойнын" да бұрмастан ат басын

Шаға жаққа түзеді. Бала күнінен бірге ойнші, біте қайнасқан жазе

жолдасына деген көніл түкпірінде мимастық сезімі бөй кезеріп,

кешірілмес күшә жәсағамаан мойындан келе жате ла, ауыздықп

алысқан Айқасканын жорға жүпігі бойына желік бліріп, ал!

жетелей берлі. Канша беу түзелім. ат басын “кер жерім кайсы

канша күн сапар інегемін лгі" бас қатырған жоқ. Дәл казір Жа

өшпенені ойлаған жоқ. ойлағысы ал келмелі. Жарінетан күмп

сесінсеіу жатқан Бақайды Қармдстаудан түсін кес жигкан

Төуіпберген тауып алып, ажалдан арашалап алып қаларын, кыс

бойы төсек тартып жатып, көктем туа басын көтеріп калкиып

тарамысынатырмысып далаға шығарын кайдан біліпті. Бөрі бітті

әктен, жақ біппепгі... Бакайлың итшілеп әлі талай жүрерін

өзіне, не өзгеге шапағатын тигізбей Балшекер байғұсты ауру

қылып, Жүрсінбекті тең кұрбысынан кем қылып қоятынын

бағамдай алмады ғой. Бөрі бітті леген, жоқ бітпепті, Бұдан былай

өз ошағы өзіне пана болмай, тыныштық іздеп Ертістің арғы

бетіндегі нағашыларына барып, сол жақта Айқаскағи қызыққан

ағайынды скі жігіттін соккысынан көз жұмарын, сүйегі карга

құзғынға жем болып Ертістің жағасында қалатынын кайдан

білсін. Бөрі бітті деген, жок білтепті..

Әне, Жабай Айкасканы сипай қамшылап Шағи жақты бетке

лып, Желе жортып кетіп барады. Қайда асығып барады?

Бақытына ма, сорына ма? Бақаймен катар жер басып жүруіне не

таршылық жасады? Мүмкін ауыздыкпен алысып келе жаткан

Айқаска кінәлі шығар? Мүмкін Бақайлың өзі кінәлі шығар.

Мүмкін баыл құзға ұя салмаған қыран кінәлі шығар... Мүмкі

УГАЙ, АРМАН-АЙ...

- Нарбол байғұсты тағы да айдап әкетті дей ме? - Әкем кок:

шайды сораптап қойыл Қарапама сұраулы кескінмен көз салды.

Мен елең ете қалдым. Карапам ернін сыла еткізіп:

- Жетпіске келгенше жыны бір басылмаған сол бір баукеспе

немені қойшы, түге. Мен бойжеткен катарына ілігіп, таранып-

сыланып, сызыла басыл алтыбақан басына барып жүрген кезде...

- деп алжа-алжасы шыққан қара кемпір аяқ астынан дауысын

құбылтып, көзін жайнанлатып, басын ұршықтай бұлғандатып-

бұлғандатып қойлы, -< Ол жаман тайын жайдақ міне салып, ауыл-

ауылдын итін шулатып, бозбалалармен шекісіп жүретін әулекі

еді,өлісол қалпы. Әнеукүні Сақыштың шалынын жетісінде қатар.

отырып қалған екенбіз, жұрттың көзінше санымнан шымшылайлы,

гсуас... Қалжындасатын жер ме сол? Басында шайнам миы болса,

сөйуеме?!

Қараламның кісі жартырғанын көрген емеспін. Кімді аузына

адсадд әйтеуір бойынан бірмін тауып, «алыра қалғыр» деп сыбап

отырғаны. «Менің жеңген жатты қойып жатырынан шыққан өз

балаларын да қысқа күнде кырык (рет мінеп шығады», -деп күледі

әкем, Карапам жұрттың түймедей кемшілігін мүлт жібермей тап

басатын қырағы, біракөзіне шан жуытпайлы. Өзі жайлы бір ауыз

сын айтып көрініз, сол жерде жер-жебірінізге жетуге бар. Ал,

мактау сөз Қарапама майдай жағады. Әсіресе жұрт көзінше, жиын-

тойларда өзін мақтаған кісінің түйедей кемшілігі болса ла елеп-

ескермейші, Қайта ондайда ебін тауып етасатқысы келін отырады

Бір қызығы Қарапам қатты айтсын, ашы айтсын, қытығына тиіпі

айтсын, онын сөзің кек тұтатын осы ауылда бір жан жок. Бүкіл

жүрт сырын жақсы біледі: Қарапамның тілінін бізі бер, зілі бар.

Солан да шығар, бүкіл ауылдың үлкен-кішісі түгел «Қшрапаһ».

дейміз. -

- Женеше, тегі жынлы құрласыныздың бармағы катты батып

кеткен-ау... Тіпті қуырып барасыз, - еп әкем мырс-мырс күлші.

-Әрі кетші ары, осы ашкарак Сенбі екеуіннін-ақ калжынын:

таусылмайшы екен. Соны көрсем болды, буы бұрқыраған ет

елестейді көзіме. Соның мұрыны біздің Актөстікінен ле імсшіл

көй лемін, алыра қалғыр. Кімнін казаны бүлкілдеп жатса. соның:

төрінле ыныраныл ашқарак Сенбі отырғаны... Әй, бірөзі

Карапам енді Сенбінің ата-тегінен бері карай комағай болған

кін-кімі барын жіпкетізе бастап еді, әкем тыйып тасталы:

- Қойыныз, женеше, айналдырған төрт-бес шал калдық. Бір-

бірімізге бас сұқпай калай отыра аламыз? Бізден кейінгі жастар

«тамақ андуды» ла қойды гой. Көрші отырып өліп жатсан ла

шақырмасан есігінді ашпайды. Біз енлі өл үрлісті үйренбей-ақ

қоялық. Ал. енді Нақанның көргенін қүлан басқа салмасын

Төрінен көрі жуык калып елі, кайтып ортамызға орала кояр м.

екен? Байғұсқа Күршім бойынан жастанып жатарпүштақтай жер,

жамылып жатартуған топырак бұйырмайын дегені ғой. Ей, жалған-

ай лесейші! - деп бірсыпыра уакыт ніні түсіп, нығынан іл

басканлай ауырсынып, анда-санда басын шайкап-шәйкеі: койып

үнсізотырып калды. Біршам үнсіздіктен кейін баріш/ мұңлы көзі

жоғары көтеріп, жанарын бір нүктеге жалаған күйі үші

Жорықшағланын.- Е-с.күлай,күшеген жақтайайтқы яз келетін

пәле-жаланижғ сақтай гор, Осындан сл мді. жүрі пәншіуту был

шағамнын алдында әлін кете сөдікулеіндін

тілер бір-ак тілек қаллы, кемпірімінің жанызе телі,

Қарапам сезін аяқттпастие - Кой әрі, былжырамай! Неменс, кемпіріннің касына Жете

алмай каламын ғой леп Жүрсің бе? Ажал жетсесенін«қоятұрыңа»

қаратпайды, карағым, -<пеп кесесінің түбіндегі самасын шайқап-

шайқап жуынды қүйылған ылыска төкті ле, үстелге төнкеріп коя

салды - мұнысы шәйға канлым леген. Сонан сон шытының

шетімен жасаураған көзін сүртіп, кеме тіктей карап: -- Сен алды-

артыңа қарамай түра жонелгенде мына Төлешінді кім

аяктандыралы екен? Оу, әтөрт қызым бір төбе, жалғыз ұлым бір

төбе» леп отыратының кайда? Осы ку жалғызынлы кімге аманат

етпекедің. «Осы жалғыздан бір шарана ніскеген күні алса құдайға:

айтар арызым жөк!» - дейтін жаттанды тәубаннан жанылғанын.

ба?! Уай, бүл кай сөзін?! - деді зекіп,

Әкем үн-түнсіз томен караған күйі насыбай атты ла,

сұратпастан шақшасын Карапама ұсынды. Кылшанын күлін

араластырып үйкалаған тотияйындай насыбайын астынғы ерніне

толтырып алып, іштей аузы бос емесін сылтауратқанымен де

шынтуайтына келгенде карсы дау айтуға қайраты жетпей қажып

(отырған әкеме катты жаным ашып кетті. Бұрынғы сес, бұрынғы

айбын жок. Аллағы күндерлі арман еткениен гөрі өткенін көп

сағынатын болып жүр.

- Зекг, Нарболлын шын аты кім елі осы? -- деді Карапам,

Насыбайлын уыты басына шапкан болар, көзі күлімде, аяк

астынан көңілдене қалыпты. Әкем есіне түсіре алмай біраз

бөгелді

шын атын жұрт ұмытқалы қай заман? Қазір «Асылхан» десеңіз

Нақанның өзіне ле Жат естілетін шығар. Мен ес білгелі осы ел

оны «Нарбол» атап келе жатырғой. «Нарболв десеніз - нар болған

пақыр. Ол көтерген бейнеті екінің бірі белі шыдап иығына арта

аамас елі. Бейшарала не бала, не пана жок. Өмірі камаула өтті

той!.. Қандай азамаг еді? Жүректі, тәуекелшіл, ұсақ-түйектімісе

тұтпайтын ер көніл елі ғой! Сыйғызбадык ортамызға. Көре

алмалық артықшылығын, Біле білсек, жеңеше, осы ауыллын

береке-бірлігі үшін сол байғұсты кұрбандыкка шалыппыз һәй.

Ең алғаш отыз жетінші жылы «Халык жауларынан арылайык!»

шеген үран шыкканда алғашқылардың бірі болып тізімге Нарбол

ілігіпті. Тергеп-тексеріп жатқан кім бар. «халык жауы ма» -

«халық жауы» деді ле итжеккенге айдатты да жіберлі. Олан

елуінші жылдары ақталып келіп елі, ауылда екі-үш ай жүрді ме. жүрмеді ме; колхозлын астығы ұрланып, «ұры осы» леп тағы да

Нақаңды ұстаттық та жіберлік. Алпысыншы жыллары Никан

тағы да қайтып келді. Аты шыкқан Нарболдың елге келгенін

пайлаланып бір-біріміздің малымызды ұрлалық та, пәлесін тағы

соған жауып, үйреншікті орнына шығарып салдық, Жетпісінші;

жыллары Нақаң тағы қайтып келді. Бір жаз ауылдын меншік

йырын бақты. Аралап жүріп аракішетінің шытып, Госкайындағы

Кебектің жесірімен сөйлесіп жүрді. Біреулер «Күзде мал коданған

кездеалып келуге уағдаласыптығ деп өңгіме қылған-«Аламболайын

деген екен» деп бірдз жұрт масайран калды. Бірак ол куаныш

ұзакка бармалы: күзлін басында ауылдағы жарбиған жамын дүкен

тоналды; бір жәшік спирт жоғалған. Ел тағы үршмші. Бір-біріне

езіктені қаралы. Пәлен деді, түген деді, қыры «каскырдынаузы

жесе де кан, жемесе де қане леп Наканды ауламнан келген төрт

мелиса қолын артына қайырын байлап, сары мәшинесіне лакшыі

бақыртып тиеп әкеткенін және көзімізбен көрдік. Бірер жылға.

кеткен сиякты елі, сол жақта тағы кылмысты болып, мерзімін

Ұзартып алыпты деп естілік... Жә, созін араға жыллар салын әбден

қартайған шағынды қайтып келгені осы елі, аяк астынан

Суыкбұлақтын басында ешкімге қажетсіз болып қанырап-каусап

тұратын мал қора өртеніп, пәлесін Наканаркалапатаншы аакетіі

Сотшиң қатысып жүргендерайталы: «Осы ауылдың жан баласын

жаманлыкка кимаймын. Оларың колын ұрлық. біреуге киянаг

жасау келмейлі. Менен өзге кім болушы елі” Мойныма аламын

Пстеген мені» - дейлі екен. Әне, женеіне, жазықсыздан- жазықсыз

жаға шегуге төзе білетін ер болалы екен. Өмірі толы нала... Не

Зыкне куаныш көрлілейсіз сал сорлы?!

--Әй,Зеке, сен анық қартайған екенсін! - леді Қарала даусын

созып. - Әйтпесе «Ұры Нарболлы», «Базбұзар Нарболы- акта

ме елін? Үкімет жазықсызды жазаламайды! Нарболға

жанын ашымай-ак койсын. Ол ауылы койчіп түрмеге сыймай

Жүрген пәле емес пе?! Онлағыларла құтылғашшалсық болалы екен.

Енді құтылдық па десе ербиіп кайта жетіп баратын көрінеді. «Ға

құлағы - елу», естіп жатамыз, онын гүрмелегі өмірі мына біздін

итшілеген тірліктен он есе артық лейді. Не ішем, не кием демейін

сиякты. Өзітүрменін «кәрелі» лей ме, онлай пәлесі ле болалы скен”

Сөйтіп тойынған кісі түрмеден кашушы мн елі Келе біркесел

тулырады да, кайта кетеді, Әйтиесе артын кысып жүрмес іе елі?

Әкем барқып желеткесінін төс қалтасында жүрегін дөнгелек

сағатыш қолымдалы. зішғаштығы, «Әйбу-у мш келегін

уаныт болып калған екен гой!» - деді де, «аллавкпар» деп бетін

Сипай салып орнынан тұрды. Әкемнің сонынан бүкшендеті

Карапам ха сыртка беттеді. Мен дастархандағы ыдыстарды

жинастырып отырып, түнеукүні әкем екеуміз арша әкелеміз деп

Нұрбай сайына барғанда нен таудын ішінде күңірене Әндетін

жатқан Нарболды көргенізді, сол жолы әкем екеуі ұзақ

әнгімелескенін есіме алдым.

Йө, біз Нұрбай сайына карай құлдилап түсе бастағаннан-ак.

құлағымызғамұнлы бірән әуені шалынған. Батбақбұлактың әсем

сылдыры мен кайындарлын ғажап сыбырының арасынан

сыландай көтерілген шерлі әуен біз еніске түскен сайын құмыға.

берлі. Сай табанындағы тастақ жолға түскен кезде жүрек суырар

әлгі әуеннен мүлдем аласып, тасқа тиген ат тағасының

шақылдаған шыбысын ғана естіп келе жаттым. Нұрбай сайынан

өрлеп барып, Тасүйдің түсынан Батпакбұлақтан өтпек

болғанымызда өткел аузындағы бір түл ұшкатка байланып тұрған

«. Оан сәл әрірек, көк майсанын үстіне астынатоқым

төсеніп, басына ер жастанып шалқасынан жаткан егде адам бізді

көріп, ерлен басын көтерді. Әкем бірінші бол сәлем берді. Іш

шала мен де есендестім. Егде адамның Нарбол екенін бірден

танымалым. Бала күнімізде орынсыз тентектік жасасақ «Әне,

Нарбол келе жатыр!» - деп қорқытатын үлкендер. Содан бері

санамызда «Нарбол» леген ат құлағымызға құбыжық боп

жазылып қалғандықтан ба, аҢла-санда бір көрсек аналайдан

айналып хашатынбыз. Батылы жетіп сәлем беретін балалар

некен-саяқ. Сегізікшші класты биыл бітіріп, өзімше қыздарға

қырындай бастасам да өлі күнге дейін Нарболдан

Жасқанатынымды несіне жасырайын. Нарбол жайлы үлкеншер

бір бөлек әңгіме етсе, балалардың өз Хикаясы өзіне жетерлік.

Шын-өтірігін тексеріп жаткан кім бар, «Нараған түрмеде өйтіпті,

Нараган түрмеде бүйгінті» дейтін балаларың аныз әңгімесінің

өзін бір түн айтсам тауыса алмас елім. «Нарболдың төбелескенде

колданатын әдістері екен» дейтін бірсыпыра ұру-коргану

әлістерін суға барған балалар жағалағы қүм үстінде бір-біріне

көрсетін, басына бейбіт басталған ойын аяғы жанжалмен

аяқталатын. Соншағы жер-көкке сыйғызбай жүгіретін

«батырымыз» жұдырықтай шал екен гой деп осы жолы

шынымен-ақ қомсынып қоллым. Жалан ак, жалан бес, көйлек-

жамбалшан тоқым үстінде малдас құрып отырған тақыр бас

шаллын көзі өнменінненөтедіекен. Сөзі түйеден түскендей дүнк-

үне

25-- Немене, артымнан келген андушымбысын? - деді әкеме

қойлы. Екеуміз де аттан түстік. Мен Жирен биенің ертокымын

алып, тершіген аркасын кағып-кағып қойып, аяғына тұсамысын.

салып откя Жібердім. Әкем Нарболлың касына шекпенін ала

барып жайып, сонын үстіне жайғасты. Маған өзімізбен бірге

түстікке пеп ала шықкан термостағы шай мен азык-түлікті

алшыртты.

- Ұлымыз екеуміз арша алып қайтайық деп шығып едік, аяқ.

астынан құдай сізге жолықтырды, Наха. Осы келгенінізде

дастарханымыздан дәм татыра алмағаным келінініз.. - шеп өкем

сөз бастай беріп еді, Нарбол киіп кетті

- Естіген, Зеке, келіннің алдынан жарылқасын, инан

байлығын берсін. Жақсы кісіелі ғой. Қолынан талай дәмін татып

елік. Барып көніл айтуға ішуден кол тимеді. Айып етпе,

Алтайымның ауасын да, ағайынның жаласып да сағынып

қалыппын. Бәрінен бұрын ак жаркын көнілмен алдыма кояр

арағын сағыныппын. Ағаң күнде мас. Бүгін айығып алайын деп

ауыллан өлейі кашып кеттім, - делі. «Айығып алайын» деп

келмегенін ертосымының жанында тұрған, орталанып ішілген

көкмойын айғақтайды.

Күтпеген жерден айлала кездесіп ҡалғандықтан ба, болмаса:

бір-бірімен аса жакын араласпаған сон ба, әлле сөз кылатын ортақ

ештенелері болмағандықтан шығар, әйтеуір Нарбол мен әкемнің

әнгімесі көпке дейін жараса койған жок. Нарбол мені алан екен

деп көзіне ілер емес. үсынған шайымлы үнсіз алалы. Екі беті

жыбырлап, колында әмір болмайды екен. Күйіс қайырған

сжырлай шайпандалы ла отырлы. Кабагы аса катулы. Денесінде

сылым май жоқ, каткан тарамыс. Ұстаракен кырылған шашы

енші тебіндеп калыпты, ішінде бір тал қарасы жоқ, бәрі ак

күмістей жылт-жылт етеді.

Әкем әлетіне басып, кою шайды сораптай тартып өз ойымен

өзі әуре. Нарбол әкемді жактырмай қалып, тағы бірдене пеш.

шамына тіп жүре ме леп қылпылдап отырмын. Йен тауда:

ойламаған жерден мына баукеспе ұрыға, түрмені тік тұрғызған

бісбұларға жолыға кеткенімізге іштей наразынын. Ішкен шайым:

кеңірлегімнен өтер емес. Нарболға ұрлана қараған сайын. Тойымдыбір түрлі ызғар кеулейтін сияқты. Үнсіздік ұзарған сайын

дастархан басын суыктык жайлай түскендей бір түрлі сезінемін.

Әр қимылым өзіме жат көрінеді. Қол-аяғым еркіме

бағынбайтындайі Осы жерден кеткенше асығып отырмын.

Әкем биыл жаз жанбырлы боп басталғанын көңілге медет

ететінінен бір әңгіме бастап, одан қыста қардың калың түскеніне

ойысып, бұрын Күршім бойы түгін тартсан майы шығатын

шұрайлы болатынын, ормалыктарды жазда салт атпен араласан.

аттың шашасы қып-қызыл боп көккатка боялып шығатынын,

өзенде балық дегенініз өрін жүретінін біраз сөз етіп отырлы ша,

аяқ шенінде ашуға мініп:

- Түнеукүні әдейілеп отырып сонау Қызылтастан мына

Арпабайға дейінгі аралықты атпен түгел сүзіп шықтым, - де;

Колшын саласындай боп тізіліп тұратын сұлу бозтал мен сұнғак.

қайыннын тамтық қалмапты. Сарыорманы түгел жыртып

тастаған. Мәшинені койып атпен әрең жүресің. Желкілдеп тұрған

екпе шөптерін көрсем козім шықсын, бұрынғы ат сауырынан

келегін кайран ормалықты сарыбас курай мен кәрікыз

кетіпті. Әй, иттер-ай, нттер-ай! Ішім мұндай ашымас!..

-Қөрдім, Зеке. Көршім... Ән, әкеңнің, сол жерді жыртжызған

агроном мен деректірліат бауырына алып сабаса ла обал жоқ кой,

обал жок! Ондай өшестеркаларды»... Әпен, бұланон жыл бұрын

болғанда тап солай істеп, үйренген абактыма алшан басып тайып

тұрсам аркам бір женілдер еді-ау! - Нарболдын сүп-сұрсуик көзі

ән бетер кан-сөлі калмай бозарып кетті. Көзі мұздай. Әкем нс

кастарын, не басу айтарын білмей тосылып калған болуы керек,

калтасынан шақшасын іздей басталы.

-Әй,Зеке, - лелі Нарболбіркезде шөлмектің мойнына киіліп

тұрған қырлы стаканын алып жатып, Шүнілдетіп арак құйын

алды да, лем алмастан сімірлі. Нан алып иіскелі. Солан сон

комдайа түсіп: - Құдай айлап сені бүгін маған жолықтырған екеін

Мендей ұрымен екінші рет осылай онашала жолығудын сәті түсе

бермес, Ішімдегі шокты біра) көсейін. Сен тыңда! - деп бір

тоқталы. Әкемнін декүтін озырғаны осы бөлса керек. бар зейінін

салды: «Айтыныз, Ника, құлағым сіз

- Кезінде екі иығыма ект кісі мінгенден кесек елім Үйі, енді

кіне, күр сүлдері ғана калды, >< деп Нырбол сушк жымиды

Бұл елге нем жакпай қалды деп Түрмеде көш мүжілдім. Маған

бар ші, Зеке, акша дегені - лақ теріп. Мен үшін байлыктын

”Жұны-- көк тиын: Осы жасыма дейін жан баласын жауға саткан

жокпын! Сатқындық - менің қас жауым! Зектерден де соны талап!

еттім. Солан ла болар, о жақтағы белелім жаман болған жок.

Құдайға шүкір! Әңгіме онда емес, мені мазалаған, жанымды

жегідей жеген ой - осы елге менің нем жақпай калды? Ақшам

көп болса ғой, бай деп қызғанар еліндер. Менде байлық болған

жок. Әлімжттік жасап, колыңлағыны тартып алсам, қиянат

қылды дер едін. Ондайға бармағаным Аллаға аян. Оу, сонда

сендерге не қылығым үнамай калды? Білесің бе? Жоқ, білмейсін!

Сендерге менің бас бермейтін асаулығым, еркіндік сүйгіштігім

ұнамапты. Есінде болар, менен сен төрт-бес-ак жас кіші емессін.

бе, бозбала күнімде күресте маған қайсың шақ келіп едіндер?”

Көкпарла тақымдарына серке тигізуші ме елім? Қыз-келіншек:

біткен кылымсып менін маңыма үйірілмеуші ме еді?! Ақсақалдар:

жүріс-тұрысыма разы болғандықтан «Нарбол» атап кетпеп пе

ағ?! Сонын бәрін ұмыттындар ма? Жоқ. көрген түстей жалг стіп

өте шыккан ен жарқын дәуренімді мен ұмыта алмаймын

Ұмытсандар мына сендер ұмытасынлар. Гүрмелен босана сана

алды-аргыма қарамай ауылыма ұшқанда да өзімнің әлі де жер

басып жүргенімді, тірі екенімді сендердін естеріне салайын деп!

асығатынмын. Оу, әйтпесе мына мен, - Нарбол басыммен.

Ресейлің қалын орманына сыймдды ғой дейсің бе, Ка акстанла

Алтайлан баска жер таусылып кап па? Мүнді қайтып келмесем

баскаша тірлік құратын ба елім? Қатып алып, бала сүніп... Ех-х,

шіркін!.. Айттың не, айпшдын не. өті-кетеі... Бірақ түрмеден

босана сала ауылымда емешеп елжіреп біреуім күтіп отырғандай:

осында асықтым. Мені мұнда сүйрей берген бір қырсық бір есі.

Оның аты намыс па, ерегес пе. білмеймін. Атасына нәлет, әліле

бөркеміктей үгітілмегенімді, біреуге шылғау бл кеппегенімді

көрсетейін, көздеріңді сөйтіп шұқнын деп келе бердім. Сен

білесін бе.осы ауылда маған карсы келіп сөлем бере алмайтындар

бар. Білмеймін дейсін бе, бас шайқайсын. е? ілмей-ақ қой, көп

білгеннің кейле пайдасынан найзасы... Озар менімен жауласқан

жок, менің еркіндігімен бәтуаға келе алмалы. Әлегенде «малды

ортаға саламыз, сешікі-менікі деген болмайды?» деп кеуделерін

ұрып шыққанда айтқам: «Сенікі -менікі бозмаса ұстағанның

қолында, тістегеннің аулында кетеді. Оу, ан мешін

Кершолағымды бүгін сем мнеді екенсін, ертен өл мінеді, біреігүні

тағы біреуі... сөйтіг тақымнын тақымиа ауысқан атта не күй

өлен кіболалы! Әзірге колда бар малды бір қорағатоғытпай тұратұрайык,

қыстан бар малды алып шығар дайындығымыз да жок. Егер

колхазымыз гүдленіп бара жатса... онда дұрыс, әйтпесе

көзжұмбайлыкка басамыз деп арандалып калмайык!» дегем.

Ененді ұрайындардың ешкайсысы ләм деген жоқ. Шырт-шырт

түкірініп жерге қараған. Кейін ортаға жиған малдары аштан

қырылған кезде Солар - үндеместер жабылып маған жала

жапкан! Сөз Үндеместерлібірде біреуі бетіме тік келіп көрмепті,

Өздері бір құлды өрмекшінің торы. Бір шегінен тисең бәрі

қозғалалы. Соны сезіп мен де соқтықпадым. Атасына нәлет,

ауылымның аштан қырылғанын көргенше итжеккенде айлаула.

жүріп өлейін дедім. Өзім де итжанды екем, борсық сиякты үргін

сайын «семіре түстім. Жа,ол үзақәңгіме, -оны кейін... қысқасы:

сол Үндеместер мені әлі күнге көргілері келмейді. Неге? Менен.

корка ма? Жоқ, менен қорыққандықтарынан смес, маған жасаған

киянаттарынан, маган жапкан жалаларынан қорыққандықтан

мені көргілері келмейді. Қайтып келгенімді суханы сүймейді

олардың, Ерегесіп мен де келе бердім! Келген сайын олар жаңа

айла-шарғы ойластырлы. Кұтылғанша асықтым. Үндеместерден

өш алуға әрекеттенген жоқпын. Атасына нәлет, оларды даумеі

жеңеалмасым белгілі. Менің сөзім кімге дәрі? Мақұлдап сөзімді

тыңдап, құрметтеп асынды ұсынғанынмен ертен сот бола қалса

сен мені қорғап бір ауыз сөз айта аламысын? Әне, әңгіме кайла?

Ендеше арамтер болудын канша кажеті бар? Маған жала жауып,

мен үшін қылмыс істеп жаны шығып жүрген Үндеместердің

Ұйқысы тыныш дегенге сене алмаймын. Және солар мен барып

келген жерге бір түсес дөкейлердің табанын Жалап, жайылған

«жастығы» боп кетеріне бәс тігемін! Ол жакқа бұл жактың заңы

жүрмейді. Кім екеніндіар жақ-бер жағынмен косып түгел көретін

көздер бар онда. Оларды білекпен, жұлырыкпен ғана иліктіре

алмайсын, онымен қоса қажымас кайрат, жолбарыс Жүрек,

салқын Зерде керек. Бәрінен бұрын түрме заңына алал болуың

керек! Көрдің бе, салыстырмалы түрде болса ша ондада адалдық

қажет. Бір рет табанын тайса қайтып тұрғызбайлы. Мені сонау

Ресейдің түрмесінен бастап осы Қазақстанлағы барша зона “Нар

деп қана атайтын. Ақсақалдар берген «Нарболдың» - олар

«Нарын» ғаншалды. «Нар» келе жатыр легенде, мақтанғанымемес,

бүкіл зонатік тұратын. (Тфу-у! Мына ттердіңарағы да су татып

кеткен бе?) Сонау елуінші жылдардан кейін ара-тұра болмаса мен. жекпе-жек айкаска шығып та көрмеппін. Талайларды мысым

басып кететінін сезетінмін. Алғашкыла «Талай Нарды көргеміз».

деп кеудесіне нан пісіп келген пахандарлын талайын ызғарлы

көзіммен-ак жуасытып, гүрзідей сөзіммен-як жынын қағып

алатынмын. Артынан”айтқанымнан шықпайтын бұйдалы

тайланыма айналып жүре беретін.

Әттен, ит"Ярлік-ай! Зеке, менін барша ғұмырым темір тордын

аржағында еркіндікті аңсаумен өтіпті, Сендерғой, ол жақтаылғи

жағылған-соғылғандар жиналалы лейсіндер Рас, онлайлар көп

Бірақ солардың ішінде де еркінлікте шалкақтап жүрген небір

сүркия арамзалардан, әлгідей Үндеместерден жүз есеартыкасыл.

азаматтар бар. Өмірдегі бір киыс баскан қаламына бола кан жұтып

Жүрген азаматтар каншама? Солардын ішінде накактан күйі

біреудің қылмысын аркалеп барғанлар да болады, Зекс!

Уіп! Шаршап қаллым-ау. Ішіме сыймаған сон айтып жатқаным

той, әйтпесе менле кай бір онған әнгіме бар ғой дейсін! Сонғы

кездері мына өмірлі бірынғай керегарлыктан тұратынына көзім

жетті. Мен бала жасымнан еркінлікке күмар боп өстім. Айқай

дүние-ай, бас бермес асаулығым ла солан болса керек. Бәлкім

маған бір тылсым, күпия күшемірімнің қапаста өтетінінен хабар:

берген болар. Ин, жүрегім сезген болар. Әйтеуір еркіндіккесусап

дүниеге келдім, сусап кетіп барамын... Саған өтірік, маған шын,

өмірім қамауда өтетінін бала күнімде-ак сезіп елім. Жо-жоқ,

түрмеге түсемін-ау деген кауіп, ондай күдікті ой үш ұйықтасам

түсіме кірмеген, бірак жаным кеудеме сыймай қысылатын ла

тұратын. Атха мінсем шапқылағын келетіні, кең далаға шықсам

айкайлап ән салғым келетіні, топқа кірсем санкылдап сөйлегім

кеп отыратыны солан екен. Қариялардың айта беретін

«мандайлағы жазу» дегеніне жас алпыстан асқанда мен дс ой

тгірге бастаым. Сол сөз расекен. Сеншім соған. Жастау күнімде

капаста өтіп жаткан өмірімді ойласам өзегімді өрт шалып кетуші

елі, казір өйтіп күйінуді койдым. Өкіндің не, өкінбедін не, болар

болды. Осылай болуға тиісті де болар деп ойлаймын.

Тағдырымнан қайла қашамын?

Зеке, сөзімді бөлмей-ақ кой, не айтатыныңды біліп отырмын. Басу

айтасын. өһеепірік жаныңашығансып отырсың Мені түсінетін шырай-

білдірсін келелі. Маған киянат жасағандардың жеті атасын жерлен

жазп сыбап боктап бергін келеді. Рлхчет! Сен боктихиннан алырды

қылдары кисая коймайлы! Менің иығымнан жаншыған зіл ле

женілденекалмәс. Менсоттыкөпкөртен адаммын. Талай тергеу басымнан

өтт. Еңдізна жақтағы Үлкен Тергеулекунамсал болсалаженілденетініне:

сенімдімін. Негедейсін ғой, өйткенімінін мойнынаалып,шын өкінген.

пенденін күнәсін Алла жайнамазғажығылып, өзінен кешірім сұрамай-.

аккешесаладыскен. Ал мен біреудің күнәсін аркалаған жанмын ғой.

Енкешеменінөзкүналарымсоның есебінен кешірілмей ме? Күнәсізпәк-

едім дей алмаймын, Бірак біреуге өтірік жала жаппағаным, досымды:

саптағаным, ұрлықістемегенім, жазықсыз жанғажұдырык жұмсамантым:

анық Сатхындарлы сокқаным рас өтірікшілермен ұрыларлыңоязайыи

тартқызнымгас...

Атана нелет, Үндеместер осында тыныш өлуімді де көргілері

жоқ. Колыма кайта кісен салдыртуға жандары ұшып әрекет

жасап Жатыр. Эк-һ, не шара?! - деп ауыр күрсініп, Нарбол

желкесін қасылы. - Жалған-ай, ғұмырымның капаста өтетіні бар

екен, күліретті күшті Алла мен бейбақты несіне жаратты екен?!

Осынша азапты, осынша күйікті несіне тартқызды скен?! Не

күнәма бола осынша күйдім? Шаршадым! Қажыдым! Қайырымы

жоқ ит тірліктен жерідім! Маған еңді молалардың тыныштығы

ұнайлы.... Сол жакка асығамын.

Әкем ләм-мим тіл катқан жок. Меп Нарболдын бір сөзін

түсінсем, бір сөзін түсінбей дел-сал болып отырмын. Кеседегі

шайымыз бағана суып калған. Ыстық шай ішуге ешкімнің зауқы:

жоқ. Нарболдың аты шылбырына оратылып, оттай алмай

шыбындап Тұр. Анадайдағы шок талдың ішінен біздін биенің

пысқырғаны естіледі.

Маусымның басы Күршім бойында мамыражай басталған. Күз

аса ысып кетпей, анда-санда салқын самал есіп, жанға да, малға

да жайлы болып түр. Күн екіндіге ауып барады. Алыстан кой-

ешкінің маңырағаны келеді құлаққа. Суаттан өріске өріп бара

жатқан ауылдың табыны болар. Менің үйге қайтқым келіп отыр.

Нарбол шөлмектегі қалған арағын түгел ішіп болған соң,

шайқалақтап Жүріп атын ерттеді. Мен көмектесуге батпадым.

Әкем ауыр ойдан айыға алмай отырған сыңайлы.

Ыңыс-аяқты бұлаққа апарып жуып, су түбіндегі жылт-жылт

еткен тастарға қызыға карап отырғанымда байкамай қалыппын,

Нарбол атына мініп, әкеммен кол алысып коштасып түр екен.

Бұлақ сылдыры анадайда тұрған олардың не деп қоштасқанын

естіртпеді. Көп ұзамай атын сыйпай қамшылап, Нарбол үзай

берді. Әкем соңынан көз алмай ұзатып салды. :Нарбол ұзаған сайын құлағыма мұнды әуен анық естіле

бастады.

Бірге өскен бекзатым-ай.

Жайдары жарқын жүзді,

Жан қалқатай,

Көзіңнен айналайын, жаутаңдаған-ай!

Пйа, шіркін, дүние-жалған,

Зғай, арман-ай,

Алтайдың шын-құздары Нарболдың шерлі әнін іліп әкетіп,

жаңғырықтыра қайталап жаткандай. Көпке Шейін тау ішінде

деген өксікті әуен канатын қағып, бсбеу қағып түрып

Әкемнің: «Әй, Төлеш, тірімісін? Мал кеп түр ғой, какпаны.

неге ашпайсың!» - деген ренішті дауысы естілгенде барып селк

етіп ұйқыдан оянғандай болдым. Далаға жүгіріп шықсам өрістені

қаталап қайтқан қойлар қақпанын арғы Жағында азан-қазан

маңырап тұр екен.

Батар күннің көзі қып-қызыл.

Жарау атка жайдақ мінген бір бозбала: «Па, шіркін, дүнис-

жалған-ай, Уғай, арман-ай!» - деп шапкан бойла көшенің шанын

бұркытап өте шықты. Сонынан бірнеше ұры көз ұнатпай ҡарап

тұр екен.

Қияқ мәшинесінін газын өлгенше басып, кабинаны басына.

көтере барылдай әндетіп келе жаткан. Осылай әндетіп жүре берем

деп келе жатқан. Олай ойлайтыны сонғы жыллары айы онынан

туып, беті жүріп тұр еді; айының онынан туатын да жөні бар,

Өйткені туған ағасы Мият қалалағы енірі базарды жекеменшігіне

аллы. Қазіроныңтамыр-танысы бұрынғылан ла кобейіп, жоғары

жаққа да ықпалы жүріп, қалтасы қалындай түскен. Киякқа

жекеменшік фирма ашып берген ле, сауша-саттықтын жөн-жосығын

көрсетіп, сырттағы сагс айбар бол отырған да солағасы. Ағасының

арқасыншасауда дегеннін не екенін көріп, білді. Акша, алдау-арбау,

жұлық-сұмдық, сауық-сайран, думан-той, қыз, қызық дегенлердің:

дәмінтаттыс Миятовырған кезде мұңың жолын Кім көссін/қолын.

қайжүрек жұлқан қағардейсін?! Артында мықты корған тұрғанына

көзі жеткен соннелен ықсын? Непгеркінсімесіні Бұрынғы бұйығы.

мінезді Кияқ жоқ казір. Ашық жарқын, думаншый, алкеуделеу

болып алған. Акша барда алынбайтын камал, жалынбайтын адам.

ҡалмайтынына көзі жетті. Барам деген жеріне барады Қияқ, алам.

дегенін алады: Қияк! Кияққа акша дегенін -- лақ терісі! Кияк

доллар көрсе көзі тұнып, қолы қалтырап коя беретін сараң

байлардың санатынан емес. Кей түні жүздеп, кей түні мыңдап

шашып жүрсе де Қияк өкінбейлі. Несіне өкінеді, акша калай

келсе, солай кетуі керек. «Акша - қолдың кірі» деген кісі қатты

кателеселі, ақша қолдың кірі емес, акша--тамыр куалай бүлкілдегі

ағатын ыстық кан. Ол үнемі айналып тұрмаса еселеніп өспейді.

Өзінше кейлесарандығын ұстап, алақаныңды ашқың келмей қысып.

отырып алсан, кан жүретін тамырларын біртіндеп тартыла

бастағанын сезесін. Шыпын шықпаған жерге, кіріс кірмейді. Және

деоны қызғыштай коритындай қай атасынан қалған байлығы еді!

Күніксшеледейінбіретігін бес жыл сүйретіп, мыж-мыжы шықкан

ку шәркейлі кайта-кайта етікшіге апарып, біресе тіккізіп, біресе

шегелетіп әуре-сарсанға түсіп жүруші еді. Соның бөрін бір-ак

күнде ұмытып кететін Қиякақымак емес. Кейдетіпті «Заман өстіп

бетін беріп тұра берер ме екен, жоқлдстағы бір тәнкеріліп түссе

«бай-құлақодеп көмпескелейтін кер кезен кайталан келіп, басымды:

аршалай алмай сорлап калар ма екенмін» деп те кауіптенеді. Олай

болса «мұрның бар да бір сіңбір!» Несіне тартынасың? Дұрыс,

Кияк! Бас, Қияқ! Зула, Қияқ! Саспа ештеңеден, Кияк! Мият

отырған кезде,

-Гұлегүл ж

Кұллеойна,

Ла-ла-лағла,

Аа-лаеліі.

Астыңдағы су жана қаракөк «Дженпі» бас білмейтін шу асаудай

ытырынып түр: сал ғана газды басса болды, құйындата жөнеледі.

Жолдың кендігін, көліктің жоктығын пайпаланып, айдалада жын

Куғандай зуылдатып келеді Кияк. Жүрегі өрекпіп, көңілі тасып

келеді Қияқтың. Түні бойы ішкен бал шарап бойын әлі

балбыратып отыр. «Қыз бен гүл, шарап толы кесеменен, Дүниені

шалқытып мен кеше берем»... Осыны айтҡан кім еді? Біреуден

естіген... Шығыстың бір шайыры жазыпты леп елі. Атын да

айткан; казіртарс есінен шығып отырғанын қарашы... Кімайтса

пиөлтіріп айтқан екен.“

2%-Түндегі қылықтары есіне түскенде хош көңілмен миығынан

жымиып қойлы. Біремес, уызы шайқалмаған екі бірдей жаселікті

торына түсіріп, канын сорғалаткан күйі канжығасына байлаған

әккі аншы мұндайда калай тасыса, бұл да тап солай желігіп отыр,

өз қайратынд өзі таң қалып отыр.

өз дегілместен, дамыл да таппастан арпалысып таң атырған

Қиякен тынығып, есін де жиып алмастан, ешкайда бұрылмастан

түлен түрткендей тұп-тура Шымкентке қарай тартты да кетті.

Бұлай алды-артына карамай асығыс жолға шығуында да мән бар.

еі. Шымкенттегі Касапшыға акшасын колма-қол табыс етіп

тұрып, ана шаруаны мықтап тапсырып кету керек. Және мұның

Шымкентке барып қайтқанын жан баласы білмеуі тиіс.

Сондыктан да ешкіммен хабарласпастан жападан жалғыз шықты.

«Шоколадқара Шымкенттен тірі қайтпайшы. Тірі кайтса...

айрылғанын»... леп ойлады. Іші-сырты айнадай жарқыраған

керемет дүкенін өз қолынан жесір қатынға сыйлай салу айтар.

ауызға ғана жеңіл шығар. Ақылсыз қыздармен бір түн

жыртындастым екен деп есіл ақшаны желге шашатын ақымағын.

бұл емес.

Санасын шырмай бастаған сүренсіз ойдан арылу үшін Қияқ.

бағанағы көңілді әуенге қайта басты:

-Гүл-гүл жайна,

Күлдеойна.

Кияккөз ұшынан бұлдырап, болар-болмас карандаган нəрсеге

ә дегенде ман де берген жок. Газды одан сайын өршелене басты.

Желмен жарысып, зуылдап келе жатқан су жана каракөк «жие

әне-міне дегенше Карандаған сұлбаға ша жақындап қалған.

Анадайда, жол жиегінде ақ киінген әйел адамнын кол көтеріп

тұрғанын анык байкалы Кияқ. Газдан аяғын ала берлі. Енді

тежегішке аяғын апарамын пегенше болған жоқ, ак киімді әйелі

жолдын кақ ортасына шықты да, құйындатып келе жатқан

мәшинеге каска қарап тұрды ла алды. Тежегішке апара берген

аяғы қимылдауға жарамай ағаш боп калды, жүрегі тас төбесіне

шықты. Біреу үстіне мұздай суды төнкере салғашшай. Тіл-аузы

байланды. Түсі шөлмектей боп бозарып, көзі шарасынан шығып

кетті. Ойлануға, қимылдауға, рульді бір жағына бұрып жіберуге

мұршасы келмей, ку томарлай сірескен күйі отырды аа калды.

Ағынлатып келе жагкан су жана каракөк әДжиц» алдымда әйен

тұр екен деген жоқ, сол скпіндеткен күйі кеп ак киімді әйелді

«гүрс» еткізіп қақты да кетті. Иә-иә, мәшиненің алды әйел

денесіне катты соғылғанын Кияк-анық сезді..Тіпті мәшиненің

өзі сик еткендей болы. «Біттім» деген бір-ақ ой санасында

найзағайдай жарқ ге қалды. Одан ары не болғаны Кияқтың

есіңде жоқ,тек қана мәшиненің төңкеріліп бара жатқанын біледі.

.. Қып-қызыл оттың ортасы... Жан-жағының бәрі лапылдаған,

ұйтқыған Жалын...

Киякезін өртенген мәшиненің ішінде жатқан шығармын деп

топшылаған. Бірак олай емес сиякты. Мынауын шеті-шегі

көрінбейтін калың от... Жер де өрт, көк те өрт... Өзін сол қалың

аттың ішінде қалған бір түйір тозаң сияқты сезінді. Бірак.

нағылған жанып бітпейтін тозаң еді бұл өзі.Он жыл өткен шығар,

жок жүз жыл өткен болар... Әлі жанып бітер емес. Канша жанар

екен?! Мәңгі жанып тұрып алса кайтеді? Бүйтіп отқа кақталғанша

демде жанып, жоқ боп кеткені жақсы еді ғой. Мүндай азапты

хиналысты өмірі басынан өткеріп көрмеген. Айқайлайын десе

дауысы шықпайды, қозғалайын десе дәрмен жок. Өз бойынан

тайда болған бөгде бір күш мұны отка қарай тарта түскенін анық

байқады. Өзегін от қызуынан да ыстык бір Жалын шыжғырып,

қуырып әкетіп барады. Өкініш.

Бір кезде: «Мұнда неге ерте келдін? Көресінді көрмей, келме

мұнда, шық» деген өктем дауыс әлдекайлан құлағына күңірене

естілгендей болды. Сол-акекен мұны отк қарай сүйрелеген бөгде:

күш ғайып болып, өз-өзіне келді. «Мен кайта тірілетін

шығармын» деген көмескі ой санасында жылт етті де сөнді.

Ендігі сөтте Қияқ сау-тамтығы калмай кираған өз мәшинесін

жоғарышин көрді. Өртенбеген. Бірактөрт дөңгелегі көктен келіп,

шелшек боп жатыр. Қияқтың өз-өзін өте еркін, шексіз

бостандықта сезінгені осы шығар. Беті-басы қанға бөккен өз

денесін жоғарыдан көргенде көңілін аяушылыктан гөрі

жиіркеніш сезімі тырналап тұрғанын аңғарды. Бұрын ол өзінгте

тәннен ғана тұрамын, тәнім өлсе сонымен бірге мәнгілікке

жоғаламын деп жүретін, енді анау сұлық жаткан жансыз денесін

«мен» жеуге арланғандай күйде. Қияқтың емекі» анау сүйкімсіз

де икемсіз, осылай күн астында біраз жатса иістеніп кетер

дәрменсіз тәнінде емес, оны тастап еркіндікке ұшып шыккан

жанында екен. Аударылып, қирап жатқан мәшинеден бес

қаламдай жерле шалкасынан жаткан өзденесін барлай қарап түр.

соншалықты жат көрінді өзіне

Оң жак қабырғасын сол колымен капсыра құшып, солай карай

бүгіліп калыпты. Шекесінен ақкан кара кошкыл кан бетін жуып

кеткен. Осынау ебедейсіз де зілдей денені шаршамастан калай

сүйретіп жүргеніне таны бар.

Ол сурет те лезде ғайып болшы.

Өзінің мекен-тұрағын, бар-жоғын мүлдем ұмытты Кияқ.

Бауаллыр сағымға айналып кеткен сиякты ма-ау, сансыз ұсак

бөлшекке бөлініп кеткен сиякты ма-ау, салмаксызданып, Үп десе

ұшып кететін тозаңға айналып кеткен сияқты ма-ау, түк

түсініксіз. Иә-иә, енді аңғарлы, буалдыр сағымның ішінде жүзіп.

жүр екен ғой. Анадайтын жерден бағанағы алдын кес-кестеген

ак киімді әйел көрінеді. Не оні, ие түсі деуге келмейтін бір

жұмбақ,

Бетпе-бет ұшырасқан сон, Кияк Әйелдің жүзіне барлай көз

тоқтатты. Өңі қардай аппак. Лебі мұздай сүп-суык екен.

Кияқ, сен кайдан келе жатырсын? - деді сүп-суык сүлу.

Кияқтың зәресі зәртүбіне кетгі. Бағанағы алдынан көлбеңдеп

шыға келген ак киімді әйелді мәшуинемен онлырмай какқаны

есінде, өлтіріп алдым-ау деген күдікті өй шеңгедей калалған

жүрегіне, Енді сол әйелді сап-сау калпында кайта көріп түр. Жын

ба, сайтан ба! Түктүсінсе бұйырмасын. Әлде түсіме? Түгімдейін

десе...ояу сияқты... Бойын билеген үрей ойын тұсап, арыстанын

алдында тұрған көжектей өз-өзін дәрменсіз сезінді. Аяк-қолы

қалтырап, аузына сөз түсер емес.

-Б--біілмеймін, - делі Кияк.

- Жол ортада мәшинен ауды ма, Қияқ?

-Б-бнілмеймін.

- Түнде кайла болын, Кия?

- Бісбіл-меймін

“ен білмесен, мен білемін. Айтайын ба қайла болғаныңды?

-Бібілмей-мін

кеше кешкісін... -а тай беріл еді,

Қияқтын тұла бойы одамсайын калтырашы. гер казірмына әйел

түндегі болған окиғаны шып-шырғасын шығармай баяндап берер.

болса, онпа әлгінде гана өз бойынан пайма болған түсініксіз күш /мұнықайтадан алаулаған оттын койнына карай сүйрей жөнелерледі

шошынды.

өз-өзіне не. болудан калды. «Түндегі окиғаны мына әйел айтса:

мені каралаған боп шығады. Жо-жоқ, өзім айтуым керек, өзім

айтсам акталған боп есептелем. Өзіңді біреуге каралатып

жойғаннан төрі, өз-өзіңді актап алғаның дұрыс», - деген сияқты

әртүрлі қулық ой келді басына.

--Айтсам былай. Мен өзімді ешкашан кінелімін деп есептеген

емеспін, есептемеймін де, - деді Кияк. «Өз-өзінші ақтап алғанын

дұрыо»деген жымысқы ой бойына күш дарыткандай болды. Аяк

астынан ширығып, шабыттанып шыға келші.

: -Сенол айелді бұрыннан білетінсін... - деді сүп-суык сұлу.

- Ив, оныңыз рас... Ол әйелді бұрыннан білетінмін. Менін.

фармамнан келіп тауар алып жүретін. Өзі өңді, мінезі биязы

болатын. Көзінде бір сиқыр бар-тұғын. Мүлөйім жымнысымен

жан баласын лезде арбап ала коятын еді.

- Ол өте пүниекор, байлық десе жанын сататын әйел деп

бағаладын сен оны. Сол үшін де күйеуінен ажыраскан, мұндай.

адамды кандайіске болса да жұмсай аламын дедің ғой?! - леп сүп-

«уыксұлу отты көзін тік қадалы.

- Ол жағын ойламаппын. Мә, күйеуім жоқ деген... «Неге жоқ,

өлі ме, тірі ме” Тірі болса казір кайда?» деп қазбалағам жок.

Кайтем,онын некерегі бар маған? Бойжетіп калған екі қызы барын.

айтқан. «Солекі кызымды жеткіземін деп бәрін де істедім, бәріне

декөндіме деген. Алғашында менен ұсақ-түйек тауар сатып алып

жүрді Біррет,екі рет, үш (рет... он рет. жүзреткелген соң, сөйлесе

келе сыр тартып көресін гой, маған әйелдін оз ісіне деген

Ықтияттығы ұналы. Бір-екі рет сынап та көрлім, колы таза, іске

икемді екен. Келе-келе ол әбден менін сеніміме кірді. Өз

аламдарыма берген сиякты оган да «өткізген соң есептесемізе деп

қымбат бағалы дүниелерді сеніп тапсыра беретін болдым. Обалы.

не,оләйелмені бірретте жерге қаратып көрген жок. Санап әкеткен

тауарын өткізіп болған соң, келіскен ақшамызды шып-шырғасын

шығармай маған әкеліп тансырып отырды. Ол дари», менде мәз

Өстіп жүргенде бір күні күтпеген жағдай болды. Менен санай

әкеткен тауарын Аягөзге апара жаткан жолда пойызда ұрлатып

алыпты.