Мазм¦ны кіріспе 3 алматы облысыныњ сипаттамасы
жүктеу/скачать 1,17 Mb.
|
1 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Алматыныњ ењ тањ ќалдыратын кµрікті жері- Іле Алатау болып табылады. Іле Алатау - б±л Солт‰стік Тянь Шаньніњ хребеті шыѓыстан батысќа 380 км созылады. Ењ биік шыњы- Талѓар тµбесі ( 4973 м) /5/.
КІРІСПЕБ±л таќырыпта Ќазаќстанныњ кµне замандарынан тартымдылыѓымен саќталынып келген табиѓаттыњ бар єсемдігі ашып кµрсетіледі. Сізді ±мытылмас с±лулыѓымен тањ ќалдырар Т‰рген шатќалымен таныстырады. Т‰рген тау сіз серуендеп, кµњіл кµтеруіњіз ‰шін табиѓаттыњ єсем кµріністі жерлерін сый етеді. Біздіњ туристерге Ќазаќстандаѓы саяхат-тек кµњіл кµтеру мен тіректегі бар белсенді демалысын ѓана емес, сонымен ќатар емдік ќасиеттері б±рыннан белгілі емдік ыстыќ б±лаќтар суыныњ шипалыѓын µз денсаулыѓын т‰зету ‰шін пайдаланудыњ м‰мкіндігі. Б±л ж±мыстыњ маќсаты: Т‰рген шатќалыныњ туристік потенциалын Ќазаќстанныњ туристік µнімі негізінде зерттеу болып табылады. Ж±мыстыњ міндеттері: 1. Іле Алатауыныњ шатќалдары бойынша Ќазаќстанныњ туристік µнімді зерттеу. 2. Т‰рген шатќалыныњ табиѓи рекреациялыќ ресурстарын жєне оныњ туристерге тартымдылыѓын зерттеу. Таќырыптыњ µзектілігі: Т‰ргенніњ туристік ресурстарыныњ єр алуандыѓымен ерекшеленетін тартымдылыѓын аныќтау. Т‰рген шатќалы – Іле Алатауыныњ кµркем жерлерімен жанасып жатќан ±зындыѓы ќысќараќ сайлар, тоѓайлар, альпілік шалѓындар, аралас ормандар, жылѓалар, µзендер жєне кµлдер жиынтыѓы. М±нда белгілі Т‰рген сарќырамалары орналасќан. Осы сарќырамалар Т‰рген шатќалыныњ басты назар аударарлыќ нысаны. Аюлы сарќырамасы (Медвежий) жолдан 2 км-дей ќашыќтыќтаѓы аспалы жартастар арасында орналасќан. Бозг‰л µзенінде, шатќалдан жоѓары, Ботан ауылынан ары тау баурайында толыќтай бір тоннель тесіп шыќќан “Ќайраќты” сарќырамасы орналасќан. Ол тењіз дењгейінен 2 300 метр биіктікте орналасып, 55 м биіктікті ќ±райды. Б±л Тянь-Шаньдаѓы табиѓи т‰рінде саќталѓан табиѓаттыњ ќайталанбас б±рышы болып табылатын м±з басу дєуірініњ реликті шыршалы тайга ‰лескісі ѓылыми ќ±ндылыќты, мањызы зор орындардыњ бірі. Сонымен ќатар, µзініњ кµптеген ќорѓандарымен жєне кµне т±раќтары арќасында археологтарѓа ќ±тты µлке болып табылады. Ќазіргі кезде Т‰рген шатќалы Алматы ќаласы мен Алматы облысынан келген ќонаќтары ‰шін басты туристік баѓыт ретінде белсенді т‰рде мењгерілуде. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫЊ СИПАТТАМАСЫ Алматы облысыныњ жалпы аныќтамасы Алматы облысы – туризмніњ басты ауданы: Алматыдан Балќаш кµліне дейінгі территория, жеті µзен жері тарихта Жетісу атымен белгілі µлке Ќазаќстанныњ ењ ірі жєне географиялыќ жаѓынан єр алуан аймаѓы ќатарында. Киелі Жетісу жері ежелден табиѓатымен єйгілі. К‰шін µзініњ бастауын ќайталанбас тау шыњдарынан алатын кµптеген µзендерден жиналѓан: тізілген маржан моншаќтары секілді мыњдаѓан жылѓалар ќосыла келе бірт±тас аѓынѓа айналып, Жетісу жерін кµркем оазиске т‰рлендірген. Жеті µзенніњ ењ ірісі Іле µз бастауын Ќытайдыњ батысынан алып, Ќапшаѓай суќоймасын ќ±рса, ал солт‰стігінде ірі Балќаш кµліне ќ±яды. Іле µзенінде тауарларды тасып, басќыншылар ж‰ріп µткен, кµне транспорт магистралы, Жібек жолы болѓан. Міне, содан болар археологиялыќ назар аударарлыќ нысандар Іле µзенініњ кењ ањѓарын бойлай таралѓан. Алматы облысы 1932 жылдыњ 10-наурызында ќ±рылѓан. 1997 жылдыњ 22 сєуір айында Талдыќорѓан облысыныњ ќосылуына байланысты ќазіргі шекарасы ќалыптасты. Алматы облысыныњ территориясы 224 мыњ шаршы шаќырымды ќ±райды. Халыќ саны 1 558,2 мыњ адам. Облыс ќарамаѓына 16 ауылдыќ аудан, облыс басќаруындаѓы 3 ќала кіреді. Алматы облысы айќын байќалѓан аграрлы-индустриалды аймаќќа жатады. Ќазіргі уаќытта µнеркєсіптіњ бірќатар салалары даму ‰стінде: энергетика, т‰сті металлургия, машина жасау кешені, жењіл жєне тамаќ µнеркєсібі, ќ±рылыс материалдар µндірісі. Климат ш±ѓыл континентальды. Ќањтардыњ орташа температурасы –150С, шілденіњ орташа температурасы +250С. Жылдыќ жауын-шашын мµлшері – 125 мм. Алматы облысыныњ табиѓаты ерекше. Бір к‰ндік саяхат барысында кµп уаќыт пен к‰ш ж±мсамай-аќ шµлден мєњгі ќарѓа дейінгі барлыќ ландшафттыќ зоналарды кесіп µтуге болады. Флора мен фаунасы µте бай µлке. Осындай біркелкі табиѓи ерекшеліктері кµне ќазаќ жеріне сауда керуендерін ылѓи да тартќан. Облыс оњт‰стігінде Тянь-Шань жоталары арасында орналасќан, солт‰стік батысында Балќаш кµлімен, солт‰стік шыѓысында Іле µзенімен, шыѓысында Ќытай Халыќ Республикасымен шектеседі. Аймаќтыњ б‰кіл солт‰стік жартысын ќ±рѓаќ арналар – баќанас тізбектерімен сусымалы ќ±мдары ќиылысќан (Сары-Есік-Атырау, Тауќ±м) оњт‰стік Жетісудыњ немесе Балќаш мањы жазыѓы (биіктігі 300-500 м) алып жатыр. Ал оњт‰стік бµлігін биіктігі 5 000 м жоталары алып жатыр: Кетмен, Іле Алатауы жєне К‰нгей-Алатауыныњ солт‰стік тарамдары /1/. Жоталар солт‰стіктен тау бµктерімен жазыќтыќ, тар тау бµктерімен ќоршалѓан. Оњт‰стік бµлігі – жоѓары сейсмикалыќ аудан. Жер бедері – ќазіргі жєне кейінгі тµрттік дєуір жасындаѓы кµл жазыѓы, солт‰стікке ќарай сєл кµлбеу келген ±зын “шыѓанаќтары” бар тегіс ‰стірттегі болып келген. Сортањдар, таќырлар жєне ќ±рѓаќ арналармен эолды ќ±м жоталары кµп таралѓан. Солт‰стіктегі жазыќтыќ бµлігі ш±ѓыл континентальды климатпен сипатталады, біршама суыќ ќыс (ќањтар –9 –150С), ыстыќ жаз (шілде 240 шамасында). Жауын-шашын мµлшері бар болѓаны жылына 110 мм. Тау бµктерінде климат ж±мсаќтау келген, жауын-шашын мµлшері 500-600 мм дейін жетеді. Тауда вертикальды белдеулік айќын кµрсетілген; жауын-шашын мµлшері жылына 700-1000 мм. Тау бµктерімен жазыќтардаѓы вегетациялыќ кезењ 205-225 к‰н. Топыраќ жамылѓысы – т±здылыќ дењгейі єрт‰рлі солт‰стіктіњ с±р топыраѓы, ќ±мды шµлдері мен сортањды топыраќтары таралѓан. Топыраќ-µсімдік жамылѓысы єр алуан болып келген. Жазыќтыќ бµлігі – шµлейт пен шµл жєне жусанды-сор, сексеуіл ќопалы µсімдік жамылѓысы; кµктемде сазды ќоњыр топыраќтаѓы эфемерлі жєне эфемериодтармен сипатталады. Сортањдар да кездеседі. Балќаштыњ сазды жаѓалауымен Іле ањѓарыныњ атырауы - ќамыс ќопалары, шалѓын мен галофитті µсімдік жамылѓысы, аллювиалды-шалѓын топыраќпен сортањдардаѓы ‰йењкі мен б±талы тоѓайлар таралѓан. Биіктігі 600 м тауда шµлейттер ќоњыр топыраќта жусан-бетегелі далаѓа ауысады; ал 800-1700 м биіктікте таудыњ ќара топыраѓындаѓы шалѓындар мен саябаќтыќ т‰рдегі жалпаќ жапыраќты ормандар; одан жоѓары 1 500-1 700 м биіктікте тау шалѓынды топыраќтаѓы ќылќанды орманы кездесетін субальпілік шалѓындар белдеуі; 2 800 м биіктіктен жоѓары аласа шµпті альпілік шалѓындар мен тау тундра топыраќтарындаѓы б±талар µседі /2/. ¤сімдік жамылѓысы. Шµлді аймаќтардыњ µсімдік жамылѓысы сексеуіл б±талары, шењгел, терескен, каспийлік калерин тоѓайларымен белгілі. Сор топыраќтарда ќалыњ ќамыс ќопалары µскен батпаќты ‰лескілермен кезектесіп келетін жыњѓылды тоѓайлар кездеседі. Сирек кездесетін т‰рлеріне: Іле итм±рыны, жµке т‰рлері, Іле жуасы, Іле феруласы мен эфедра жатады. Жануарлар єлемі. Омыртќалылардыњ фаунасына ±я салатын ќ±стардыњ 132 т‰рі, с‰тќоректілердіњ 49 т‰рі, балыќтардыњ 20 т‰рі, ќосмекенділердіњ 3 т‰рі жєне жорѓалаушылардыњ 20 т‰рі кіреді. Б±нда с‰тќоректілерден: ќабан, елік, ондатр, ќараќ±йрыќ, ќамыс мысыѓы, ал орнитофаунадан: дуадаќ, ќарабауыр б±лдырыќ, сексеуілдік жорѓаторѓайлар Ќазаќстан Республикасыныњ ќызыл кітабына енген. Бірќазан сирек кездесетін т‰ріне жатады. Ќазаќстан Республиксыныњ Ќызыл кітабына омыртќалылардыњ 21 т‰рі, оныњ ішінде ќ±стардыњ 14 т‰рі, с‰тќоректілердіњ 4 т‰рі, балыќтардыњ 2 т‰рі жєне ќосмекенділердіњ 1 т‰рі енгізілген. Ќорѓау режимімен шаруашылыќ пайдаланудаѓы шектеу ерекшеліктері ±сынылѓан. Зањды режимі – ќорыќтыќ. Алматы облысыныњ Балќаш ауданында “Ќараой” Мемлекеттік табиѓи ќорыќша орналасќан. Жалпы ауданы 509 000 га. Орман жєне жануарлар єлемін ќорѓау туралы орман ќорыныњ Баќанас Бас басќармасы жерінде орналасќан. Ол 1979 ж. 19 ќазан айында ќ±рылып, 1992 жылдыњ 19 маусым айында Ќазаќстан Республикасыныњ Министрлер кабинетімен ќайта таратылѓан. Ќазаќстан Республикасыныњ ќызыл кітабына енген жєне ќ±нды, сирек кездесетін фауна т‰рлерін ќорѓау маќсатында ќ±рылѓан болатын. Ќорыќша ќоњыржай белдеудіњ шµлді ландшафт зонасыныњ солт‰стік белдемшесінде (Каспий мањы – Т±ран елімен жусанды сорањ шµлдер жєне Балќаш мањы Іле Алакµл провинциясыныњ Іле µзенініњ оњ жаѓалауында) орналасќан /3/. Алматы ќаласы жєне Алматы облысы – туризм маржаны Алматы облысы Ќазаќстаннныњ басќа облыстарына ќараѓанда табиѓи, тарихи жєне мєдени туристік рекреациялыќ ресурстарына бай келген. Т‰рген шатќалы Іле Алатауыныњ тау беткейлерінде орналасќандыќтан, кµптеген туристік баѓыттар Т‰рген шатќалын ѓана емес, сонымен ќатар, Алматы облысы мен Алматы ќаласыныњ да назар аударарлыќ нысандарын кіргізеді. Сондыќтан да біз осылардыњ бєріне де ќысќаша сипаттама беруді жµн кµрдік. Cонымен ќатар Алматы облысыныњ маршруттыќ картасын енгізіп отырмын (сурет 1) /4/. Алматыныњ Іле Алатауы мањында айрыќша орналасуы оѓан ерекше бір єсер береді. Тіпті, ќалалыќ автобуспен ќатынаса алатын тау массивтер туристер мен белсенді демалысты ±натушыларѓа тањѓажайып кµріністер мен жерлерді ашады. Б±рынѓы Кењес Одаѓынан ќазіргі к‰ндердіњ µзінде адамдар, жєй ѓана тауда біраз ќыдырып, тамаша кµріністерден лєззат алып, шынайы таза ауамен тыныс алуѓа кµптеп келеді. Ењ ќолайлы деген тау шыњдарына Кіші Алматыныњ жоѓарғы аѓысын бойлайтын ирелењдеген жолдармен шыѓуѓа болады. Б±л тауларда єлемге єйгілі биік таулы м±з айдыны Медеу, спорттыќ Шымб±лаќ таушањѓы базасы, ‡лкен Алматы кµлі жєне таѓы да басќа Іле Алатауыныњ кµркем жерлері орналасќан. Таулар атты, жаяу серуендерге, альпинизм, ал ќыста шањѓы тебу сияќты кµптеген м‰мкіндіктер береді. Кµпшіліктіњ с±ранысына ие жаяу баѓыттардыњ бірі Ыстыќ кµлге апарады. Туристердіњ кµп бµлігі тіпті, ќыста да саяхатќа шыѓады, біраќ ењ ќолайлы мезгіл жаз айлары мен к‰з айларыныњ басы. Алматы облысыныњ кµпшілікке белгілі табиѓи-рекреациялыќ кµркем жерлері тµменде кµрсетілген. Алматыныњ ењ тањ ќалдыратын кµрікті жері- Іле Алатау болып табылады. Іле Алатау - б±л Солт‰стік Тянь Шаньніњ хребеті шыѓыстан батысќа 380 км созылады. Ењ биік шыњы- Талѓар тµбесі ( 4973 м) /5/.Алматы ќорыѓы 90 мыњ га территориясын алып жатыр, Талѓар мен Иссыќ µзендердіњ бассейінде орналасып т±р. Ал олардан алыс емес жерде- Іле µзенніњ шµл ањѓарында Айѓай Ќ±м бар ( Алматыдан 182 км ќашыќтыќта). Ол тек ќана ќ±рѓаќ ауа райы болѓан кезде µзініњ дауыс шыѓарады. Дауыстыњ ењ ќаттысы т‰с уаќытында ауаныњ 24- тан кем емес болѓан кезде болады. Ќазаќстан халќыныњ тарихи мєдени м±ралардыњ объектілері кµп. Олардыњ ішінде ерте темір дєуірдіњ ќорѓандары, тастаѓы суреттер болады. Есік µзенініњ жанында “Алтын адам” табылды. Есік ќаланыњ жанында Жетісудіњ ерте кµшпенділердіњ ќорѓан ж‰йесі орналасќан. Олардыњ барлыѓы ‰ш ондыќтан шамалас саќталынды. Диаметрі - бірнеше метрден ж‰з метрге дейін, биіктігі 2-20 м /6/. 1691 м биіктікте Кіші Алматы µзенніњ сол жаѓында д‰ниеж‰зінде белгілі биік таулы Медеу м±з айдыны орналасќан. Оныњ трибундары 10 мыњ адамдарды сыйѓызады. Трибуналардыњ астында ќонаќ ‰й, кинотеатр, сот бµлмелері, пресса-орталыѓы, поликлиника, фин моншасы. М±з стадионнан алыс емес жерде “Медеу” ќонаќ ‰йі мен ж‰зу бассейні орналасќан. Медеу-ќысќы спорт т‰рініњ єлемдегі ірі биік таулы кешені. Медеу шатќалы теніз денгейінен 1520 – 1750 метр биіктікте Кіші Алматы µзенінін ањѓарында орналасќан жєне тау жоталары жан – жаѓын ќоршап жатыр. Батыста - Ќимасармен, шыѓыста – Ќабырѓатаумен жєне Онт‰стік–батыста К±мбелмен ќоршаѓан. Б±нда олимпиада кµлеміндегі м±з айдыны, атта серуендеуге арналѓан аудан, атракциондар паркі, “Премьер-Медеу” отелі, жазѓы басейн жєне шашлыќ пісіру орны бар. Б±л жер ќала т±рѓындары мен ќонаќтарынын с‰йіп демалатын орны. М±з айдыны Алматы ќаласынан 16 километр жерде кµркем шатќалды 1972 жылы салынды. Ж±мсаќ климат, к‰н радиациясыныњ ‰йлесімді денгейі, тµменгі ќысым, желсіз ауа-райы жєне мµлдір бастау суы Медеуді ењ жаќсы єлемдік м±з айдыннын бірі жасайды. Ауданныњ м±з кµлемі-10500 км2, ол конькийде жылдамдыќпен ж‰гіру, хоккей мєнерлеп тебуден ашыќ халыќаралыќ жарыстар µткізуге µте жаќсы орын. Б±нда єлемдегі к‰шті конькиймен ж‰гірушілердін 20-дан астам єлемдік рекорды µтті /7/. Туристер назарын, Кіші Алматы ањѓарынан кµтерілген бµгет аударады. Ол ќаланы селден ќорѓау маќсатында орнатылѓан. Осы бµгет ќаланы 1977 ж ќырѓынѓы ±шырататын селден ќорѓап ќалды. 830 баспалдаќпен бµгетке кµтерілеміз. Осы жерден Іле Алатауыныњ шындарына тамаша кµрініс ашылады. Еліміздіњ ењ µміріндегі кµрнекті оќиѓасы болѓан халыќаралыќ фестиваль “Азия Дауысы” осы Медеу шатќалында µтеді. Биік таулы ауданда т‰неуге жєне тамаќтануѓа болатын кµптеген орындар бар. Ќазаќ ‰й т‰рінде жасалынѓан ішкі кµрініс ±лттыќ т‰сте салынѓан “Ќазаќ ауыл” мейрамханасынан ±лттыќ таѓаммен тамаќтануѓа болады. Б±л ањѓарында Горельник µзенніњ жоѓарылау б‰кіл одаќ шањѓышылардыњ соњында Мыњжылќы ањѓары орналасып, онда ењ биік таулы республикамыздыњ метеорологтар станциясы (3040 м) бар. Тастар арасында ањызды г‰лдер -эдельвейстер µседі. Шымб±лаќ - тау шањѓы курорты кµркем Іле Алатау шатќалында, тењіз дењгейінен 2200 м биіктікте орналасќан (ќаладан 25 км жерде). Ол ашыќ к‰ндерініњ саны мол жєне ќарашадан мамырѓа дейін, т±раќты ќар ќабатты бар ж±мсаќ климатпен жєне айналадаѓы тау шыњдары мен жоталарыныњ єсем кµрінісімен маќтана алады.Тау шањѓы жолына 3 орындыќты жєне 3 буксирлі ќанатты жолдармен ќызмет кµрсетіледі. Оныњ кµмегімен 20 минуттыњ ішінде Талѓар асуында (3200 м) бола алады. Бірінші биіктік- “Пересечение” станциясына дейін (2260м-ден 2630м-ге дейін), ±зындыѓы 1243 м, кµрсетілу уаќыты- 9мин. Екіншісі- “20 опора” станциясына дейін (2630 м-ден 2930 м-ге дейін), ±зындыѓы 948 м, кµтерілу уаќыты- 7,5 мин. ‡шіншісі- “Талѓар” асуы станциясына дейін (2930 м-ден 3163 м-ге дейін), ±зындыѓы 860 м, кµтерілу уаќыты- 8 мин. Жолдыњ жалпы ±зындыѓы- 3620 м, ќ±лама биіктігі-1000 м. Сноубордты ±натушылар ‰шін сноупарк бар, балаларѓа арналѓан дµњгелекте сырѓанау ‰шін кµтерілгіш бар. Жазда ауаныњ орташа температурасы +20 0С, ќыста- 7 0С. Ќар жамылѓысыныњ ќалындыѓы- 1,5-1,8 м. Іле Алатау бірнеше кµрікті кµлдермен ерекшеленеді. Олардыњ бірі - ‡лкен Алматы кµлі. Ол барлыќ жаѓынан ќоршалѓан мµлдір айна секілді ойпатта 2511 м биіктікте, ‡лкен Алматы µзенініњ шатќалында, Алматы ќаласынан 28,5 километр жерде орналасќан, оныњ терењдігі 35 м, ±зыњдыѓы 1 м, ал ендгі 500 м. Жазда судыњ температурасы – 10-12 C ќ±райды. Тян-Шанныњ басым кµпшілік тау кµлдері жер сілкінісініњ нєтижесінде пайда болѓан. Кµлден ‰ш негізгі шын кµтеріледі, оны бµгеттіњ сол аяѓы жаѓынан кµруге болады: Советтер шыны (4317 метр) – онт‰стік – шыѓыста, онт‰стікте Озерный (4110 метр), кµлден онт‰стік – батысќа ќарай Турист шыныныњ орманды баурайы (3954 метр) орналасќан. Туристен батысќа ќарай ‡лкен Алматы шыңыныњ жотасы орналасќан, ќала орталыѓынан аныќ кµрінетін б±л шынныњ пирамида биіктігі 3681. Жыл мезгіліне ќарай кµл µз т‰сін – ашыќ – жасыл т‰стен к‰лгін – кµкшіл т‰ске ауыстырып отырады. М±з суымен ќоректенетін кµлдіњ ±зындыѓы– 1,6 км, ені– 1 км, ал терендігі – 40 м. Кµлден 2 км жерде, 2700 м биіктікте µте ертедегі м±зды ањѓарда “Тян-Шань Астрономиялыќ обсерваториясы” деп аталатын обсерватория поселогы орналасќан. Жоѓары ќарай 8 км–де, Алматыдан 60 км ќашыќтыќта Іле Алатаудаѓы 8 мыњ жыл б±рын Ыстыќ кµлі пайда болды. Ол 1760 м биіктікте орналасќан болатын, оныњ ±зындыѓы– 1850 м, ендігі– 1600 м, терењдігі –55 м болѓан. 1963 ж м±з зонасынан Иссыќ µзенніњ жоѓарѓы аѓысында к‰шті сель аѓымы шыќты. Нєтижесінде бірнеше саѓат ішінде б±рынѓы кµлдіњ орнында кішкентай ѓана кµл ќалды ( диаметрі 100 м ). Шыѓысќа ќарай Іле Алатаудыњ Бозг‰л ањѓарында Шынт‰рген шыршалары орналасќан. Б±л ¦лы м±зданудыњ солт‰стік ќарањѓы тайганыњ тиіспеген жєне саќталынѓан массиві болып табылады. Ањѓарлардыњ ењ табиѓи ѓажайып объектілеріне Шарын µзенніњ каньоны жатады (Алматыдан 193 км ќашыќтыќта). Каньонныњ етегілердіњ биіктігі 150-300 м ќ±райды. Каньонныњ табаны бойынан Чарын µзені ќ±йып барады /8/. Т‰рген шатќалы (Алматыдан 106 км ќашыќтыќта) – б±л баурайында шыршалар, аралас ормандар мен б±талар µскен альпілік жєне субальпілік шалѓындар. Ќойнауынан аќќан µзендер, сарќырамалар мен “Тірі сулы” ќайнар сулары Т‰ргенді осы жердіњ ж±маѓы етеді. Кµптеген кµмбелері мен ќорғандары бар. Сонымен бірге балыќ аулаушы ќауымѓа арналѓан Форель шаруашылыѓы бар. ¦заќтыѓы – 1 к‰н. Шарын Ясень тоѓайы 4855 га ауданын алып жатыр. Оныњ территориясында Ясень согдиан, лох, туран талы µседі. Іле Алатауда Іле Алатау ±лттыќ паркі ќ±рылѓан. Ол хребеттіњ солт‰стік бµлігін алып жатыр. Оныњ маќсаты- Солт‰стік Тянь–Шаньніњ табиѓатын саќтап ќалу жєне де адамдарѓа демалу м‰мкіншілігін беру. Бµгеттен сол жол Турист асуына жєне сол Талѓар µзенініњ ањѓарына апарады; оњ жол - µзенмен шектеседі жєне Озерный асуына кµтеріледі. Алматы – Алаќыр асуынан Іле Алатауныњ ќарлы шындарыныњ єсем кµрінісі ашылады. Асудан уаќыты мен к‰рделілік категориясы єрт‰рлі баѓыттар Ыстыќ–кµлге ќарай таратылады – Озерный асуы, Аќсу, Проходной жєне Кµк – Ќайрыќ. Ыстыќ – кµлге сапар маусымы – шілденіњ аяѓы – тамыз. Іле Алатауы жєне К‰нгей Алатауы сияќты тау жоталарынын арасында аспан єдемілігініњ тењіздік кµлі Жасыл – кµл (3000) тыѓылып жатыр. Проходное шатќалы кењ ањѓарымен, альпілік т‰стердіњ барлыѓын жинаѓандай µте кµркем. Алма-араман шатќалы µзініњ єсем сарќырамалармен жєне родонды жылы бастаулармен шытырман оќиѓалы туризмді с‰юшілерге єрќашан ќызыќты. Аќсу-Жабаѓылы мемлекеттік ±лттыќ паркі. Солт‰стік Тянь-Шань тауларыныњ табиѓатын ќорѓауѓа арналѓан парктіњ 1926 ж негізі ќаланѓан, ол тењіз дењгейінен 1100 м–ден 4236 м дейінгі биіктікте орналасќан. Парк флораѓа µте бай: Ќазаќстанныњ ќызыл кітабына енген µсімдіктіњ 57 т‰рі бар. С‰тќоректілердіњ 52 т‰рі бар, олар ќар барысы, тау арќары, с‰йрік. Ќ±стардыњ сирек кездесетін жєне жоѓалып бара жатќан т‰рлері : б‰ркіт, ‰кі жєне гималай тау ќарасы. Волонтерлары (VSO) жєне олардыњ серіктестіктері NCO Wild Nature Жабаѓылы да эко-туризмді дамытуда. Жабалыѓыдаѓы эко-туризмнен т‰сетін табыстыњ 20 пайызы табиѓаттыњ ќорѓауѓа ж±мсалады. Егер турист мєдениеттен демалѓысы жєне табиѓат аясына енгізгісі келсе, онда сµзсіз ќорыќтаѓы ќиян-Кµлсай шатќалына барады. Ол К‰нгей Алатауыныњ солт‰стік сілемінде орналасќан шыныњда ±мытылмас шатќал, ал Кµлсай шатќалыныњ кµлдерін Солт‰стік Тянь-Шанныњ маржаны деп атайды. Кµлсай кµлдері ‰ш µзенніњ жиынтыѓын ќ±райды, олар барлыќ туристер бара алатын жєне ењ ‰лкен- мєдениеттілік жоќ жєне сањырауќ±лаѓы мол, ењ єдемі, атпен серуендегенді ±нататындар, ат маршрутына тапсырыс бере алады. Ењ жоѓарѓысы- аса ‰лкен емес, ол шыршалар мен альпі шалѓынныњ территориясында орналасќан жєне µзініњ ќатал биік таулы єлемілігімен µзіне тартады, сондай-аќ флора мен фаунаѓа бай. ‡ш кµл арасындаѓы биіктік ќ±ламасы орташа 700 метрді ќ±райды. Есік ќорѓаны - саќ-скиф дєуірініњ археологиялыќ ескерткіштерініњ ењ ірілерініњ бірі болып санайды. Ескертіш б.э.д V ѓасырѓа жатады. 1969-1970 жж К.Акишевтыњ бастаѓан ќазаќтан ѓалымдарымен Алматыдан шыѓысќа ќарай 50 км жерде есік молаларыныњ бірегей археологиялыќ кешені табылды. Есік ќорѓандары есік молаларыныњ оњт‰стік бµлігінен табылды, ол 45 ‰лкен ќорѓан ‰йінділерінен т±рады жєне солт‰стіктен оњт‰стікке ќарай 3 км-ге созылып жатыр. Б±л айрыќша патша ќорѓандары. Есік ќорѓаныныњ диаметрі – 60 м, биіктігі- 6. ‡йдіњ тµбесінде ш±њќыр болѓан. Ескі кµкжиектіњ дењгейінен 1,2 м терењдікте екі жерлеу табылды : бірнеше рет ±рланѓан орталыќ жєне орталыќтан 15 км оњт‰стікке ќарай б‰йірдегі ќабір б±зылмаѓан, жерленген адамныњ ќалдыќтары жєне ќабір ішініњ кµрінісі толыѓымен саќталѓан. Ќабір ішініњ камерасы Тянь-Шань шыршаларыныњ µњделген бµнерелерінен ќ±ралѓан. Кіру шыѓыс жаќтан камераныњ оњт‰стік жєне батыс бµлігінде ыдыс-аяќтар ќойылѓан, солт‰стік жартысында жерленген адамныњ ќалдыќтары ќалѓан. Антропологиялыќ ќорытынды бойынша Есік ќорѓанында жерленген адам монѓол тектес, европалыќ кескіндегі жетісу саѓыныњ сипатына келеді. Оныњ жасы 16-18 жас /9/. Ќорѓаныныњ ќабір іші камерасында 4 мыњ айын б±йымдар табылды, олар темір садаќ пен ќылыш, ќола айна, 31 ќыш металл жєне аѓаш сауыт, к‰міс ќасыќ, аѓаш шµміш, сердаликтен жасалѓан 26 моншаќ. Есік ќорѓасыныњ олжасыныњ арасынан ерекше орынды Ќазаќстан мен Орта Азия территориясындаѓы жазудыњ ежелгі ескерткіш жазбасы бар к‰міс тостаѓын алады. “Алтын Адамныњ” кµшірмесі Алматы мен Астана музейлеріне ќойылѓан. Есік сайы (Есік кµлі) Алматы ќаласынан 70 км ќашыќтыќта. Есік кµлі Тянь-Шаньныњ бірден-бір маржаны. 1963 жылдыњ 7 шілдесінде болѓан сел аѓыны мыњжылдыќ табиѓи платинаны б±зып кетіп кµлге ‰ш миллион кубометр селдік массаны єкеп тастады. Міне, осылай кµл жоѓалды. Есік кµлініњ орнындаѓы шаѓын екі суайрыќты, сайдыњ ќойнауына 3 км енген жол, кµлдіњ б±рынѓы т‰бінде орналасќан. Б±л апатќа ќарамастан, µзініњ с±лулыѓымен ерекше єсерлігі кµз тартады. Шарын каньоны – Шарын µзені (Алматы ќаласынан 200 км ќашыќтыќта). Б±нда табиѓат ескеркіштері - µте сирек жєне µте ќ±нды Сµгеті аќ ‰йењкі массивтері бар ‰йењкі шоќтары кездеседі. “Сарайлар ањѓары” мыњдаѓан жылдардаѓы процестер барысында шµгінді тау жыныстары µзіндік жербедер пішіндерін т‰зген – баѓаналар, м±наралар, шіркеулер т‰рінде келген бµлек-бµлек тау ќалдыќтары ерекше табиѓат нысандары. Ањѓар ±зындыѓы екі шаќырымнан астам, ені жиырмадан сексен шаќырымѓа дейін, ал терењдігі жиырма бес метр. Шарын каньоны АЌШ-таѓы єйгілі ‡лкен Колорадо каньоныныњ кіші моделіне ±ќсас дегенмен, шын мєнісінде, оныњ тек µзіне ѓана тєн кµркемділігі бар. Ќ±лыќтау тауы ќ±рамындаѓы карбон кезењіндегі шµгінділермен интрузивті жыныстарды тесіп µтіп, Шарын µзені каньон ањѓарын ќ±рады. ¤зен Іленіњ сол саѓасы болып табылады. Ол Алматыныњ шыѓыс баѓытына ќарай 193 км ќашыќтыќта аѓып жатыр. Б±ндай табиѓаттыњ ерекше бµлігі єр алуан болып келген жербедерге ие. Каньонныњ колонна, арка жєне тік ќ±здарыныњ биіктігі 150-300 метрге жетеді. “Бедленд” (жаман жерлер) деген атауѓа ие болѓан кµптеген кішкене сайлар мен жыралар ќалыњ жєне ретсіз тармаќ ќ±ра отырып, жербедерініњ аса тілімделіп келуімен тањ ќалдырмай ќоймайды. Каньоннныњ баурайында тµменгі карбон фаунасыныњ кµптеген ќалдыќтары кездеседі. Шарын арнасы кµп жерде табалдырыќты жєне аѓыны µте ќатты (µзен рафтингпен айналысуѓа µте ќолайлы), ал жайылма ‰сті террасалары мен жайылмалары ‰йењкі, терек, барбарис, шењгел жєне жыњѓыл µсетін ну тоѓайлардан т±рады. Осыныњ ішінде ењ бір ќызыќты, назар аударарлыќ болып, реликті аќ ‰йењкі тоѓайлары мен т±рандыќ шоќтар (азиялыќ терек) саналады. Осыларды тамашалау маќсатында µзен жаѓалауын бойлай, бір немесе одан да ±заќ жаяу саяхаттар ±йымдастыруѓа болады /10/. Шарын каньоны. ¦лы каньон! Шарын каньоны туристердіњ ойы бойынша демалыстыњ экзотикалыќ орны болып саналады. Жергілікті жердіњ бірегей ланшафты туристті ертедегі єлемі “Ќорѓандар ањѓарына” немесе “Жалмауыздар шатќалына” апарады. Каньон солт‰стік–шыѓыстан оњт‰стік–батысќа ќарай Шарын µзенніњ бойымен 154 км–ге созылып жатыр. Б±л солт‰стік Тянь–Шанныњ суы мол µзендерініњ бірі (Алматыдан шыѓысќа ќарай 193 км–де). Осы бір ерекше кµркем жердіњ бедері де єркелкі жєне µзініњ µзгешелігімен тањ ќалдырады. Каньонныњ тік жартастарыныњ жєне ќаќпаныњ, тізбектіњ биіктігі 150–300 м–ге жетеді. Шарынныњ арнасы табалдырыќты, аѓыны ќатты. Осы µзенмен аѓу к‰рделілітіњ 5–6 категориясын ќ±райды. Осы екпінді µзен ањѓары терек жыњѓылмен, шењгелмен, жидек, тал, жиде б±таќтарымен кµмкерілген. Каньон аясында м±здыќтануды басынан кешірген жер шары µсімдіктерініњ µкілі– шетен саќталѓан. Реликт т‰рі– шетен– 25 млн жыл б±рын жер шарында кењінен таратылѓан, ал ќазір жер шарыныњ тек бірнеше жерінде саќталѓан. Осы т‰рдіњ осыѓан ±ќсас кµшеті єлемніњ 2 жерінде: Ќазаќстанда жєне Солт‰стік Америкада саќталѓан. 1964 жылдан бері шетен тоѓайы табиѓат ескерткіші деп жарияланды. Сондай–аќ, торанѓы тоѓайы– азия терегініњ тоѓайы да ‰лкен ќызыѓушылыќ туѓызады. Ќызыл ќ±мныњ тасќа айналѓан миллиондаѓан ќабатты бітпес желдіњ соѓуынан жалањаштанып тамаша кµрініс ќалыптастырып т±р. Єсіресе, шыќќан к‰нмен шаѓылысып жатќан жартастыќ жыралар µте єдемі. Б±л жерден– араб шейхтерініњ с‰йіктісі с±њќар балабанды кездестіруге болады. Олар Туркменстанѓа к‰згі ±шар алдында жартас жорыќтарына ±я салады.Ал шатќал т‰бімен аѓатын µзенде сирек кездесетін балыќ “жалањаш осман” бар. Ландшафтыныњ єркелкілігі флора мен фаунаныњ єр т‰рлі болуын ќалыптастырады. Б±л жерде µсімдіктіњ 1500 т‰рі бар, олардыњ 17 т‰рі Ќазаќстанныњ Ќызыл кітабына енген жєне с‰ткоректілердін 62 т‰рі ±я салатын ќ±стардыњ 103 т‰рі, бауырымен жорѓалаушылардын 25 т‰рі кездеседі. Негізгі Шарын коньонына бірнеше басќа каньондар жанасады. Мысалы: µзен саѓасымен Темірлік. Аталѓан коньон аз зерттелген жєне жана ашылулар жоспарында т±р. Сонымен осынын барлыѓы Ќазаќстанныњ оњт‰стік астанасы Алматыдан 200 километрге кетіп, Ќытаймен шекаралас ±йѓыр ауданына дейін жетуге т±рады /11,12/.Тау туризмі жєне альпинизм. Ќазаќстанда туристерге бір к‰нде єрт‰рлі табиѓи белдеуде болуларына бірден-бір м‰мкіндік бар: ќ±мды шµл мен даладан бастап мєњгі м±здыќтар мен алып шыњдарѓа дейін. К‰згі кезењ ‰шін ењ мањызды болып табылатыны, Іле Алатауы мен К‰нгей Алатауыныњ кµркем тауларына жасалѓан туристік маршруттар, олардыњ ±заќтыѓы Ыстыќ-кµлге саяхатты ќосќанды 1 к‰ннен 15 к‰нге дейін. Тянь-Шань тауларымен саяхаттай ж‰зіп саяхатшы шаршалы орманды, альпі шарѓынын, екпінді µзендерді, ќарлы шыњдармен жєне мєњгі м±здаќтармен кµршілес жатќан биік таулы кµлдерді кездестіреді. Барлыќ маршруттар тењіз дењгейінен 700 м биіктікте орналасќан Алматы ќаласынан басталады. Маршруттыњ жаяу бµлігі 1500-1600 м биіктіктегі єрт‰рлі шатќалдарда жалѓасады. Алынатын асудыњ максималды биіктігі тењіз дењгейінен 4500 м . Туристер баратын турлар єрт‰рлі к‰рделілік категориясы, сондыќтан жањадан бастап келе жатќан туристерде де жєне тєжірибелі тауѓа баѓынышуларда да ќызыѓушылыќ туѓазады жєне µте ќолайлы. Алмарасан, Алматау базасы, Кумбел асуы, Таулы баќ айналасы жєне Талѓар сияќты кµркем жерлерге барып аз тек ќана єрт‰рлілік пен жергілікті флора мен фаунаныњ єдемілігін ѓана тамашалайды /13/].Альпинизм. Таулы туризмніњ ењ экстремалды т‰рі альпинизмді ±нататындар Іле Алатауыныњ єйгілі шыњдары, оныњ ішінде Талѓар шыњына (5017 м) шыѓып жоѓары рахат сезіміне бµлінеді жєне сергектік ќуатына, жаќсы кµњіл к‰йге бµлінеді. Алматы айналасындаѓы шыњѓа шыѓу жоѓары емес к‰рделілік дењгейі болып саналады, сондыќтан жањадан бастап келе жатќан туристер ‰шін µте ќолайлы. Талѓар шыњы б±л маршрутќа ќараѓанда к‰рделірек жєне тєжірибиелі альпинистерге ќызыѓушылыќ туѓызады. Таѓы да басты альпинистік кµрнекі орын Хан–Тєњірі–(6995 метр) жєне Жењіс (7439 метр) шыњдарын ќамтитын орталыќ Тянь–Шань ауданы болып саналады. Б±л аудан Ќазаќстан, Ќытай мен Ќырѓызстан шекарасындаѓы єлемдік альпинизмніњ бірден–бір орталыѓы болып саналады. Хан–Тєњірі –рухтар єміршісі т‰ркілердіњ ќасиетті тауы. К‰н батќан кездегі айналадаѓы таулар т‰некке енеді, ал тек олардан биік Хан–Тєњірі ќызыл т‰ске боялады, ол мєњгі м±з єлемінде кенеттен б‰ршік жарѓан ќызѓалдаќты еске салады. Соњѓы жылдары б±л аудан тек спортпен ш±ѓылданушыларѓа ѓана емес, сондай–аќ туристерге айтќара ашыќ, олар Хан–Тєњірі етегіндегі лагерге бара алады. Алматы Аспан таулардыњ ж‰регіне тура жол салатын жаќын ірі ќала болып саналады. Єрине, осындай биіктіктегі тауѓа шыѓу жаќсы физикалыќ дайындыќты талап етеді.“Фауна” т‰йеќ±с фермасы. 2001 ж бері Алматы ќаласынан 55 км жерде Ењбекшіќазаќ ауданында африкандыќ (ќара жєне кµгілдір) т‰йеќ±с шыѓаратын “Фауна” фермерлік шаруашылыѓы ж±мыс жасайды.Б±л Орталыќ Азияда 100–ге тарта керемет т‰йеќ±сы бар бірінші ферма. Ол аса кµркем, экологиялыќ таза ауданда 120 га жерді алып жатыр. ТОО “Фауна”–ныњ басшысы– Е.В Чайковский, Б¦¦ академигі, атаќты физик–атомшы. Ж±мыс жасап келе жатќалы бері “Фаунаны” єлемніњ кµптеген елдерінен келген мыњдаѓан турист аралады. Маршрутќа т‰йеќ±с фермасын жєне осы ферма мањындаѓы Ќазаќ Ѓылым Академиясыныњ дендрарийін ќосуѓа болады. Орталыќ Азия ‰шін жања ќ±с µсіру т‰рі – туристерде т‰йеќ±с µсірумен танысуѓа µте ‰лкен м‰мкіндігі бар.Туристер фермада африка т‰йеќ±сын, кішкене атты, ‰й жануарларын, тауыќты ќызыќтай алады. Б±дан басќа туристерге т‰йеќ±с ж±мыртќасын, етін, ќанатын, терісін алуѓа ±сынады.Саяхат аяќталѓан соњ Дендрарий кафесінде єлемніњ жаќсы аспаздарыныњ єдісімен даярланѓан т‰йеќ±с етініњ дємін татып кµре алады /14/. Кµлсай кµлдері. Кµптіњ айтуынша Алматыдан Ыстыќ кµлге барар жолдыњ ењ ќысќасы, біраќ ењ єдемісі осы Кµлсай кµлдері арќылы µтетін жол. Кµптеген жергілікті туристер бір рет болса да б±л кµркем ауданѓа келіп кетуге тырысады. Кµлсай кµлдері К‰нгей Алатауыныњ тау тізбектерінде, Алматыдан 115 км ќашыќтыќта шыѓысында орналасќан. Автомобиль жолыныњ баѓыты Алматы-Шелек, сосын Кегенге дейін созылып жатыр. Одан жол Саты деген шаѓын ауылѓа єкеледі. Б±дан жол жоѓары ќарай Кµлсай кµлдеріне (15 км) кµтеріледі, соќпаќ жол арќылы. Орта Кµлсай кµліне сєл кµтеріле Жоњѓар Кµлсай (4 км) арќылы Сарыб±лаќ (3275 м) асуын асып, µзен ањѓарымен тµмен Сарыб±лаќ ауылына келіп т‰седі. Жергілікті жер кµлдер аралыќ т‰гелдей аѓашпен, ал асуѓа апаратын баурайлары шµппен жамылѓан алќап. Єр кµлдіњ жанында кемпингтер бар жєне б±л баѓытќа кµбінесе ‰ш к‰н кетеді. Сатыда жергілікті орманшыдан атты жалѓа алуѓа болады (не Алматыдаѓы жергілікті туристік компониялар арќылы). Ќайыњды сай (Ќайыњды кµлі). Алматы ќаласынан 280 км ќашыќтыќта. Тењіз дењгейінен 1867 м биіктікте Алматыдан 300 км шыѓыс баѓыттаѓы кµркем Ќайыњды кµлі аттас келген сайдыњ ќорыќтыќ аймаѓында орналасќан. Кµл жерсілкіну кезінде тау тастардыњ Ќайыњды µзенін бітеп ќалуынан пайда болды. Кµлдіњ ортасындаѓы µлі шыршалар µте єсерлі кµріністердіњ бірі. Кµл ќазанш±њќырыныњ пішіні табаќ тєріздес лай жиналѓан түбі тегіс келген, ал максималды терењдігі 20 м. Тамѓалы петроглифтері. Ќайталанбас єсемдігі бар Тамѓалы шатќалы Алматы ќаласынан солт‰стік–батысќа ќарай 170 км–де Шу–Іле тауларыныњ оњт‰стік–шыѓысында орныласќан. Тамѓалы µте ќ±рѓаќ, ыстыќ климаты бар шµлейтте созылып жатыр, алайда таулар жылдыњ жылы мезгілінде ќалыњ б±тамен кµлкеріледі, ал кµктемде шатќал г‰лден жасалѓан кілеммен жабылады. Тамѓалы тек ќана µз табиѓатымен тањ ќалдырып ќоймайды, м±нда µсімдіктіњ сирек т‰рі Регель ќызѓалдаѓын, Кушакевич юнонасын немесе µзініњ алѓашќы ќалпын саќтап ќалѓан жабайы ањдар: ќасќыр, т‰лкі, ќоян, тасбаќа, жылан жєне кµптеген жыртќыш ањдар: дала б‰ркітін кездестіруге болады. Тамѓалы тас– µте ертедегі µнер галереясы, картинада жеке ањдармен адамдармен ќоса, ежелгі адамдардыњ µмірініњ жалпы кµріністері суреттелген. Петроглифтер арасында дµњгелектіњ, арбаныњ, д±ѓа жазуларыныњ суреті бар. Ќазаќстан тарихында кµптеген ѓасырлар бойы µз іздерін ќалдырѓан єрт‰рлі халыќтар ‰шін Тамѓалыныњ тар ањѓары жєне каньон жартасы ерекше ќасиетті, салттыќ рєсім µтетін , сиќырлы єдет–ѓ±рып µтетін, ќ±дайѓа жєне єруаќтарѓа табынатын орын болып саналды . Тамѓалыѓа табыну салты осы к‰ні де жалѓасуда, оны б±таѓа байланѓан мата ќиындысынан, ќазіргі табынушылармен жасалатын ќарапайым “ќ±рбан шолудан” кµруге болады.Шатќал мањында ќола дєуірініњ (XI–X ѓѓ б.э.д) жєне ертедегі кµшпенділердіњ (б.б.д III ѓ жєне б.э II ѓ) молалары табылды. Шатќалдыњ тау жаѓдайы тањдауды шектеді, сол себепті адамдармен сол кезде игерілген аймаќты кейінгі ±рпаќтары да ќолдана берді. Біртіндеп, ескі ќ±рылыстар ‰йіндіге айналды, оныњ орнына жањалары пайда болды. Тамѓалы ескерткіштерініњ барлыѓы толыќ зерттеліп болѓан жоќ, сондыќтан Тамѓалыѓа ќатысты кµп с±раќтары жауапсыз ќалуда. Тамѓалыныњ ежелгі мекендеушілері Ќазаќстан жерін б.э.д II ѓ ќонытаѓан ќола дєуірініњ тайпасы болып саналады. Тамѓалыныњ алѓашќы мекендеушілері петроглифтерді салып, ‰й жєне тас тµбешік ќ±рап, шатќал ландшафтына ќайталанбас єсемдік енгізді. Тамѓалы петроглифтерініњ кµрмесі єлемдік мањызы бар ќазына болып табылады жєне ЮНЕСКО ќорыныњ ќорѓауында. Табиѓат пен тарихты с‰юшілер Тамѓалы шатќалында кµптеген ќызыќты нєрсе таба алады /15/. Оњ жаѓалауындаѓы µте ‰лкен тастардан кµптеген жылдар бойы Будда мен буддистердіњ кескіні аспанѓа ќарауда. Суреттер астындаѓы ќасиетті текет санскритте былай айтылады : “Ом ман э падмэхум”, “Лотос г‰ліндегі ќар маржандар” деген маѓына береді. Тарихшылар суреттер мен жазуды XII ѓ жатќызады. Ќ±рбан шолынатын орыннан алыс емес мањда VII-IX ѓѓ жататын ежелгі т‰рік руна хаты жазуларымен бір тас бар. Оларды ќыпшаќтардыњ ежелгі тайпасы ќалдырды деген жорамал бар. Орта ѓасырларда буддизм Оњт‰стік Ќазаќстан территориясында кењ ќанат жайды. Б±л жер, сондай–аќ алматылыќ шыњѓа шыѓушылар арасында да кењ танымал, олар м±нда кµктем мен к‰з айларында жиналады. ¤зен ањѓары – шµл жєне шµлейт ландшафты болѓанына ќарамастан Алматы аймаѓыныњ µте кµркем орындарыныњ бірі. Іле µзені. Іле µзені Ќытайдыњ Батыс баѓытында аѓып, солт‰стік-батысында Балќаш кµліне ќ±яды. Балыќ аулауѓа µте ќолайлы орналасќан. Ќаладаѓы кейбір туристік мекемелер Ќапшаѓай су ќоймасынан тµмен тыныќ µзен суы арќалы салмен бір к‰ндік саяхат, жорыќтар ±йымдастыра алады. Тура осы су аѓыны мањында суќоймадан 20 шаќырым тµмен. Тањбалы тас жартастардаѓы сурет галереясы орналасќан. Б±л ‰лескі Баќанас жолыныњ Алматыдан 120 шаќырым ќашыќтыќта орналасќан. М±нда мыњ шаќты тастардаѓы єрт‰рлі кµріністер салынѓан: б±ѓы ањшылыѓынан Будда кейпіне дейін. Сонымен ќатар б±л жартастарѓа жергілікті альпинистерде ‰йір. 20-100 м биіктікке кµбінесе арќан тартып шыѓады. М±ндаѓы альпинизм єр алуан т‰рде жєне кейбір спорттыќ баѓыттарды µзіне кіргізеді. Альпинизммен айналысуѓа ењ ќолайлы мезгіл кеш кµктеммен к‰з айлары. Егер сіздер µз бетіњізбен б±л ауданѓа саяхат ±йымдастырѓыњыз келсе, онда Ќапшаѓайдан Баќанас жолына т‰сіп, “Керб±лаќ” (108 шаќырымда) кафесіне дейін 10 шаќырым ж‰ріп, сол жаѓындаѓы ауылдыќ жолѓа б±рылуыњыз ќажет. Ол жол сізді µзенге апарады, осы µзенніњ сол жаѓалауымен жартастарѓа дейін жоѓары кµтерілесіз /16/. Бесшатыр бейіті. Б±л тањ ѓажайып ерте кµшпенділер ескеркіші Жетісу жерініњ Іле µзенініњ жоѓарѓы аѓысында орналасќан (Жаркент ауданы, Алматы ќаласынан 250 шаќырым ќашыќтыќта). Бейіттен µзенніњ оњ жаѓалауынан Іле Алатауыныњ алыстан жотасына дейінгі паноромдыќ кµрініс ашылады. Бейіт диаметрі 8-ден 70 м-ге дейін, биіктігі 2-20 метрге дейін жететін он сегіз ќорѓаннан т±рады. Барлыќ ќорѓандар ірі шаќпаќ жєне ±саќ тастармен араластырылып ќ±йылѓан жєне тµбелері тегіс бір типті болып келген. Ќорѓанныњ бірін спиральды т‰рде 93 тас ќоршау айнала т±рѓызылѓан. Кейбір вертикальды т±рѓан тас таќташаларда ќазаќ руларыныњ символдары – тањбалар ќашалѓан. Олардыњ арасынан арѓын елініњ руы “кµзтањба”, “ашыќ кµз” тањбасын кµруге болады. Басќа бір ќорѓан ќабырѓасында м‰йізі артќа ќайырылып, шалќасынан жатќан ешкініњ тамаѓына ±зын ќ±йрыќты, тікірейген ќ±лаќты ‰лкен жыртќыш ањ (ќасќыр боуы керек) жармасќан. Кейбір т±жырымдар бойынша Бесшатыр бейітінде Жетісу саќтарыныњ тайпа кµсемдері жерленген дейді. Бейіттен батыста, бес шаќырымдай ќашыќтыќта басќа археологиялық ескерткіштер орналасќан. 45 тас ќоршаудан т±ратын б±л тізбек солт‰стіктен оњт‰стікке ќарай иректеліп жарты шаќырымѓа созылып жатыр. Бµлек таќташалармен жартастарды н‰ктелік жєне жалпы техника бойынша ешкі, жабайы ќабандар суреті ќашалѓан. Бесшатыр бейіті µте алыс ауданда орналасќан жєне Іле –Алатау ±лттыќ парктіњ ќ±рамына кіргізілген. Бес-Шатыр - кешені ежелгі Ќазаќстан территориясында б.э.д I мыњ жылдыќта µмір с‰рген ежелгі саќтардыњ рухани меккесі болып саналѓан. Олардыњ ішіндегі ењ тамашасы Бес-Шатыр обалары, олар 31 ќорѓан “Жетісу пирамидасы” деп аталатын ењ ‰лкен ќорѓанныњ диаметрі 105 м, биіктігі- 17 м. Б±л ќорѓандардыњ аѓаш саѓаналары тянь-шань шыршаларыныњ бµрмесінен ќ±ралѓан, 2 мыњ жыл бойы µте жаќсы саќталып келген. Бес-Шатыр ќорѓандарыныњ ерекшелігі- шытырлан жерлері бар жер асты ‰њгірі, оныњ бір жолы ќабірге апарады. Хан мазаларынан батысќа ќарай, жануарлар суреттері салынѓан, 45 тас шарбаќ тізбегі солт‰стіктен оњт‰стікке ќарай созылып жатыр. Осы µзіндік тас шежіреде т±рмыс пен ањшылыќтыњ кµріністері салынѓан. Ѓалымдар б±л территорияныњ барлыѓы- кешенніњ салттыќ ауданы деп есептейді. Кµрнекті ќазаќ ѓалымы Ш.Уалиханов 1856 ж µзініњ Ќ±лжаѓа сапарында Алтын-Эмель жоталарын асќан болатын. Азияныњ осы бµлігінде Шењгелді оазисіндегі ескі су ќ±бырыныњ қалдыќтарын тапты. Ш.Уалихановтыњ музейі мен мавзолейі осы жотаныњ солт‰стік баурайыныњ етегінде орналасќан /17/.Кµкжайлау. Ењ бір танымал жаяу саяхаттыњ бірі Алматы мањында Медеу м±з айдыны алдындаѓы автобус аялдамасынан басталып, соќпаќ жолмен жоѓары тау ќырќаларыныњ ањѓарына дейін жалѓасады. М±нда, ‰стінен ќоршаѓан таулардыњ єдемі кµріністерін кµре алатын ќ±мбел беткейлеріне кµтерілу сияќты, кµптеген варианттарды кіргізуге болады. Ќырќалардыњ ањѓары мањында кµріп, тамашалауѓа т±рарлыќ шаѓын сарќырама бар. Бірнеше соќпаќ жолдар ањѓардан тµменге апарады. Сол соќпаќтардыњ ењ жаќсысы тура батыстаѓы Казачке µзеніне, Терісб±таќ алќабына т‰седі. Б±л соќпаќ арќылы ќайтадан ‡лкен Алматы µзеніне келіп, ќалаѓа автобуспен ќайтуѓа болады. Осы баѓыт кµктем жєне к‰з айларында µте ќолайлы. Ќыста оны шањѓымен, ал жазда керісінше тау велосипедінде ж‰ріп µтуге болады /18/. Бутаковканыњ сарќырамалары. Ќала т±рѓындарына µте танымал Бутаковка µзені Кіші Алматы µзенінен ќала шетінен 3 шаќырым ќашыќтыќта бµлініп аѓады. Демалыс к‰ндері б±нда пикник пен кєуепке шыќќан адамдар саны µте кµп. Ањѓар бастауына ќала кµліктермен жетуге болады. Жолдан шамамен 4 шаќырым ќашыќтыќта ањѓардыњ шыњы мањында бірнеше жастар лагерімен шаѓын ќонаќ ‰й бар. Б±л ќысќа жєне ±зын жаяу саяхаттарды бастаудыњ тамаша орны. Ењ бір єсерлі осы ауданныњ баѓыттарыныњ бірі Бутаковка сарќырамаларына апарады. Сарќырамалар кµркем жердегі гранитті жартастар арасынан 25 м биіктікте атќылап шыѓады. Ањѓар мен Бутаковка асуына дейін таѓы 2 шаќырым жоѓары кµтерілгенде сіздіњ кµз алдыњызѓа Талѓар ауданына тамаша кµрініс ашылатын єсем орын бар. Осы т±ста Кимасар жотасына жєне Талѓар µзенініњ сол жаѓалауындаѓы ањѓарына жаяу барып, Медеуге ќайтып келуге болады. Бутаковка шатќалы. Алматы мањындаѓы µте кµркем жердіњ бірі. Шатќалдыњ басты кµрнекілігі– атаќты Бутаковка сарќырымалары. ‡лкен сарќырама негізг шатќалдыњ сол жаќ ќозѓалу жолыныњ ќолбасында орналасќан. Оныњ биіктігі 20 м. Биіктігі 10 м болатын екінші сарќырама µте єсерлі емес, біраќ ќызыќты. Ол негізгі шатќалдан жоѓары ‰лкен сарќырамадан саѓат тілініњ ж‰рісімен орналасќан. Бутаковкада µмір ќыста да толастамайды. ‡лкен Бутаковка сарќырамасы жылдыњ осы мезгілінде судыњ ќатып ќалѓан тамшысы ќар ќызыныњ сарайына кіре беріс жерін еске салады. Альпинистер кейде осы ќатќан сарќырама бойымен кµтеріледі. Бутаковка сарќырамасынан да тартымдыраќ Лесной асуы (2650 м) бола алады, егер оныњ беткейге “бетін” жењгізсек, онда тау ањѓарыныњ ±мытылмастай, єсем келбеті ашылады. Ќотырб±лаќ шатќалында ”Алматау” (1870 м) тау шањѓы базасы орналасќан, одан тµменірек “Тау–Самал” санаторийі бар. Кім–Асар (2060 м) асуы Медеу шатќалы арќылы жасалатын ат жєне жаяу маршруттарда тањ ќаларлыќ єсер туѓызады. Жол кішкене тау µзені Кім–Асардыњ бойымен созылып жатыр. Маршрут бойыныњ єсем орындарыныњ бірі– т‰се беріс жєне Бутаковка шатќалыныњ µзені /19/. Алтын Емел. Аќтау, ‡лкен жєне Кіші Фалќан жєне Шолаќ кµркеме таулары енетін ауданы 90 шаршы шаќырым, Алтын Емел ¦лттыќ паркі территориясынан табиѓатты с‰юші ќауым µзіне к‰тпеген ж±маќ аша алады. Парк Іле µзенінен Аќтау тізбектерініњ беткейлеріне дейін созылып жатыр. Сонымен ќатар, м±нда Шолаќ жар тастарына салынѓан суреттер, єнші ќ±м жєне жануарлар єлемініњ алуан т‰рлерін, тіпті тастан жасалѓан ешкілер мен ќ±лан, ќараќ±йрыќтарды кездестіруге болады. Єнші ќ±м. Таѓы бір табиѓатыныњ ќайталанбас кереметі – ‰лкен “єнші ќ±м”. Іленіњ Оњ жаѓалауында, Алматыдан солт‰стік шыѓыс баѓыттаѓы 182 шаќырым ќашыќтыќта орналасќан, б±л ж‰зген µзен кемелерініњ гуілі сияќты дыбыстар шыѓарады. Солт‰стік батыстан оњт‰стік шыѓысќа бір ќалыпты ирелењдеп 3 шаќырым ќашыќтыќќа, биіктігі 300 м бархан созылуда. Оныњ оњт‰стік-батыс беткейі тегіс болѓанмен, ќарама-ќарсы солт‰стік шыѓыс беткейі бірнеше жайпаќ ќ±ламалы ќырќалары бар. “Єнші ќ±м” ±мытылмас єсер туѓызады. Оныњ гуілі мен дірілі онша байќалмайтын оныњ беткейі бойынша ќ±мныњ сырѓып, тµмен т‰суінен туындайды. Ќ±рѓаќ ќ±мдардыњ ќозѓалысынан болатын ‰йкеліспен ќ±рѓаќ ауа байланысќа т‰сіп, оларды электрлендіріп, діріл туѓызады. Ал резонанстыњ ќолайлы жаѓдайлары ‰лкен ќуатты дыбыс толќындарына єкеледі. Олар тыѓыз топыраќтан шаѓылып, ќ±м дірілін тудырады. Б±л дыбыс бірнеше шаќырым ќашыќтыќќа естіледі, біраќ ылѓал не жауын-шашын кезінде, ол єнін тоќтатады. Табиѓаттыњ таѓы да ќайталанбас бір ѓажайыбы “Айѓай ќ±м” (немесе “єнші ќ±м”). Ол Алматы ќаласынан солт‰стік-шыѓысќа ќарай 182 км орналасќан. Іле µзенніњ оњт‰стік жаѓалауындаѓы табиѓат феномені ќ±мдардыњ ќ±рѓаќ к‰ндері м‰ше єуеніне ±ќсас дауыс шыѓаруымен єйгілі. “Єнші ќ±м” ±мытылмас єсер ќалдырады.Оныњ гуілі мен дірілдеуі ќ±мныњ беткей бойымен єрењ байќалатын ќ±йылуымен ќоздырылады. Ќ±рѓаќ ќ±мныњ ќ±рѓаќ ауамен ‰йлесім ќозѓалысын тудыратын ‰йлесуі дірілдеу келтіреді. Ал, жаќсы естілуге ќолайлы жаѓдайды тыѓыз топыраќтан ќамтыла отырып, ќ±мдардыњ дірілін келтіретін к‰ші жол дауыс толќыны ќалыптастырады. Б±л дауыс бірнеше километрден естіледі. Ылѓалы ауа райында ќ±мдар “єндетпейді”. Кварцитті ќ±м таулар- ‡лкен жєне Кішкене ќалќандардыњ биіктігі 120 м жєне 4 км созылып жатыр. Бір ќызыѓы ќ±м жазыќта кµшпейді. Ќ±мныњ кµлеміндігіне жєне к‰шті желдерге ќарамастан орнынан бірнеше мыњдаѓан жылдар бойы жылжыѓан емес. Оныњ оњт‰стік-батыс беткейі тегіс, ал ќарама-ќарсы солт‰стік-шыѓыс беткейінде жайпаќ ењісті жоталар бар /20/. Ќазаќстанныњ оњт‰стік астанасы – Алматы. Алматы облысыныњ сайлары мен таѓы басќа назар аударарлыќ жерлерімен таныстырудаѓы экскурсиялардыњ кµп бµлігі µз бастауын Алматы ќаласынан алатындыќтан, кез-келген экскурсия ќаланы ќысќаша шолудан басталады. Алматыныњ ежелгі атауын Алмалы, ‡лкен жєне Кіші Алматы шатќалдарымен ‡лкен жєне Кіші Алматы µзендері µз атауында саќтап ќалѓан. Алматы т‰ркі сµзі “алма” яѓни, “алма аѓашына мол” дегенді білдіреді. XIX ѓасырдыњ аяѓында жергілікті алмалардыњ т‰рін херсон апортымен шаѓылыстырѓанда єлемге єйгілі Алматы апорты алынады. Алматы ќаласыныњ жања тарихы 1854 жылы Іле µзенінен ары, Алматы шатќалында, Іле Алатауы бекінісініњ ќ±рылысынан басталады. 1867 ж бекініс “Верный” деп аталып, 1921-1994 жылдарѓа дейін біздіњ ќаламыз “Алма-Ата” деп аталып, тек 1999 жылы Алматы атауы берілді. 1929 жылдан 1997 жылға дейін Алматы Ќазаќстанныњ астанасы болып келді. Ќазірдіњ µзінде де Алматы ќаржы, кµлік, ѓылыми, мєдени орталыѓы болып ќалуда. Б±нда біздіњ ¦лттыќ банк жєне банкноттыќ фабрикасы, Ѓылым Академиясы, кµптеген институттар, ірі зауыттар, фабрикалар, кітапханалар, м±ражайлар, стадиондар орналасќан жєне жаќын мањайда метро іске ќосылуы тиіс. Ќала тењіз дењгейінен 750-1050 м биіктікте Іле Алатауы етегінде жайѓасќан. Оњт‰стігінде Іле Алатауыныњ ќарлы шыњдар тізбегі – Талѓар (4973 м), Комсомол (4376 м), ‡лкен Алматы (3684 м) шыњдары, ал тµменірек 1520-1750 м биіктікте Медеу шатќалы орналасќан. Онда біздіњ белгілі м±з айдынымыз бар. Жаќын мањдаѓы тауларда ‰ш ж‰зге жуыќ м±здыќтар, ал солт‰стік батыста Каспийге дейін дала, шµлейт жєне шµлдер тараѓан. Жасыл желекке оранып т±рѓан ќаланыњ 8 мыњ гектар территориясын саябаќтар, шоќтар, бульварлар, баќтар алып жатыр /21/. Климаты–арктикалыќќа жаќын континентальдыдан субконтинентальдыѓа дейін ќала оњт‰стігі мен солт‰стігі екі т‰рлі климат зонасында орналасќан. Тєулік барысында ауа температурасы 10-10С-ѓа ауытќуы м‰мкін, сондыќтан Алматы т±рѓындары киінуінде ‰лкен кµріпкелділік байќалады. Тянь-Шаньныњ солт‰стік жоталары баурайындаѓы тењіз дењгейінен 950 м биіктіктегі жоѓары таулы µлкеде кµп ќабатты ѓимараттардыњ болуы єлем ќалаларынан ерекше етеді. 1300 м биіктікке дейін кµтерілген Кµк-Тµбе тауыныњ кµрініс алањынан кµз жіберсењіз жасыл желекке батќан ќаланыњ сєулетті понорамасы т‰седі. Таудыњ оњт‰стік шыѓыс беткейінде оригинальды конструкциялы теледидар м±нарасы, ал алдыњѓы кµріністе жиырма бес ќабатты “Ќазаќстан” ќонаќ ‰йі, басќа кµрнекті ѓимараттар тізбегіне кіреді. Ќала т±рѓындарыныњ ењ бір с‰йікті демалыс орны – Орталыќ демалыс жєне мєдени саябаѓы. М±нда кµптеген атракциондар, ќайыњ жєне катомарандармен су серуендерін ±йымдастыратын жасанды кµлдер бар. Таѓы бір кµптіњ с±ранысына ие саябаќтардыњ бірі 28 Панфиловшы-гвардияшылар атындаѓы саябаќ. Алматыныњ тура орталыќ бµлігінде орналасќан. Осында ќала сєулет µнерініњ маржаны болып бір т‰йір шегесіз салынѓан 20 ѓасырдыњ басындаѓы архитектуралыќ ескерткіші – киелі Вознесенскийдіњ кафедралды шіркеуі саналады. Саябаќта 1941 ж Москва т‰біндегі шайќаста барлыѓы дерлік ќаза тапќан генерал Панфилов дивизиясыныњ 28 жауынгерініњ ерлігі ќ±рметіне Дањќ Мемиоралы т±рѓызылѓан. Жања алањ – салтанатты шерулер, мерекелер мен халыќ серуендері µткізілетін жері. Б±нда Президент резиденциясы, Алматы єкімшілігі, Орталыќ мемлекеттік м±ражайы, телеорталыќ ѓимараты, Анкара отельдері Іле Алатауыныњ ќарлы ‰йлесімді кµрінуде. Алањныњ тура ортасында ќанатты барстыњ ‰стінде отырѓан саќ жауынгерлерініњ бейнесі орнатылѓан Тєуелсіздік ескерткіші салтанатты кµрінуде /22/. 1999 ж. Алматыда 3 мыњ діншіл адамдарѓа арналѓан жања орталыќ мешіті ашылды. М‰бєрак атындаѓы Ислам мєдени орталыѓы мен университеті ж±мыс істеуде. Астана, Алматы архиепискасымен басќарылатын орыс Православ елі шіркеу епархиясы ќарамаѓына киелі – Вознесенский мен киелі Никольский жєне таѓы басќа шіркеулер кіреді. Ќала орталыѓынан троллейбуспен 20-25 минут уаќытта жететін Алматы аэропорты оњт‰стік батыс баѓытта орналасќан. Алматы бизнеспен ќатар демалыс пен кµњіл кµтеруге ‰лкен м‰мкіншіліктері бар орталыќтардыњ бірі. Оњт‰стік астана ќонаќтарын ‰йдіњ бір ќабатына дейін орын алатын, президенттік жєне патшалыќ нµмерлері бар єр т‰рлері кластаѓы ‰штен бес ж±лдызѓа дейін отельдер мен ќонаќ ‰йлер к‰те алады. ¤здерініњ ‰лкен коллекцияларымен Ќазаќстан Республикасыныњ Орталыќ мемлекеттік м±ражайы мен Є. Ќастеев атындаѓы сурет кµркем µнер м±ражайы ќызыќтырмай ќоймайды. Коллекциясында ќазаќ халыќ аспаптарыныњ 60 т‰рі кездесетін халыќ аспаптар м±ражайы µте керемет болып келеді. Алтын жєне баѓалы металдар м±ражайында Ќазаќстанныњ зергерлік µнер тарихы берілген. Ќалада сурет галереялар µте кµп. Алматы кµптеген ірі театр, концерттік зал, филармония, кітапханалар, ењ ірісі 1931 ж ашылып, кітап ќорында 5 млн томы бар ¦лттыќ кітапханасы бар ѓылыми-мєдени орталыќ. Музыкалыќ µміріндегі ењ бір жарыќ оќиѓалардыњ біріне жыл сайын жаз айыныњ соњында µте кµркем Медеу шатќалында µткізілетін “Азия дауысы” фестивалі. Сонымен ќатар, Алматыныњ т‰нгі µмірі де ќызыќтырмай ќоймайды. М±нда тањдаулы ас ‰стінде µз єњгімелерін ж‰ргізушілерге де, ќазіргі кезењ музыка астында билет кµњіл кµтергілері келгендерге де, рулетка немесе ойын ‰стелдерінде µздерін сынаушыларѓа да ќызыќты жерлер табылады. Ережелері барлыќ жерлердегідей, біраќ тєуекелі де аз емес. Ал сіздіњ ±тысыњыз сіз ойлаѓаннан кµп болмаса, аз емес /23/. Алматы – елдіњ спорттыќ орталыѓы. Алматылыќтармен ќала ќонаќтарыныњ ќарамаѓында бес стадион, ипподром, тењіз дењгейінен 1 700 м биіктегі биік таулы м±з айдыны Медеумен, тењіз дењгейінен 2 200-2 780 м биіктіктегі к‰рделіліктіњ єр дењгейіндегі кµптеген шањѓы трассалары мен аспалы жолдары бар таушањѓы “Шымб±лаќ курорты”. Єлемге єйгілі жоѓары таулы “Медеу” м±з айдыны ќаладан 15 шаќырым ќашыќтыќтаѓы кµркем шатќалда орналасќан. Оныњ 10 500 шаршы метр ауданында м±з айдыны – конькиді уаќытша алып тебудіњ, хоккей мен фигуралы сырѓанаулардан ашыќ жарыстар µткізудіњ ењ бір ќолайлы орны. М±нда єлемніњ 120-дан астам рекорды тіркелген. Ж±мсаќ климат, к‰н радиациясыныњ оптимальды дењгейі, желсіз ауа-райымен, ењ бір таза м±здыќ суынан жаратылѓан м±з айдыны “Медеуді” єлемніњ ењ бір кµркем м±з айдыны етеді. Триамбуналарынан ќарлы Алатау шыњдары мен Кіші Алматы ањѓарындаѓы селге ќарсы т±рѓызылѓан су бµгеніне ењ бір єсерлі кµрініс ашылады. Осы су бµгені ќаланы 1973 жылѓы с±мдыќ селден аман алып ќалѓан. Бµген ќырќалары артында Кокашик сайы мен тау шањѓы Шымб±лаќ курортына апаратын трассалар жєне 1,5 шаќырымды ќанатты-креслолы жолдармен отельдер орналасќан. Б‰гінгі к‰нде адамдардыњ кµбі µркениеттен ары кетіп, табиѓат жаѓдайында шытырман оќиѓаларды ањсауда. Б±л жабайы табиѓатпен µткір сезімдердіњ идеалды ‰йлесуі туризммен спорт симбиозы. Ландшафттыќ єр алуан болып келуі таулы экспедицияларын, атты-жаяу саяхаттар, шµлдерде автотрекинг, µзендерде байдаркалармен ж‰зуге, вертолетті турларды ±йымдастыруѓа м‰мкіндік береді. Алматы облысыныњ туризм экзотикасы болып, сіз бір к‰н тіпті, бірнеше саѓаттар ішінде бес климаттыќ зоналардыњ куєгері бола алуыњыз саналады. Кез-келген елде м±ндай м‰мкіншіліетер кездесе бермейді. Оњт‰стігінде – ќатты ќызѓан шµл дала (тењіз дењгейінен 600 м биіктікте), солт‰стігінде – мєњгі м±з жамылѓан шыњдар (4000-5000 м). Уаќыт машинасыныњ кµмегінсіз-аќ сіз 15 млн. жыл б±рын жоѓалып кеткен кµл т‰біне т‰се аласыз /24/. ІЛЕ АЛАТАУЫ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ Іле Алатауына физикалыќ- географиялыќ сипаттама Іле Алатау жотасы Тянь-Шань тау ж‰йесіндегі ќиыр солт‰стік доѓасы. Іле Алатауы жотасы географиялыќ картада Шелек µзенімен шыѓысында жєне Шу µзенімен батысында ќиылысады. Осы шекарада ол 280 шаќырымѓа созылып жатыр. Жотаныњ солт‰стігінде жазыќќа ќараѓан беткейлер ќ±нарлы оазистер болып табылады. Жапырылѓан шыњды жєне ќырќа ±штары тілімделген тау тізбегі аса ±зын тосќауыл ретінде аяѓы алыс кµкжиек т±маныныда жоѓалады. Орталыќ баѓыттаѓы мањызды бµлігі мєњгі ќар жамылѓысымен жамылѓан. М±нда шамамен 150 шаќырым аралыќта ќазіргі м±збасу ауданы орналасќан. Ќ±ламалы жаќпарда ‰ш конус тєрізді жоталар арасынан Талѓар шыњы (4973 м) ерекше бµлініп т±р. Талѓар шыњыныњ айналасында биіктігі 4 500 метрге жететін бірнеше шыњдар тобы бар. Іле Алатауыныњ орталыќ бµлігіне Талѓар тау т‰йіні деген атау берілген. Талѓар т‰йініне тура 20 шаќырымѓа солт‰стік шыѓыстан оњт‰стік батысќа созылѓан басты жайылуы µзі сияќты, біраќ ќысќа ќырќалы Іле Алатауына параллельді жатќан К‰нгей Алатауымен (“к‰нге ќараѓан ќ±мды тау”) байланыстырушы жотаѓа тіреледі. Іле Алатауыныњ ењ биік шыњы – Талѓар б‰кіл жотаны тењ емес екі бµлікке бµледі. 130 шаќырымѓа созылѓан шыѓыс бµлігі Шелек µзенімен, ал 150 шаќырымѓа созылѓан батыс бµлігі Шу µзенімен шектелген. Шетіне жаќындаѓан сайын жотаныњ абсолютті биіктігі де тµмендей бастайды. Шелек µзен ањѓары мањында 2 300 м биіктікке, ал батыста 2 000 м биіктікке тµмендейді. Тау беткейі жазыќ мањында тењіз дењгейінен 700-900 м биіктікке, ал орталыќ жота ќырќасы одан орташа 3 500 м биіктікке кµтеріліп т±р. Ењ биік кµтерілістен алыстаѓан сайын таудыњ салыстырмалы биіктігі 1 500-2 000 м тµмендейді. Басты жотаныњ осындай биіктіктегі айырмашылыѓы жотаныњ кµлденењ келбет асимметриясымен байланысты: оњт‰стік беткейлеріне ќараѓанда солт‰стік беткейлері кењірек жєне жайпаќтау. Жотаныњ орталыќ бµлігініњ солт‰стік жаѓындаѓы орташа ењісі 6-80, ал оњт‰стік жаѓында 180 жєне одан да жоѓары. Іле Алатауыныњ орографиялыќ ерекшеліктері ќазіргі м±з басуѓа ќолайсыз. Жотаныњ басты суайрыѓынан кµбінесе меридианды баѓытта екінші реттегі тарамдалѓан ќырќалар таралѓан. Олар басты µзен алаптарын бµлуде. Тянь-Шанныњ жоталары сияќты Іле Алатау жоталары суайрыќ кењістіктердіњ тегіс болуымен ерекшеленеді. Суайрыќтыњ ‰стірт шеттері ежелгі м±здыќтардыњ цирктарымен жєне де ќар массаларыныњ жиналуына ќолайлы жаѓдай жасаушы тау ањѓар тµбешіктерімен тілімделген. Б±ндай тілімделу ењ биік келетін басты жотаныњ орта бµлігіне тєн. Ењ м±з басќан бµлік болып басты шыњы Талѓар жєне оѓан кµршілес шыњдар саналады. Іле Алатауыныњ µзен торы Балќаш кµліне ќ±ятын Іле µзені алабына, тек кейбіреулері т±йыќ Шу µзені алабына жатады. Соњѓы екі типтегі µзендер таяз жєне Іле Алатауыныњ су балансында ‰лкен рµл атќармайды. Ірі жєне суы мол тау µзендері су жинайтын алаптарына ие. Бастауларын 3 000 метрден жоѓары тау шыњдарынан алатын µзендердіњ басты ќоректенуі м±здыќтыќ, біраќ олардыњ режиміне атмосфералыќ жауын-шашынмен, жер асты сулардыњ ыќпалы да емес. Ассы µзенінен басќа м±здыќтыќ ќоректенудегі µзендерде кµлденењ меридианды ањѓарлары бар. Жотаныњ солт‰стік беткейініњ батысындаѓы бірінші м±збен ќоректенетін µзен ¦зынќарѓалы. Одан шыѓысќа ќарай Шымалѓан, Ќаскелењ, Есік, Асы µзендері созылып жатыр /25/. Б±л µзендердіњ ањѓарлары жоѓары аѓысында тростыќ сипатта, тµменгі аѓыстарында кењ сай келбетінде, ал жер-жерлерде тар келген жар ќабырѓалары бірнеше шаќырымдарѓа созылѓан. Чан-Кемин жєне Шелек µзен ањѓарларына т‰скен Іле Алатауыныњ оњт‰стік беткейлері солт‰стік беткейлері сияќты µзендермен кµлденењ баѓытта жиі тілімделгені соншалыќты, тіпті солт‰стік беткейлерініњ оњт‰стік беткейінде бір атаумен аталѓан µз аналогына дейін бар. Ќаскелењ, Аќсай, Алматы, Талѓар жєне Есік оњт‰стік µзендері осындай келген. Батыс бµлігі Шелек µзені саѓаларымен ќоректенсе, ќалѓандары ќармен ќоректенеді. Талѓар, Есік оњт‰стік µзендері ењ ірі м±здыќ жоталардан аѓып, суыныњ молдыѓымен µзініњ солт‰стік аналогтарынан ќалмайды. Басты суайрыќтан солт‰стік баѓытта аќќан Шелек µзені Іле Алатауында ењ ірісі болып саналады. Іле Алатауыныњ геологиялыќ тарихы µте к‰рделі келген. Ерте палеозой мен кейінгі палеозой кезењінде жота орнында тењіз басќан жер ќабатыныњ б‰глігі болѓан. Уаќыт µте келе шккен т±нбалар каледонныњ орогенез процесінде к‰н бетіне кµтеріледі. Тµменгі карбон дєуірінде тау орнына ќайта келген тењіз орта карбонында варистік диастрофизм басуымен тењіз, іс єрекеті дамыѓан жањартау іздері байќалѓан ќ±рлыќпен ауысты. Жотаныњ бµлігіндегі гранитті интрузивті бµліктері осы уаќытќа ќарайды. Тау жер бедерініњ массивтері Юра дєуірінде пенепленге дейін тегістелгенімен, кейбір жерлер жања киммерциялыќ дислокация жарылыстарымен к‰рделенеді. Бор дєуірінде таулар денудация єсерінен тегістелген жоталы кµтерілістерге айналады. Осы жєне кейінгі кездері континентальды µмір с‰руініњ жаѓдайларына байланысты жотаныњ жекелеген бµліктері ірі сыныќ массаларына аккумуляцияланѓан. ‡штік дєуірдіњ аяѓы мен тµрттік дєуір басында дизъюкті дислокациялардыњ т‰зілуі нєтижесінде Іле Алатауыныњ орталыќ бµлігініњ солт‰стіктен тектоникалыќ сызыќпен шектелген жаќпарлы кµтерілуі байќалады. Б±л процестер ертерек пенепленденген кењістікті, ќайтадан биік таулы елге айналдырады. Сонымен Іле Алатаудыњ теке-тоникалыќ даму тарихындаѓы ќ±рылуында солт‰стік шыѓысќа жайылѓан жарылымдардыњ шектелген зањдары бойынша бµлектенген блоктар т‰рдегі кембрий дєуіріне дейінгі ерекшеліктер ењген, Девон аяѓы карбон басындаѓы морфологиялыќ жарылымдар б±рын µмір с‰рген ескі ромбылыќ каркас т‰зілу жолын ќайталаѓанмен, б±л Солт‰стік Тянь-Шань салыстырмалы кµтеріліс µсу дењгейі аясында дамыды. Кейінгі палеозойда герцен циклыныњ ќорытынды фазасында елдіњ пенепленделуі жєне м‰жілу ќабатыныњ белсенді т‰зілуімен кµрсетілетін тектоникалыќ іс-єрекеттер ж‰рген /26/. Іле Алатауыныњ ќазіргі кµрінісініњ т‰зілуіндегі шешуші рµлді солт‰стік Тянь-Шаньныњ белсендендірілген ќатпарлы белдеудіњ дамуымен байланысты мезозой-кайназой тектоникалыќ жылжулар атќарады. Орталыќ жота бµлігі µз дамуында жоѓары палеозойдыњ єлсіз айќындалѓан жинаќты кµтерілуін жєне м±раланды ќ±лжалыќ седиментациялыќ алабыныњ жоѓары перьм-мезозой б‰гілістерініњ б±зылуы ауданы болуымен ерекшеленді. Жоѓары палеозоймен єсіресе мезозой-кайназой тектоникалыќ жылжулар єрекетінен Іле Алатау ежелгі пенеплені лезде жањаланады. Плейстоцен дєуірінде ежелгі пенеплен орнында гляциалды биік таулы облыс пайда болѓан орталыќ жота бµлігі ќатты деформацияланды. Батыстан шыѓысќа жота 380 шаќырымѓа созылып жатыр. Ењ биік шыњдары ќырќаныњ орталыќ бµлігінде орналасќан. М±нда 4 500 м биіктіктегі 22 шыњ бар. Іле Алатаудыњ ењ биік шыњы – Талѓар (4937 м) аќыл тіс пішінді табиѓатпен ќыналѓан. Гранитті Талѓар тауы Еуропаныњ белгілі Монблан (4807 м) шыњынан да биік. Оныњ шыњына шыѓу кез-келген кластаѓы альпинист биографиясыныњ мањызды бµлігі болып табылады. Шыњ басына шығу кµбінесе ‰ш к‰н уаќытты алады. Талѓар шыњы мањындаѓы: Конституция - 4 580 м, Ќантбастау - 4 647 м, М±зтау - 4 555 м, Батыр - 4 626 м, Ќопар - 4 760 м, Аќтау - 4 760 м, Металлург - 4800 м сияќты асќар шыњдармен, оњт‰стігіне ќарай массивті Корженевский ±зындыѓы 11 шаќырым, Батыр 9,5 шаќырым сияќты м±здыќтарѓа вертолет не жаќсы жол кµрсетушісімен ѓана шыѓуѓа болады. Б±л аудан Алматы ќорыѓы территориясы ќарамаѓында болѓандыќтан арнайы р±ќсатпен ѓана территория аймаѓына кіруге болады. Тµрттік кезењде климаттыњ суыќ режимге ауысуына байланысты жота бірінші рет м±з басу процесінен µтті. Келесі жєне кейінгі м±з басулардыњ аралыќ дєуірінде таулар ќар жєне м±здыќтардан арылѓанымен, олардыњ ќ±былуы тектоникалыќ ыќпал нєтижесінде ж‰ріп жатты. Денудациялыќ агенттер ‰стірт тєрізді биік тау ќыраттарын терењ ањѓарлар жєне сайлармен тілімделген. Ќиыршыќты ќойтастардыњ жєне зандрлік шµгу поцестерініњ ізін, тау бµктерін кейін лесстік жамылѓылар жапќан. Таулардыњ морфологиялыќ келбеті ќазіргі заман келбетіне жаќын болады. Осындай к‰й кезінде екінші м±з басу дєуіріне келеді. Б±л біраќ жота жербедерініњ басќа к‰йде боуына байланысты, тек ањѓарлардыњ м±з басуына єкеледі. Осы кезењде кейбір зерттеушілердіњ т±жырымы бойынша м±здыќтардыњ жалыны 2 200 м-ден тµмен т‰скен (гипсометриялыќ орналасуыныњ ќазіргі белгілері бойынша санаѓанда). Флювиогляциалдыќ шµгінділер тау бµктерініњ биігірек бµліктерін тапќан. Ањѓарларын терењ эродирлей µзендер тау бµктеріндегі аѓып шыѓатын жерлерде ќуатты конустарды ќ±райды /27/. Екінші м±з басудыњ артынан онша мањыздылыѓы жоќ, ќазіргі м±здыќтар т‰зілген ‰шінші м±з басу келді. Осы м±з басудыњ астында ќалѓан аудандар жер бедердіњ жоѓарѓы ќабаты болып шыѓа келеді. Б±лар солт‰стік беткейде астыњѓы жаќтан изогипсамен 3 300 метрде, ал ‰стінен оњт‰стік беткейлерде 3 600 - 3 700 м аралыѓында шектелген. Б±л гляциялды белдеу, жер-жерлерінде метоморфизденген таќтатастармен бекітіліп, граниттен ќаланѓан белдеу ќатты тілімделіп келуімен ерекшеленеді. Территорияныњ бір бµлігі ќазіргі м±з басуда жатса, басќа бµлігі жаќында ѓана м±здыќтардан босанѓан. Соњѓы бµліктердіњ ќарамаѓындаѓы ќардан арылѓан жалањаш таулар єр алуан жєне “жабайы” пішінді. Б±нда олардыњ ќырќалары жекелеген м±нараѓа, колонна, сарайлар тєріздес бµлінген. Оныњ т‰зілуі аяздыњ єсерінен м‰жілу процесі ж‰рген. Басты жотадан бµлінген сілемдер арасында кµп бµлігін м±здыќтар жамылѓан сайлар мен ањѓарлар орналасќан. Фирнді ќардыњ зор ќабаттары сырѓып т‰сетін тµбешіктері шыњдардыњ беткейлеріне кењ цирктер т‰рінде сіњісуде. Тастардыњ сыныќ бµліктерін µзінде тасымалдайтын м±здыќтар ќойтас пен ќиыршыќтас жєне ќопсыѓан ±саќ материалдардан т±ратын мореналыќ шµгінділермен ањѓарларды толтырады. Б±л шµгінді жыныстар ањѓар мен сайларды бµгеп, м±здыќтардыњ шеткі шекарасы µтетін беткейін бойлай ќоршаѓан. Ќаскелењ µзенінен басталып Талѓар шыњына дейінгі жота ќырќасындаѓы ‰лескіде кµбінесе кењ ќ±зды ‰шкір шыњдар тараѓан. Талѓар шыњынан шыѓысќа ќарай жота бірдей тегістіктер кµрінісіне кµшеді. Шыњдар ±зындыѓы бойынша ж‰здеген метрлерге созылѓан, тар тік ќырќалы пішінде келген. Кейбіреулері бір жаќќа ќарай кішкене ќисайѓан тегіс баспаналарѓа айналды. Ќар сызыѓынан жоѓары ќардыњ ‰лкен бµлігі шоѓырланѓан /28/. Аспалы жєне горизонтальды тегістіктер б±л гляциальды белдеудегі жербедердіњ екі шеткі пішіндері. Олар арасында ауыспалы пішіндердіњ єр алуан т‰рі кездеседі. Трогтардыњ кµлбеу беткейлері м±здыќтардыњ ќайтуынан пайда болды. 30-400 сай беткейлері. Аса тік, ќ±ламалыларында ќар кµп жиналмайды. Азѓантай сілкініс болса болѓаны ќар пласт т‰рінде сырѓиды не тез арада кµшкін болып кетеді. М±здыќтар осындай жолмен µмірініњ кейінгі кезењдерінде м±зѓа айналатын ќорегініњ бір бµлігін алады. Іле Алатауыныњ ќазіргі м±з басу ауданы негізінен ±зындыѓы 140 шаќырым кењістікті алып жатыр. Солт‰стік беткейде ол 760181 жєне 78001 меридиандары арасында жатыр. Б±нда оныњ шеткі ‰лескілері болып, батыста –¦зынќарѓалы µзенініњ жоѓарѓы аѓысы мен шыѓыста Ассы µзенініњ жоѓарѓы аѓысы табылады. Оњт‰стік беткейде ќазіргі м±з басу шекаралары 760161 жєне 770401 меридиандарымен шектелген. Шонгемин µзеніне ќ±ятын Тегирментысу µзені бастауында т‰зілген батыс бµлік жотасыныњ ќиыр м±здыќтары жєне шыѓыс бµлігіндегі Шелек µзеніне ќ±ятын Оденсай µзені бастауында т‰зілген м±здыќтар орналасќан. Іле Алатауыныњ ќазіргі м±з басу процесі Фернау кезењініњ (гологендік) кейінгі м±з басу кезіндегі м±здыќтардыњ тіршілік єрекеті µнімі болып табылады, олардыњ іздері м‰сіндік жєне аккумулятивтік жербедер пішіні т‰рінде ањѓарлар беткейлерімен т‰бінде саќталѓан. Ќазіргі уаќытта м±здыќтар ањѓарлармен тау беткейлерініњ тек ењ биік бµліктерін алып жатыр. Ќазіргі м±здыќтардыњ орналасуы тек ќана жоѓарѓы таулы климатпен ѓана емес, сонымен ќатар гипсометриямен, орографиямен, экспозициямен жєне де жел, ќар кµшкіні, тас кµшкіні єсерінен ќардыњ миграциясы сияќты механикалыќ факторлармен де байланысты. Ќар миграциясы ауа циклондыќ массаларыныњ тањдаулы ќозѓалысы кезінде болады. Олар тау суайрыќтары мен оларѓа жаќын жатќан батыс беткейлеріндегі ќардыњ кейбір мµлшерін шыѓыс беткейлерге тасиды. Осыныњ арќасында батыс бµліктегі м±здыќтардыњ ќоректенуі нашарлайды, ал шыѓыс бµлік м±здыќтар ќоректенуі жаќсарады. Ауа массаларын батыстыќ тасымалдау процесі ±заќ уаќыт бойы жота территориясында ж‰руі меридиналды баѓытталѓан шµгінді жота сілемдерінде жауын-шашынныњ ‰здіксіз ќайта бµлінуі жєне м±здыќтардыњ т‰зілуіне ерекше жаѓдайлар жасалды. Кµне м±здыќтар негізінен батыс емес сілемдерініњ шыѓыс беткейлерін б±зылудан консервирлегендіктен, б±л олардыњ бір ќалыпсыз тілімделуіне єкелді. Батыс беткейлер мол ќар мµлшерінсіз сызыќтыќ эрозия єрекетініњ белсенді єсерінен ќазіргі кезде олар ќатты тілімделген жєне тік беткейлі болып келеді. М±здыќтардыњ м‰сіндік жербедер пішіндері м±нда аз келген. Сілемдердіњ шыѓыс беткейлері ±заќ уаќыт бойы ќалыњ м±з ќабаты астында болуы, оны физикалыќ ‰гілу жєне сызыќтыќ эрозия єсерінен саќтады. Беткейлердіњ тілімделуі негізінен м±здыќтардыњ экзаракциясымен байланысты. Сілемдердіњ шыѓыс беткейлері, батыс беткейлерге ќараѓанда жайпаќтау жєне кµбінесе м±здыќтар орналасќан м±здыќты жербедері ќалыптасќан. Іле Алатау м±здыќтарына м±здаќ ќар алќаптарыныњ болмауынан кµшкінді ќоректену мањызды. Тас кµшкіндерініњ рµлі м±здыќтардыњ кµмілген бµліктерін еруден саќтай отыра, ол µз кезегінде м±здыќтардыњ алдыѓа жылжып µсуіне, ‰лкеюіне жол береді. Алматы ќорыѓы ќар барсы жєне елік, ќыран, арќар, жейран сияќты кµптеген жануарлардыњ µмір с‰ру ортасын ќорѓайды. Талѓарда ќ±стар мен басќа жануарлардыњ т±лып коллекциясы тањќалдырар шаѓын табиѓи м±ражайы бар /29/. Іле Алатауыныњ єсем жєне ќорыќтыќ жерлері 1856 ж. Тянь-Шаньныњ бірінші орыс зерттеушісі П.П. Семенов, кейін Семенов-Тянь-Шаньский атымен белгілі ѓалым “Ах не деген тамаша табиѓат” деп тањырќаѓан. Кµптеген адамдар осы єсемділік алдында бастарын иген. Бєріне де белгілі шыѓар В.Высоцкий “Мен шыќпаѓан таудан асќан тау ѓана бола алар” µлењ жолдары /30/. Іле Алатауы сµзініњ шыѓу тегі: Іле µзені ар жаѓындаѓы ала тауларды білдіреді. Алатау деп ќармен тау етегіне дейін жамылмай жалањаш жартастардан т±ратын барлыќ жоталарды атайды. Олар алыстан ала кµрінгенімен, шын мєнісінде неше т‰рлі бояуларѓа бµленген таулар. Ќызыл, сары ќызѓалдаќтар, жап-жасыл шµптер, ќою жасыл шыршалар, аппаќ шыњдар мен кµгілдір аспан. Б±ндай аспанды сіздер жазыќтан кµре алмайсыздар. Тєулік мезгілі мен ауа райына тєуелсіз тау аспаны сізді µзіне тартпай ќоймайды. Биік тауда ол ерекше кµкпењбек т‰ске боялса, т‰нде мыњдаѓан ірі ж±лдыздармен жамылады. Сіз ќала жарыќтарынан алыс, т‰њгі тау аспанын кµрсењіз, ол ж±лдыздар сізге жаќын кµрінетіні айѓаќ. Егер сіз µзіњіздіњ єлем патшасы сезінгіњіз келсе, тењіз дењгейінен 2 000 м биіктікке кµтерілген сєтте сіз аяќ астыњыздаѓы ‰лкен территорияда аќша б±лттар тµселіп жатќанын кµресіз. Тау сізді ешќашан зеріктірмейді. Саѓат бойы сіз айналањызѓа ќарасањыз да єрдайым б±рын байќамаѓан жањалыќтарды ашасыз. Тауѓа серуен сіздіњ ішкі жан д‰ниењізді байытып, шыѓармашылыќќа темелейді. Тау жылдыњ ќай мезгілі мен тєуліктіњ ќай уаќыты болмасын тамаша, ќарлы не г‰лге жамылѓан, к‰здіњ єралуан бояуларымен кµктемгі табиѓат тынысы. Б±л с±лулыќ кейде µзіне тартады, кейде шошытады, біраќ ылѓи да жанында ±мытылмас із ќалдырады. Іле Алатауы Тянь-Шань тау елініњ ењ солт‰стік атызы болып табылады. Ол µзіне тау етегіндегі жазыќ белдеуін кіргізетін толыќ тау ж‰йесі мен тау аралыќ ойпаттардан т±рады. Бірінші зерттеушілер б±л ауданды Ілелік аймаќ деп атаѓан. Ол оњт‰стік Ќазаќстанныњ ењ ќызыќ жєне бай аудандарыныњ бірі. Б±л аймаќ µзініњ терењ индивидуальдыѓымен ерекшеленді: ќайталанбас кµркемдігі, ±лы таулардыњ мєњгі м±здыќтарымен ‰йлесімдігі, терењ сайлары мен орман жєне альпілік шалѓындары. Шексіз к‰н сєулесінен ыстыќ дала дєл тау бµктеріне дейін созылып, тауларѓа келіп тірелгендей єсер туѓызады. Дала бµлігінде т±рып тауѓа ќараѓан адам ‰шін, олар зєулім ќабырѓадай кµрінеді, ол таулардыњ шыњдары єрќашан к‰нге шаѓылысќандай жарќырап, жарты д‰ниені жауып т±рѓандай болады. Ал кейде тµменге т‰скен б±лттардыњ єсерінен ‰стіњгі бµліктері таудан кесіліп, дєл аспанныњ µзінен созылып т±рѓандай кµрінеді. Егер одан ары ќарай барса, таулардыњ бµктерін т±ман айналып олардыњ шыњдарыныњ µзі б±лттарѓа айналѓан сияќты. Б±л кµрініс ±мытылмас есте ќаларлыќ єсер туѓызады. Дєл осы тау бµктері кµптеген жылдар бойы жаулап алушылардыњ ќызыѓушылыѓын тудырып келді. Оларды тарататын ќ±нарлы жерлер, шексіз жайылымдар, ќолайлы климат пен судыњ сарќылмас кµзі, ал бєрімізге белгілі, Орта Азияда су алтынѓа тењелген еді. Б±л жерлер арќылы Шыњѓысханныњ єскерлері мен Жоњѓарлар, баќа да жаулап алушылар µткен болатын. Єлемге єйгілі саќтардыњ мекені де осында болды. ¤йткені “Алтын адам” атанѓан саќ жауынгерлерініњ µрнектеліп алтыннан жасалѓан киімі мен µзі дєл осы Алматы мањайындаѓы Есік ќорѓанын негізінде табылды. Жоњѓар шапќыншылыѓы кезінде Жетісуѓа Ресей єскері де аяќ басты (Жоњѓарларды орыс зењбіректерімен тоќтату аса ќиынѓа т‰скен жоќ, алайда Ресей тєжі алѓан жерлер ќайда ќ±нды еді). Осылай орыс казактары 1854 жылы Верный бекінісініњ негізі салынды, ол кейін 1929 ж Алма-Ата болып атын µзгертті /31/. Іле Алатауы табиѓи жєне мєдени ќ±ндылыќтардыњ симбиозы ретінде болып келеді. Сондыќтан да єрбір адам осы жерде µзіндік тартымдылыќ таба алады. Осында ќ±рылѓан “Іле Алатау” мемлекттік ±лттыќ табиѓи паркі дєл сол аудандаѓы туризмніњ дамуына ‰лкен ыќпал етеді.Танымдыќ турлар табиѓаттыњ єсемдігімен тануѓа жєне ќызыќты орнитология, зоология, палеонтология, эктомология, минералогия сияќты ѓылымдардан дєріс алуѓа м‰мкіндік береді. Ландшафтыныњ єр т‰рлілігі жануарлар мен µсімдік єлемніњ байлыѓына себепкер болды. Ал µнеркєсіптік µндіріс кешендерініњ алыс орналасуы б±л ауданныњ табиѓаты алѓашќы к‰йінде ќалуына ‰лкен себеп туѓызады. Алматы облысыныњ ќорыќтыќ жерлері. Ќазаќстанныњ ќорыќтары орнитологиялыќ, энтомологиялыќ жєне флористік турлар ‰шін таптырмас бай олжа. Біздіњ µлке кµптеген палеонтологиялыќ ескерткіштерді саќтап ќалѓан. Мемлекеттіњ батысында кµне жануарлар - индрикотерилердіњ алып ќањќаларыныњ б‰тін молалары табылѓан. Флористік турлар бізге м±з басу дєуіріне дейінгі ќына, шырша ормандары мен реликті ‰йењкі шоќтарын ашады. Геологиялыќ турлар агат, яшма, тау хрусталі, оникс, тас болып ќатып ќалѓан аѓаштан ќайталанбас бояуларыныњ єсерлігімен таныстырады. Оњт‰стік Жоњѓар тауында кµне жанартау облысында жанартаудыњ аузы мен жанартау жынысыныњ шыныларын табуѓа болады. Ал Іле Алатауында м±здыќтардыњ барлыќ альпілік жербедер формалары кездеседі. Іле Алатау территориясы мен оѓан ќатысты территорияларда Іле Алатау ¦лттыќ табиѓи парк орналасќан. Ол Іле Алатаудыњ солт‰стік ерекше ландшафтысын ќорѓаумен рекреациялыќ пайдалану ‰шін ќ±рылѓан. Ќорѓаудыњ басты нысандары: шыпшалы ормандармен, жануарлармен, туризм, спорт, лицензиялы ањшылыќ. Ќазаќстандаѓы бірінші 1996 ж. Т‰рген шатќалы ауданы Іле Алатау ¦лттыќ парк ќ±рамына кіргізілді. Кейбір пунктерде парк территориясына кірген ‰шін тµлем аќы паркті ±стап т±руѓа алынады. “Іле Алатау ¦лттыќ паркіне саяхат” баѓыты Алматы ќаласы – Есік кµлі – Т‰рген содан кейін ќайтадан Алматы ќаласы бойымен ж‰ргізіледі. Фирма туристердіњ ќаладан шыѓарып белгіленген жерге єкелумен жєне ол жерлермен таныстыру ж±мыстарын ж‰ргізеді. Іле Алатауы паркінде ж‰ріп т±ру жєне ќауіпсіздік техникасыныњ ерекшеліктерін тєжірибелі инструктор инструктаж ж‰ргізу арќылы таныстырады. Туристерге назар аударарлыќ Есік кµлін кµрсетеді, суретке, бейне таспаѓа т‰сіреді. Содан кйін Тау-Т‰рген белсенді демалыс орталыѓына кµшу ж‰ргізіледі. Ќонаќтарды мейманханаларда орналастырады. Т‰скі ас кете демалыстан кейін туристер автобус аялдамасынан 5 км ќашыќтыќтаѓы сарќырамаѓа саяхат жасайды. Саяхат ±заќтыѓы 4,5-5,5 саѓат, осы уаќыт ішінде жергілікті флора мен фаунамен танысады. жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2