Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§1. Қадырғали Жалайыридың «Жами ат-тауарих»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| §1. Қадырғали Жалайыридың «Жами ат-тауарих»
атты шежіресінің тілі Қадырғали би Қосымұлы – маман тарихшы емес, ол – қазақ- тың хан әулетінен тарайтын Ондан сұлтанның баласы – Оразмұхаметтің (бұл есімді де әртүрлі жазып жүрміз: Ораз- мұхаммед, Ораз-Мұхамед, Оразмағамбет т.б.) ақылшы-кеңес- шісі, сол кездің терминімен айтсақ, қарашысы. XVI ғасырдың 80-жылдарында Тобылда орыс воеводасына тұтқынға түсіп, Мәскеуге, патша үйіне жіберілген Оразмұхамет сұлтанның қарашы биі. Ол – қазақтың хандарына ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан беделді әулеттің мүшесі. Мұсылманша едәуір сауатты болған. Оразмұхаметпен бірге Мәскеуде оты- рып, сұлтанды «ығына алған», оған Қасым хандығын сұйырғал етіп сыйға тартқан мықты орыс патшалығының әміршісі – Борис Годуновқа «еруліге қарулы» ретінде, «сыйға – сый, сыраға – бал» етіп жазба дүние тартуды ойлайды. Өз сөзімен берсек, «Патша Борис Федоровичтің мәңгі әділдігін, ақтығын және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхамет ханды жоғары мәртебелі патшаның құрметпен хандыққа отырғызғанын айту 119 XVIII-XIX ғ. қазақ ақындарының шығармалары. - Алматы, 1962. - 34-б. 121 үшін» шежіре жазады. Шежіресінің негізі етіп атақты парсы тарихшысы – Рашид ад-диннің «Жами’ат-тауарих» атты кіта- бынан Шыңғыс ханның арғы-бергі тарихына қатысты мате- риалдарды алады. Оның да себебі бар: «Оразмұхаметті жарыл- қасаң, жарылқа, ол – сенімен терезесі тең атаның баласы, әлем- ді тітіреткен Шыңғыс ханның ұрпағы, ал Шыңғыс хан импери- ясының тарихы мынадай болған» дегенді айта келіп, ол та- рихтың кейінгі (Рашид ад-диннен кейінгі, XV-ХVI ғасырлар- дағы) жалғасын көп кітап оқып әрі өз естіп-білгені бойынша теріп жазғанын білдіреді. Осыған қарап Қадырғали шежіресінің құрылымын үш бөлік- тен тұрады деуге болады: 1 – шартты түрде «Мадақ сөз» неме- се «Арнау сөз» деп атауға болатын бөлік. Бұл – осы шығар- маның «айналасы – алты хан, төңірегі – төрт хан, дүниенің төрт бұрышын билеген, дүйім христиан падишасы аты жақсы – Барис ханға», Борис Годуновқа тарту екенін айтып, оны мадақтау. Мадақ сөз – Қадырғалидың өз төлтумасы. 2-бөлігі – Шыңғыс ханның арғы-бергі шежіресі, ол Рашид ад-дин материалдарының түркі (ескі қазақ) тілінде баяндалуы немесе еркін аудармасы. 3-бөлігі «Алла тағала жәрдем беріп», естіген- білгенінен, оқып-тоқығанынан өзі теріп жазғандары. Олар – шежіренің соң жағындағы «Урус хан дастаны», «Тохтамыш хан дастаны», «Темүр Құтлу хан дастаны», «Хажы Керей хан дастаны», «Едіге би дастаны», «Оразмұхамет хан дастаны» сияқты материалдар. Сөйтіп, қазақ авторының қаламынан шыққан бізге жеткен тұңғыш тарихи шығарма – Қадырғали бидің жылнамалар жинағы, яғни «Жами’ат-тауарихы» (шығарманың бұл аты – автордың өзі қойған емес, кейінгі зерттеушілер қойған шартты атау, бұл ат Қадырғали шежіресінің көп тұсы Ра- шид ад-диннен еркін аударма болғандықтан, XIV ғасырдың парсы тіліндегі осы атақты ескерткіштің атымен бірдей етіп атау ниетімен ұсынылған, өйткені Қадырғалидың бізге жет- кен екі көшірме қолжазбасының екеуінің де алғашқы беттері сақталмағандықтан, жазушы өз туындысын қалайша атап ұсынғаны белгісіз, ғалым М.Қойгелдиев Қадырғали би өз шығармасын шығыс тарихшыларына тән дәстүр бойынша, «Тарих-и Оразмұхаммед» деп атауы толық мүмкін-ау деген қисынды болжам айтады). Енді ескерткіш тілін лексика және грамматика салалары бойынша талдап көрелік. |