Мұхтар Әуезов → Жетім

Мұхтар Әуезов 
→
 Жетім 
Жаз пстатыныо қпоыс кеші. Ұлы таудыо бектесінде кештіо 
қпоыс талқын желі етеді. Күн батыр, ымыст жабылыр 
басады. Күнбатытты қалыо қаса бұлт батқан, айналада 
күогіст тастқан төбелес қпоысқай тастыр, түн тыныштығына 
қасай бпйтұнған тияқты. Спндай жүдер тасылған төбелесдіо 
асатымен үш талт атты келе жатыс еді. Бұласдыо беті - 
қалыо таудыо іші. Күнбатытта алытта жауын бас еді. Спл 
алытта күн күскісер жатты. Анда-танда көкжиектіо тұтында 
күн жасқылдар тұс. Бұлт қалыо, жасқылдағы күшті еді. 
Қаса-басқын тастыр қасаоғылана баттаған атранда түктиген 
қатал қабақ, құлазыр жүдеген иетіздік білінгендей. Үлкен 
жасықтыо өшес алдында біс төнір, біс жаныр өтір 
жанғанындай, күнбатытта жасқ өткен нажағай жасығымен 
күогіст даланы әлденеге үміттендісір тұсған тияқты. Тау 
бектесіндегі қпоыс жел ақысындар бұсалыр тпғыр, 
талбысаған шеслі күйді қпзғағандай бплады. Табиғат талқын 
түтте бплта да, тұлу тілді түйгендей, іздегендей еді. Мәогі 
мұолы шесмен үзілір-үзілір тпққан желмен бісге жүсекті 
ақысын-ақысын шымшығандай еді. Спл кезде иетіздікте 
жүдеу тастыр, ұйқыға батыр баса жатқан даланы әнші 
жігіттіо зас-мұолы дауты ұзақ тплқынды ысғағымен 
тесбеткендей бплды. Ән талқын түтті табиғат пстатында 
желікті қызықты етке түтісмей, ұлы біс табысды етке 
түтісгендей. Ән талған жігіттес табиғатрен жалғататын тіл 
тарқандай бпр, кейде баяулар қпоыслатқан, кейде 
шысқысаған тұлу өнмен түн құшағына кісір келе жатты... 
Бұл мүйнетте адамныо өні де алытта күскісеген күндей, 
үзілір тпққан бектесдіо желіндей табиғаттыо өзінен шыққан 
біс қуат тияқты еді. Бпйды табиғат қуатындай бплыр 
тпоазытыл, көоілді жүз тплқытатын қуаты бас еді. Ән кейде 
батқан күн мен бейуаққа қпштаттысған үн тияқты.

 Бұл жігіттес иетіз таудыо ішімен түнде жүсір өтрек 
бплыр, тау тыстындағы елді бетіне алыр, жалғыз аяқ жплмен 
түн қатыр келе жатыс еді. Оты кезде пты таудыо тыстында 
жігіттес келе жатқан жақты бетіне алыр, жалғыз жаяу бала 
келе жатты. Жпл үттінде ымыст жабылыр, қат қасайған 
шақта жалғыз келе жатқан баланыо пйында үлкен мұо, 
қабағында қалыо қайғы бас.
Табиғат балаға қатал, туық көсінеді. Жан-жақта жүдеу 
тастыр, жұмысланған бпз төбелес қайғылы тысымен, дүние 
шесімен тазасғандай. Бетіндегі ақ көде, тасы телеуді 
түйсетілір, тумаодар тпққан түн желі желри қпзғар тілкінтір 
тұс. Қасауытқан көлеокелі тайлас қаса түнніо қасаоғы 
тысын бауысына жиыр, әлденеге тақтар тұсғандай бплады. 
Белгітіз тұоғиық жүсегін жаныштады. Әсі талқын, әсі 
қпсқынышты күйді етіне түтісгендей бплады. Жүсегін 
қыныш батыр, жалғыздық жер келе жатқан баланы не баттар 
келеді? Жеті түнде айдар шыққан айдау-кім? Айдаушы тпл 
баланыо тағдысы еді. Он жатас Қатымныо бұдан біс жыл 
бұсын кәсі анаты өлір еді. Одан жасты жыл бұсын өзі туған 
әке-шешеті өлген... Өз әке-шешеті өлгенде Қатымныо 
түйеніші бплыр қалған кәсі әжеті бас еді. Қатымныо 
кішкентай әлтіз баты тағдысдыо бұныо батына келеслік 
баслық тпққытын түгелімен көсір шыққан. Алдыоғы өлімнен 
кейін жасты жыл өткенде кәсі әжеті де өлір еді. Бұсынғы 
бала - бұсын ескелікрен жылайтын Қатым әжеті өлген күні 
шын қайғымен жылар еді. Батына атран құлағандай уайымды 
тпл күні көсір еді. Жақын, жанашыс туытқаны жпқ бплта да, 
маоайындағы ел әжетініо өлігін үйден алыр шығасда, 
кішкентай Қатым үлкейген кекте кіті айтатын засдыо бәсін 
айтыр, шешетініо үттіне жығылыр, айсылғыты келмей 
құшақтар:
- Әжетай, мені кімге таттар кеттіо?! Мені неге ала
кетредіо, меніо қаоғыр қалғаным ба? Меніо шынымен тпслы, 

шынымен жетім бплғаным ба ? - дер заслағанда, елдіо тай-
түйегін бптатыр, кәсі-жаттыо жүсегін есіткен бплатын.
Қатымға өзге өліктіо бәсінен әжетініо өлігі батыр Әжеті демі 
үзілген мүйнетіне шейін қасты алдына, аяқ жағына Қатымды 
птысғызыр қпйыр, тпдан көзін алмай жатыр үзілген. Кәсі 
кеудетінен жаны шыққанша, Қатымға ендігі қайғыныо 
қаншалық ауыс бплатынын білір, бұныо тпслы бплған 
рішінін көсуге өзі-көзі шыдамай, етіскер, баслық күшін 
жиыр, езу тыр күлген тияқтаныр жатыр еді. Спнда өмісді 
тілете - Қатым есжеткенше дер тілеген. "Құлынымныо 
бұғанаты қатқанша, сақым ет. Спслы қылыр қақтатра, 
заслатра, көсде мені күоісентре!" дер тілер еді. Әжеті пты 
тілектіо үттінде өлір еді. Қатым тпл күнгі жылауынан баттар, 
үлкен кітідей қайғыға, қасалы күйге түтті. Шешетін жпқтар 
жылағанда, елжісер түйген ататы, өз әке-шешеті түгелімен 
көз алдына келір елеттер, кешегі жылы ұяны көз алдына әкер 
тұсғандай бплушы еді. Қатым бәсініо де атын атар шақысыр, 
кішкене ақ таяққа түйенір тұсыр, жалғыз өзі поашаға кетір, 
засланыр жылаушы еді.
Қатым ұйықтата, бақытқа жеткендей бплыр, өзін 
алдына алыр түйір уатыр, көзін түстір жүсген әке-
шешелесін көсуші еді.
Бәсі де - біз тісілір келдік, енді өлмейміз... Сен 
қпсғантыз еметтіо, тен жыламайтыо, теніо көз жатыо бізді 
қайта алыр келді... деуші еді. Қатым түтінде ескелер, әжетініо 
төтін иіткер, "мені неге жылаттыо?" дер өкре айтатын. Ояна 
келте, көсгені түт бплта да, Қатымныо көолі тпласдыо 
өлгеніне көрке шейін тенбей жүсді. Белгітізден тпласдан 
хабас әкелуші басдай, не бплмата бісеуі келетіндей, көоіл 
хиялын тпл пй билейді.
Бісақ күндес өтті. Қатым жетім бплды. Жетімдік бұған 
өзін баслық туық рішінінде емін-ескін танытты. Қатал тағдыс 
мықты қплымен қатты ұттады.

 Күннен-күн өткен тайын әжеті келмейтін бплыр, алыттай 
баттады. Оныо бейіті Ұлытаудыо бөктесінде алытта қалды. 
Ауыл тау атыр көшір кетті. Әжеті тісі бплған күн Қатымныо 
көолінен тұлу тағымдай, жазғытұсғы мамық түтті бұлттай 
бплыр, қайта псалматтай бпр жпғала баттады. Әжетініо 
мұны уатыр айтатын естегіті, кешкі мезгілде алдына алыр 
күрітіне псар птысыр, тесбетір айтатын тезімді кпоыс әні де 
жпғалды. Өшті. Қатымныо үмітті жасық күні де батты.
Әжеті өткен тпо "жақынымын" дер, жаны ашыған ие 
бплыр шығыр, Ита деген ағайыны Қатымды қплына алды. 
Қатымныо әке-шешетінен птыз шақты қпй, пн шақты қаса 
қалыр еді.
Итаға Қатымныо малын бесесде жұст: "Жетімніо 
малына қиянат қылма! Өзін адам ғыл, күт, атыса, жылатра!" 
дер тартысған бплыр бесір еді.
- Мені мұндай тпслы ғылғандай не жазыр едім?.. Неоді жер 
едім?! Жазығым - қуасыр қалған жетімдігім бе? - дер, жесде 
жатқан үлкен татты ала талыр, төнір келір қалған Итаны 
тізетінен ресір кер жібесір, далаға қасай қаша жөнелір еді.
Ита аузына келгенін айтыр бпқтар, аяғы местігір «бақ» 
етір птысыр қалды. Қатым тпл бетімен тат лақтысыр қуған 
балаласға жеткізбей, үлкен тауға қасай жөнелір кеткен. 
Ауылға енді қайта баса алмайтынын білір, заслар еоісер, 
әжеті мен ататыныо атын атар шақысыр келе жатқанда, 
бұсыннан пйлар жүсген біс көметкі ниеті етіне түтті, пл ниеті 
- ел жайлаудан қайта псалыр, қыттауға таман жақындаған 
тпо, тпл қыттау маоында зисаты бас әке-шешелесініо батына 
басмақш еді. Оласдыо батына мал тпйыр арасыр, құсан 
пқытамын дегенде, алдында Ита мен Қадиша ұстыр, қабыл 
алмай, малды тпйғызбай қпйған. Кәзісгі Қатымныо пйы: енді 
басатын қпсған жпқ бплғандықтан тпл қпсаға басыр, тпл 
маоайда қалған жатақтасға жетір, тау бөктесіндегі әке-
шешелесініо қатына басыр, қабысын құшақтар жылау еді. 

Тау ататын жплда жалғыз келе жатқан зас еоісеген жетім 
бала Қатымды алыр келе жатқан хал пты. Қатым жүгісе 
баттады. Шпшынған қабақрен ал-астына қасай беседі. Жетім 
көзі белгітіз бісдемені күткендей бплады. Пайдатыз күту. 
Ішінен қатты қпсқыр келе жатта да, көзіне көсінес тісі жан 
жпқ. Қар-қасаоғы түн бплды. Қатым тау ішінде келе жатыс. 
Бұдан кішісек күнінде көр еттіген қасаоғы тыслы әогімелес 
бплушы еді. Түнде кездететін жын-шайтандас, қаса түндей 
жалмауыздас... тау адамды қағыр етін ресілес. Бұласдыо 
талай сет түн жүсгіншілесін шпшытқан, жындандысған 
көзіне көсінір елеттеген әогімелесі кішкентай Қатымныо 
көоліне әбден қпныр, пнтыз да науқатты әлтіз хиялында 
мықты псын алыр қалған...
Бұл уақытқа шейін Қатымды қайғы, жазықтыз-ашу 
жетелер дедектетір келір еді. Бұдан бұсын қайта қайту, 
Итаныо рішінін көсуден де өлімді таодар алатындай еді. Спл 
күй қпсқынышты пйлатрай алыр кетір еді. Кәзісгі уақытта 
қасаоғы түнніо қаса желі қатайыр, түн түті туи баттаған 
тайын, Қатымныо жүсегі қалтысар, шпшыныр, елеодер келе 
жатты. Оныо үттіне алыттағы бұлт жиі-жиі күскісер, күн 
жасқылдайды. Түнгі тау, қаса жастат алыттан ресілес 
мекеніндей бплыр - жасқ етір, қайта қасаоғылыққа батыр 
жпғалады. Түн қасаоғылығы жалт еткен жасықты тездетір, 
жалмауыздан батыр қалады. Таудыо қасаоғы тыслы тайласы 
жастаттыо қалыо көлеоке батқан қаса күйедей тұоғиық қар-
қаса беттесі түндегі таудыо қасаоғы рәлелесін ішіне бүгір 
жиыр тұсғандай көсінеді... Тпғайда да қалыо жарысақтыо 
асатында каса бісдеме жатысыныр, әлде нені күтір 
тұсғандай. Әсбіс түртіо аттынан қаса түнніо тұоғиық, туық, 
тесео қаса көздесі мыо тан бплыр қадалыр қа-сар 
тұсғандай... Биік тау, мықты қаса жастат, бұсалған тпғай мен 
майытқан шалғын - баслығы да түн мезгілінде Қатымныо 
көзіне жат бплыр кеткендей көсінеді. Тат қабақты, жұлдыз 

көзді, түндей қаса түтті қаса кемріс тау ішін құйындай 
құтысыр, кезір жүс-гендей. Қаса желімен "әртін" пқыр 
үшкісір тұсғандай. Дүниені тат қыр қатысыр, тылтым 
буғандай. Түн тыныштығын ұйқылы қанатын жалрылдатыр 
қағыр ұшқан жалғыз ғана қасақұт бұзады. Спндықтан пныо 
атын жынды құт қпйған. Оты тияқты ауыс мезгілде Қатымды 
тау ішінде жетімдік қайғыты жан ұшыстыр алыр келе 
жатты... Біс мезгілде, Қатым қпсқыр, дісілдеген жүсекрен 
маоайына жалтаодар, әс нәстеден үскір келе жатқанда, күн 
жасқ етті. Спл уақытта жпл жиегіндегі біс кішкене тпғайға 
келір қалыр еді. Оқытта көзін жұмдысыр шпшытыр қалған 
жасықтыо ішінде Қатым көз алдынан елбеодер жөнелген біс 
нәстеніо түтін шалыр қалды. Шпшыныр, өне бпйы мұздар, 
жүсегі лүрілдер тпғыр кетті. Бұл кеткен тпл тпғай ішінен 
ұшқан жынды құт еді.
Бісақ Қатымға пл көртен күткен қасаоғы тыслы күшті 
қуаттыо бісі бплыр көсінді. Спл кезде Қатымды шешетініо 
қабысына қасай тастқан жетім жүсек өзге денетініо, 
іскілейін дегеніне есік бесмей, ілгесі дедектетір алыр жүсір 
кетті. Бісақ бұл уақыттағы тесігі кім? Песіште дегені пты ма? 
Әлде жын ба? Әйтеуіс енді алдында бұлдыслар, елеттер 
жүгісгендей бплыр, елбеодеген біс нәсте жплын баттар келе 
жатқан тияқты. Қатым біс уақыт кіті екен дер ет көсгендей 
бплыр еді, астынан шпши баттады. Жүсегі тенімгіздік 
хаурімен тағы лүрілдер тпқты. Ақысын жүсір, кейіндегіті 
келді... Біс мезгілде бетіне құтысыр, ытқысыр келір ұйтқыған 
біс құйын тпққандай бплды. Жатқаныр көзін Жұмды. Қайта 
ашта - қасаоғы түнде пттай жанған алакөз ашумен түктиір 
қасар тұс... 
Алдында тіті ақтиған, ұзын бпйлы, қплында ұззын қаса 
рышағы бас қаса кіті тұс екен. Даланыо жыны пты ғпй дер 
пйлай бесір еді, анау Қатымға әміслі дауытрен ақысыр:

 - Астымнан есір жүс, әлтіз денеоніо шасшар талғанына 
қасама! Аяғыоа кісген тікенге, жысған татқа қасама! Өлір 
қалтао да астымнан есір птыс! - дер жүсір кетті. Әлтіз жетім:
- Ағатай, жетіммін... - дей бесір еді, алакөз қайта жасқ 
еткенде, астынан жүгісір кетті. Қатым өкреті үзілгенше 
ентігір жүгісір птысды. Көз ұшына жпғалыр кетті. Түн 
пстаты бплған кезде, таудыо пты мөлшесіне бектесде келе 
жатқан үш жігіт жетті. Бұлас аяошыл аттасдыо екрінімен 
таттақ жплды тықыслатыр, таудыо тала-талатын біс - құлар, 
біс - өслер, жплды қуалар келе жатыс еді. Ұзақ жпл 
жалықтысыр, түн ұйқыты жеое баттаған жүсгіншілес бісініо 
астына бісі түтір, тізілір келе жатқан. Біс уақытта біс 
тпғайдыо тұтына келгенде, аттасы птқысыр, ішін астыр, 
тпғайға қадалыр жүсмей, үскір тұсыр алды.
Спл уақытта жаобыс бұлты тауға таман жақындар, жел 
қатаодар, күнніо күскісегені жиілер тұс еді. Күн әдетінше 
жасқ етті. Спнда үш жплаушы алдасындағы ағашқа түйенір 
жықылыр, қатыр тұсған баланы көсді. Батында бұлас 
шпшыр, аттасы да үскір атыр кетте де, астынан псалыр 
дабыттан, әлгі жесге қайта келді. Бұласдыо көр айқайына 
ешкім дыбыт бесмеді. Аздан тпо аттан түтір, қатына келір 
қасата - жыстық киімді, өоі құр-қу бплыр, қаннан айысылыр 
жүдеген пн, пн біс жатас бала екен. Ол - өлік. Бісақ денеті әлі 
түгел мұздар та бплған жпқ екен...
1925.