Н. С. Аликулова

43

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ТАРИХНАМАСЫНЫҢ

КЕЙБІР МƏСЕЛЕЛЕРІ

Н.С. АЛИКУЛОВА,

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік 

мемлекеттік университеті,

аға оқытушы, т.ғ.к.

Ақтөбе қ., Қазақстан

Отан  тарихындағы  маңызды  кезеңдердің  бірі – Ұлы  Отан  со ғы сы 

тақырыбы. Ұлы Отан соғысының жеңісінен кейін-ақ, Кеңес тарихна-

масында осы соғыстың себебі, зардабы туралы ғылыми еңбектер мен 

құ жат тық  жинақтар  жеткілікті  жазылды.  Қазақстан  тарихнамасында 

қа зақ стан дық тар дың  Ұлы  Отан  соғысына  қатысуы,  тылдағы  ең бек те 

Ке ңес  адамдарының  даңқты  істері  сол  кездің  өзінде  мерзімді  бас па-

сөз беттерінде, оның ішінде одақ көлеміндегі ірі басылымдардың бірі 

«Правда» газеттерінде жариялана бастаған болатын. 

Қазақстан КП ОК үгіт-насихат бөлімінің қызметкерлері, ғалымдар 

мен жазушылар бірігіп жазған, 1943 жылы басылып шыққан екі жи-

нақ та  Қазақ  КСР-нің  соғысқа  қатысуы,  республика  экономикасының 

со ғыс жағдайына бейімделуі, сондай-ақ майдандағы қа зақ стан дық тар-

дың ерліктері көрініс тапты [1]. 

Соғыс кезіндегі республика тарихын зер сала зерттеп, алғаш кө лем-

ді монографияларды жазған ғалымдардың бірі – Ғ.Əбішев. Оның Ұлы 

Отан  соғысы  кезіндегі  Қазақстан  туралы  еңбегі [2] тыл  мен  майдан 

оқи ға ларын бірдей қамтып, Ұлы Отан соғысы тарихнамасынан ла йық-

ты орын алды. 

Қазақстандықтардың ерлік істері жəне тыл еңбеккерлерінің қа жыр-

лы  еңбектері  жөнінде  «Қазақ  ССР  тарихының»  бірнеше  рет  жа рық 

көр ген басылымдарында [3] қарастырылды.

Қазақстанның соғыс жылдарындағы тарихын жүйелі зерттеген ға-

лым дар дың бірі – академик М.Қ. Қозыбаев. Ғалым бұл та қы рып қа он-

44

да ған  ғылыми  зерттеулерін  арнады [4]. Қазақстан  халқының  майдан 

мен тылдағы жеңіске қосқан үлестеріне лайықты бағасын берді. 

Бұрынғы  Кеңес  Одағы  бойынша 1945–1977 жылдар  аралығында 

Ұлы  Отан  соғысының  тарихына  арналған 16 мыңдай  кітап  пен  кі-

тап ша лар  шыққан,  бұлардың  жалпы  тиражы 700 млн.  данадан  асты. 

Же ңіс тің 50 жылдығына орай Ұлы Отан соғысына қатысты КСРО-да 

30  мың нан  астам  кітаптар,  ғылыми  еңбектер,  мақалалар  жарық  көр-

се [5], тарихшы Т.Балақаев пен К.Алдажұмановтардың мəліметтері бо-

йынша Қа зақ стан да Ұлы Отан соғысына республиканың қатысуы ту-

ралы 1941 жылдан бастап 1979 жылға дейінгі аралықта 25 монография, 

11 ма қа ла лар жинағы, құжаттар мен естеліктер, 200-ге жуық ғы  лы  ми 

ма қа ла лар, 20-дан астам мемуарлық кітаптар мен брошюралар жа  рия -

лан  ған. Со ғыс жылдарындағы Қазақстан тарихы тақырыбы бойынша 

бір не ше док тор лық жəне кандидаттық диссертациялар қорғалды [6].

Тарихшы ғалымдар Т.Балақаев жəне Қ.Алдажұмановтардың [7] ең-

бек те рін де жалпы Қазақстан еңбекшілерінің Жеңіске қосқан үлес те рі 

қа рас ты рыл са,  Батыс  Қазақстан  өңірінің  (Ақтөбе,  Батыс  Қа зақ стан, 

Гурьев  облыстары)  Ұлы  Отан  соғысындағы  рөлі  Қ.Досқалиев  пен 

Қ.Ах ме тов тың [8] еңбектерінде қарастырылады. Бұл еңбектерде Ста-

линград  майданының  жақын  тылы  болған  Батыс  Қазақстан  өңі рі  нің 

же ңіс ке қосқан үлесі, соғыс экономикасындағы маңызы баяндалды. 

ХХ ғасырдың 50–90-жылдарында Ұлы Отан соғысы тақырыбы бо-

йынша қазақстандық ғалымдар бірнеше докторлық жəне кан ди дат тық 

диссертациялар қорғады. Ол зерттеулер екі бағыттажазылды: 1) қа зақ-

стан дық тар дың Ұлы Отан соғысына қатысуы мен ерліктері; 2) тыл да-

ғы қазақстандықтардың жеңіске қосқан үлесі.

Бірінші  бағыт  бойынша  қазақстандықтардың  Ұлы  Отан  со ғы сы-

на қатысуы, ұлттық құрамалардың жасақталуы, олардың май дан да ғы 

ерлік істері туралы К.Аманжолов пен П.Белан [9] докторлық диссер-

тациялар  қорғаса,  К.Е.  Стамбеков [10] қазақстандықтардың  Украина 

же рін  неміс  басқыншыларынан  азат  етудегі  шайқастарына  қа ты суы 

туралы, И.И. Маляр [11] қазақстандықтардың Еуропа ел де рін де гі фа-

45

шистерге қарсы ұлт-азаттық күрестерге қатысуы төңірегінде, ал А.Му-

ха мед жанов [12] Москва түбіндегі шайқасқа қазақстандық əс ке ри құ-

ра ма лар  мен  бөлімдердің  қатысуы,  олардың  ерліктері  туралы  кан ди-

дат тық диссертациялар қорғады. 

Екінші бағыт бойынша Ғ.Əбішев, Т.Балақаев [13] қазақ стан дық тар-

дың  еңбектегі  ерліктері  туралы  докторлық  диссертациялар  қор ға са, 

жер гі лік ті кеңестердің жұмысшы депутаттарының соғыс жыл да рын да-

ғы еңбектері У.Абдуллаевтың [14], Батыс Қазақстандағы кол хоз шы лар-

дың еңбектегі ерліктері М.А. Ақынжановтың [15], МТС-лар мен ауыл-

дық  механизаторлардың  еңбектегі  ерліктері  К.С.  Алда жұ ма нов тың 

[16], со ғыс жылдарындағы жұмысшылар мен кол хоз шы лар дың ең бек-

те гі  ер ліктері  Л.Т.  Балақаеваның [17], колхоздардағы  стахановшылар 

қоз ға лы сы  М.Р.  Куленевтің [18], комсомолдардың  ең бек те гі  ер лік те рі 

К.Май га ра но ваның [19] кандидаттық дис сер та ция ла ры ның өзек ті мə-

се ле ле рі болды.

Өнеркəсіп  салаларының  соғыс  жылдарындағы  қызметі,  жеңіске 

қос  қан үлестері бойынша, оның ішінде тамақ өнеркəсібінің жағдайы 

М.Бу тин нің [20], жеңіл  өнеркəсіп  еңбекшілерінің  тылдағы  еңбектері 

В.С.  Городецкаяның [21], түсті  металлургия  еңбекшілерінің  со  ғыс 

жыл да рын да ғы  еңбектегі  ерліктері  И.Е.  Тайбековтың [22], өнер кə-

сіп те гі  əйелдердің  еңбектегі  ерліктері  Г.Д.  Нурбекованың [23], со-

ғыс жыл да рын да ғы Қазақстанның темір жол транспортының қыз ме ті 

Р.М. Мирзагалиеваның [25] диссертацияларында кең қарастырылды. 

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның жекелеген ай мақ-

тар да ғы  əлеуметтік-экономикалық  ахуалдарды,  мəселен,  П.С.  Белан 

Сол түс тік Қазақстан өңірін, М.А. Ақынжанов Батыс Қазақстан өңі рін, 

Е.Ш. Ибраев Оңтүстік Қазақстан аймағын [25] т.б. зерттеді.

Батыс  Қазақстан  аймағына  қатысты  мəселелер  П.Р.  Букаткин, 

Ж.И. Ишмұратов, Г.Б. Қаленова, А.К. Қанымқұлов [26] т.б. ға лым дар-

дың зерттеулерінің өзекті тақырыбына айналды. 

Алайда жоғарыда аталған зерттеулер тұжырымы сол кезеңдегі рес-

ми билік, Кеңестік идеология ұстанымы аясында жасалды. Қатаң идео-

46

ло гия лық бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихының кө лең-

ке лі жақтарын, сталиндік жүйенің соғыс жағдайын пайдаланып жа са-

ған зұлымдықтарын ашып көрсете алмады. 

Еліміз тəуелсіздік алғаннан кейін Отан тарихы жаңа тұрғыдан зерт-

те ліп, бұрмаланып келген жəне ақиқаты ашылмаған мəселелер қай та 

қа ра лып, оған тиісті шынайы бағасы беріле бастады. Оның ішінде Ұлы 

Отан соғысы тақырыбын қайта зерделеу өмір талаптарының біріне ай-

нала бастады. 

Ұлы  Жеңіс  Кеңес  халқына  оңайлықпен  келген  жоқ.  Бұл  Жеңістің 

та ңын атқызу жолында еліміздің миллиондаған азаматтары опат бол-

ды. Ой жүгіртіп көрсек, оның бүгінгі қуанышынан кешегі қайғысы мен 

азасы анағұрлым салмақты. 

Қазақ ұлты мен қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына қа ты суы 

мен жеке ерліктеріне ортақ көзқарас білдіретін толық тарихи баға əлі 

бе ріл ді деуге келмейді. Осыған байланысты соңғы жылдары со ғыс-

тың  «ақ таң дақ»  беттері  ашылып,  ашық  пікірлер  айтылуда.  Мұндай 

сəт тер де  салиқалы  пікірлермен  қатар  жаңсақ  ойлар  да,  белгілі  бір 

мақ сат ты көз де ген, ақиқатқа сыймайтын əрекеттер де байқалуда. Мə-

се лен, со ғыс жылдарындағы орасан зор адам жəне материалдық шы-

ғын бол ға нын айта келіп, оны «Жеңіс күні» деп атамай, қайтыс бол-

ған дар үшін «азалы күн» деп атауды қолдайтындар да кездесіп жүр. 

Кей бі реу лер со ғыс тың отандық сипатын ашық жоққа шығарса, енді 

бі реу ле рі оған тар ұлт тық, яғни орыстық, əрі кеткенде ресейлік сипат 

бер гісі ке ле ді [27]. 

Бірақ тарихтың аты тарих, оны ешкім өзгерте алмайды. Сон дық тан 

Ел Президенті Н.Ə. Назарбаев Ұлы Жеңістің 60 жылдығына ар нал ған 

салтанатты  жиында  сөйлеген  сөзінде: «Екінші  дүниежүзілік  соғыс – 

адамзат тарихының ең қайғылы беттерінің бірі екенін, бұрынғы КСРО 

ха лық та ры үшін ол Ұлы Отан соғысы болғанын, Қазақстан ха лық тар-

дың біртұтас жанұясы ретінде Ұлы Отан соғысына қатысқанын, сон-

дық тан бұл соғыс біздің көпұлтты республиканың жалпы та ри хы ның 

естелігі ретінде сақталатынын», – басып айтты [28].

47

Батыстың көптеген елдеріне осы уақытқа дейін Ұлы Отан со ғы сы 

жылдарында  Кеңес  халқының  адам  төзгісіз  ауыр  қиындықтарға  қа-

лай төзгені жұмбақ болып келеді. «ХХ ғасырдағы КСРО» (Мəскеу қ., 

1990  ж.)  тақырыбындағы  халықаралық  ғылыми  конференциясында 

ағыл шын профессоры Дж. Барбер: «...шетел зерттеушілерінің алдын-

да  «Ке ңес  халқы  өте  ауыр  материалдық-тұрмыстық  жағдайда  қалай 

өмір сү ріп, қалай жеңіске жеткен..?», – деген сұрақ туындайды. Бірақ 

əлі күн ге де йін Кеңес халқының жəне Қызыл Армияның ауыр тұрмыс 

жағ да йы  туралы  жазылмады» [29], – деген  болса,  отандық  тарих-

шы  М.Қо зы баев «...соғыстың  арғы-бергі  зардаптарында  халықтың 

көңілінен  таса,  əлі  де  айтылмай,  зерттелмей  келе  жатқан  жайлар 

баршылық» [30], – деген ойы Ұлы Отан соғысы тақырыбын ке ңі нен, 

бүгінгі тə уел сіз дік тұр ғы сы нан жан-жақты зерттеуді қажет ете тін ді гі 

сөзсіз.

Ұлы Отан соғысының тарихын ширек ғасыр бойы зерттеген тарих-

шы,  профессор  Т.Балақаев  «Егемен  Қазақстан»  газетіне  берген  сұх-

ба тын да: «Соғыс  тарихын  тоталитарлық  кеңестік  жүйе  коммунистік 

идео ло гия ның  аясына,  талаптарына  бағындырып,  тарихтың  тек  жар-

қын бет те рін көрсетуді мұрат тұтты, коммунистік партия ел бас қа ра-

тын бір ден-бір партия болғандықтан, оның ақ дегені алғыс, қара де ге ні 

қар ғыс болды, оның қызметі тек біркелкі жағымды жағынан көр се тіл-

ді. Осы ның салдарынан халық тарихының көлеңкелі жақтары кө бі не се 

тыс қалып келді, енді келешек зерттеулерде осы мəселеге ай рық ша мəн 

бе рі луі тиіс, – дей келе, Ұлы Отан соғысының зерттелмеген жақ та ры 

жет кі лік ті. Уақыт өткен сайын заман талабы жаңа міндеттерді алға қо-

йып  отыратындығы  белгілі  нəрсе» [31], – деп  Ұлы  Отан  со ғы сы  та-

қы ры бын қайта зерттеу қазіргі заман талабының жаңа мін де ті еке нін 

ай қын дады. 

Соғыс  жылдарындағы  халықтың  əлеуметтік-тұрмыстық  жағдайы, 

түрлі жұқпалы ауруларға, аштыққа ұшырау себептері, халықтың өзін-

дік  наразылықтарының  болуы,  мобилизациядан  жалтару,  қашу,  тіп ті 

Орта Азия республикаларына жаппай көшуге əрекет жасауы, т.б. мə се-

48

ле лер бүгінгі күнге дейін айтылмады десе де болады. Сон дық тан Же-

ңіс тің 70 жылдық мерейтойы қарсаңында соғыс жылдарындағы жеке-

леген өңірлердің саяси, əлеуметтік-экономикалық, т.б. салалар бойын-

ша шешуін таппаған мəселелерді қайта зерттеу бүгінгі күннің ке зе гін 

кү тіп тұрған маңызы зор, өзекті мəселесі болып табылады. 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ

1.  Казахстан  в  первый  год  Отечественной  войны  против  немецко-фашист-

ских захватчиков. Алма-Ата, 1943. 325 с. История Казахской ССР с древ-

нейших времен до наших дней. Алма-Ата: Наука, 1943. 485 с. 

2.  Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне. 1941–1945. Алма-

Ата, 1958.

3.  История Казахской ССР. Т. ІІ. Алма-Ата: Наука, 1959. 736 с.; Қазақ ССР 

тарихы. Т. 2. Алматы: Ғылым, 1963.

4.  Козыбаев М. Компартия Казахстана в период Великой Отечественной вой-

ны (1941–1945 гг.). Алма-Ата: Казахстан, 1964. 363 с.; Казахстан – арсенал 

фронта. Алма-Ата: Казахстан, 1970; Ұлы ерлік. Алматы: Казахстан, 1980. 

156 с.; Майдангер студенттер.  Алматы, 1985. 105 с.

5.  Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски: Алматы: 

Казахстан, 2000. Т. 2. С. 218.

6.  Балакаев Т.Б., Алдажуманов К.С. Историография Казахстана периода Ве-

ликой Отечественной войны. В кн. актуальные проблемы истории Совет-

ского Казахстана. Алма-Ата, «Наука», 1980. 115 с.

7.  Балақаев  Т.,  Алдажұманов  Қ.  Қазақстан  еңбекшілері  майдан  қызметінде 

(1941–1945 жж.). Алматы: Ғылым, 1985. 320 б.

8.  Досқалиев  Қ.  Қаһарман  қала  жəне  Қазақстан.  Алматы:  Қазақстан, 1973; 

Ахметов Қ., Досқалиев Қ. Қазақстан – Сталинград майданының арсеналы. 

Алматы, 1992.

9.  Белан  П.С.  Северный  Казахстан  в  годы  Великой  Отечественной  войны 

(1941–1945  гг.).  Алма-Ата, 1962. 308 с.;  Акинжанов  М.А.  Трудовой  под-

виг  колхозного  крестьянства  Западного  Казахстана  в  годы  Великой  От-

ечественной войны (1941–1945 гг.). Алма-Ата, 1972. 213 с.; Ибраев Е.Ш. 

Трудовые  подвиги  трудящихся  Южного  Казахстана  в  годы  Великой  От-

ечественной войны (1941–1945 гг.). На материалах Южно-Казахстанской, 

Джамбулской и Кзыл-Ординской областей. Алма-Ата, 1982. 178 с. 

10. Стамбеков К.Е. Казахстанцы в боях за освобождение Украины в годы Ве-

ликой Отечественной войны (1943–1944 гг.). Алма-Ата, 1966. 316 с. к.и.н.

11. Маляр  И.И.  Участие  казахстанцев  в  антифашисткой  народно-освободи-

тельной борьбе в странах Европы (1942–1945 гг.). Алма-Ата, 1967. 240 с. 

к.и.н. 

49

12. Мухамеджанов А. Участие казахстанских воинских соединений и частей в 

битбе под Москвой (сентябрь 1941 – март 1942 гг.). Алма-Ата, 1968. 228 с. 

к.и.н.

13. Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне (1941–1945 гг.). Ал-

ма-Ата, 1959. 631 с.; Балакаев Т.Б. Колхозное крестьянство Казахстана в 

годы Великой Отечественной войне 1941–1945 гг. Алма-Ата, 1972. 541 с.

14. Абдуллаев  У.  Местные  Советы  депутатов  трудящихся  Казахстана  в  годы 

Великой  Отечественной  войны (1941–1945 гг.).  Алма-Ата, 1973. 174 с. 

к.и.н.

15. Акинжанов М.А. Трудовой подвиг колхозного крестьянства Западного Ка-

захстана в годы Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.). Алма-Ата, 

1972. 213 с. к.и.н.

16. Алдажұманов К.С. Роль МТС и трудовой подвиг сельских механизаторов 

Казахстана  в  годы  Великой  Отечественной  войне (1941–1945 гг.).  Алма-

Ата, 1986. 168 с. к.и.н.

17. Балақаева Л.Т. Укрепление союза рабочего класса и колхозного крестьян-

ства Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.). Ал-

ма-Ата, 1989. 217 с. к.и.н. 

18. Куленев М.Р. Стахановское движение в социалистическом земледелии кол-

хозов Казахстана в годы Великой Отечественной войны и послевоенные 

годы пятилетки. Алма-Ата, 1951. 193 с. к.и.н.

19. Майгаранова  К.  Трудовые  подвиги  комсомольцев  и  молодежи  железных 

дорог Казахстана в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг. Алма-Ата, 

1976. 178 с. к.и.н. 

20. Бутин  М.Е.  Пищевая  промышленность  Казахской  ССР  в  период  Отече-

ственой войны и послевоенный период. Алма-Ата, 1950. 237 с.

21. Городецкая В.С. Самоотверженный труд работников легкой промышлен-

ности  Казахстана  в  годы  Великой  Отечественной  войны (1941–1945 гг.). 

Алма-Ата, 19. 275-197 с. к.и.н.

22. Тайбеков  И.Е.  Трудовой  подвиг  рабочих  цветной  металлургия  Казахста-

на в годы Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.). Алма-Ата, 1965. 

213 с. к.и.н.

23. Нурбекова Г.Д. Трудовые подвиги женщин в промышленности Казахстана 

в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1965. к.и.н.

24. Мирзагалиева  Р.М.  Железнодорожный  транспорт  Казахстана  в  Великой 

Отечественной войны (1941–1945 гг.). Алма-Ата, 1990. 176 с. к.и.н.

25. Белан  П.С.  Северной  Казахстан  в  годы  Великой  Отечественной  войны 

(1941–1945  гг.).  Алма-Ата, 1962. 308 с.;  Акинжанов  М.А.  Трудовой  под-

виг  колхозного  крестьянства  Западного  Казахстана  в  годы  Великой  От-

ечественной войны (1941–1945 гг.). Алма-Ата, 1972. 213 с.; Ибраев Е.Ш. 

Трудовые  подвиги  трудящихся  Южного  Казахстана  в  годы  Великой  От-

ечественной войны (1941–1945 гг.). На материалах Южно-Казахстанской, 

Джамбулской и Кзыл-Ординской областей. Алма-Ата, 1982. 178 с. 

26. Букаткин  П.Р.  Западной  Казахстан  в  годы  Великой  Отечественной  во-

йны  Советского  Союза (1941–1945 гг.).:  автореферат.  дис.  канд.  и.н.  Ал-

ма-Ата, 1967. 27 с.; Ишмуратов Ж.И. Трудовые подвиги и помощь фронту 

трудящихся Гурьевской области в период Великой Отечественной войны 

(1941–1945 гг.): автореферат. дис. канд. и.н. Алма-Ата, 1971. 29 с.; Каним-

кулов А.К. Трудовые и ратные подвиги трудящихся Актюбинской области 

в  годы  Великой  Отечественной  войны (1941–1945 гг.):  автореферат.  дис. 

канд. и.н. Алма-Ата, 1980. 29 с.

27. Қозыбаев М. Тарих зердесі (Арыстар тұғыры). 2 кітап. Алматы; Ғылым, 

1998. 199 б.

28. Назарбаев Н.А. Ради жизни на Земле // Казахстанская правда. 2005. 7 май, 

1-2 стр. 

29. Зинич М.С. Будни военного лихолетья. 1941–1945 гг. Вып. І. М., 1994. С. 4.

30. Қозыбаев  М.Қ.  Тарих  зердесі  (Замана  асуы). 1-кітап.  Алматы:  Ғылым, 

1998. 344 б., 271 б.

31. Балақаев  Т.  Соғыс  тарихының  жалғасы  бар // Егемен  Қазақстан. 2005, 

27 сəуір. 3 б.