МОДАЛЬ СӨЗДЕР
Орындаған: Жанаберген Қарақат
Қтә-203
2
МОДАЛЬ
Модаль, модальность термин латынның мере деген сөз нен алынған.
Айналада үнем болып отыратын әр алуан құбылыстар, өм рдег сан-сала
болмыс түрлер , белг л б р заттың сын қимылы, с-әрекет сөйлемде
жалпы жалаң хабар түр нде ғана айтыла салмайды. Сөйлеуш н ң осы хабар
туралы п к р , яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы
жөн ндег оның көзқарасы, әдетте қоса бер л п отырады.
3
Модаль сөздер төрк н соңғы кезде ғана сөз болып жүр. Е.И.Убрятова, Н.А.Баспанов,
Н.Ж.Дмитриев, А.Н.Кононов, В.В.Виноградов т.б. ғалымдар сөйлеуш адамның п к р н б лд рет н
сөздерд жеке тақырыпша ет п алып, бөлек талдайды.
Модальдық реңк одағайларда да, қыстырма сөздерде де, сұраулық шылауларда да кездесед .
Б рақ бәр н модаль сөз деуге болмайды. Сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы
жөн ндег сөйлеуш н ң п к р н б лд рет н мұндай арнаулы сөздерд модаль сөздер дейд
(
п к рлеуш сөздер деуге болады.)
3
Сөйлеуш адамның сөйлем мазмұны жөн ндег п к р н б лд ру үш н қолданылатын осындай
арнаулы модаль сөздер өздер н ң құрамы жағынан түрл -тшүрл болып келед . Модаль сөздер
өздер н ң лексикалық және грамматикалық белг лер не қарай ес м сөз табынан да, ет ст ктен
де, комекш сөзден де кейб р басқа сөз таптарынан да бола беред . Мысалы, мүмк н шамасы,
рас, әрине, тәр зд , зайыры, әлбетте, бәлк м – синтаксист к функциясы жағынан қыстырма
сөздер. Ал мағыналық ерекшел г жағынан Яғни сөйлемдег ой жөн нде сөйлеуш н ң п к р
қандай – мақұлдай немесе күд ктене не б ржола айта ма, әлде нық сен мд л к б лд ре ме – осы
тұрғыдан алғанда бұлар – модаль сөздер. Өйткен кей нг жылдардағы көптеген
лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуш адамның сөйлем мазмұны, яғни ондағы айтылған ой
жөн ндег күд г н я болжамын, мақұлдау п к р н немесе қалауын, не оның нық сен м н осылар
тәр зд басқа да п к р н б лд рет н сөздерд модаль сөздерге жатқызады.
Әртарап сөздер (бар, жоқ, аз, көп,
қажет, керек, ти с, мүмк н)
Бейтарап сөздер (бәлки, әрине,
бәсе, әйтеу р, әлбетте, бәлк м,
с рә, тег
4
МОДАЛЬ СӨЗДЕР СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІНЕ
ҚАРАЙ ЕКІГЕ БӨЛІНЕДІ.:
4
Әртарап сөздерд ң сөйлемдег қызмет :
Бастауыш қызмет н атқарады: Көп қорқытады.
Баяндауыш қызмет н атқадады: Байдалыға соларды салу қажет.
Толықтауыш қызмет н атқадады: Бұл нәрсе б р керекке жарар.
Анықтауыш қызмет н атқадады: Маған керек к тап б т п қалыпты
Пысықтауыш қызмет н атқадады: Жиналысқа студенттер көп
жиналды.
Әртарап сөздер көмекш қызмет н атқарады. Мысалы, айтылған
жоқ, алуға ти с, бастамақ керек.
Модаль сөздер қаз рг қазақ т л нде сан
жағынан оншалықты көп емес. Б рақ олар
өздер н ң қолдану ерекшел ктер не қарай әр
алуан болып келед . Мысалы, б лем, көр нед ,
керек тәр зд б раз сөз күндел кт қолдану
процес нде
б рте-б рте
грамматикализацияланып,
лексикалық
мағынасының сыртында модальдық мағына да
б лд ред . Бұлардың модальдың мағынасы
әуелг лексикалық мағынасының нег з нде
кей ннен қалыптасты. Мысалы, Мен оны
көптен б лем – Мен оятқан сен б лем. Бұл
жерден ауыл анық көр нед – Мұны стеген
Асқар көр нед . Маған к тап керек – Төрг
үйдег лер қонақтар болу керек. – ол енд г
шықса керек.
Сияқты модаль сөз н ң синоним
рет нде т л м зде тәр зд , әлпетт ,
сықылды,
сек лд
сөздер
де
қолданылады.
Соңғы
екеу
фонетикалық тұрғыдан ек вариантта
айтылғанымен
нег з нде,
б р-ақ
модаль сөз.
5
НАЗАРЫҢЫЗҒА
РАҚМЕТ!
Достарыңызбен бөлісу: | 
