Сөйлемдердің құрмаласуы екі түрлі: сыйыса құрмаласу. Қиыса
жүктеу/скачать 25,32 Kb.
|
Құрмалас сөйлемдер
|
Құрмалас сөйлемдер Сөйлемдердің құрмаласуы екі түрлі: 1) Сыйыса құрмаласу. 2) Қиыса құрмаласу. Сыйыса құрмаласса, сөйлем сыйысулы құрмалас деліп, қиыса құрмаласса, сөйлем қиысулы құрмалас деліп аталады. 1) Сыйысулы құрмалас 1. Қарабай мен Сарыбай аңға шықты. 2. Екі дос бірін-бірі сүйді, құшты. 3. Қолға алды татулықты, араздықты. 4. Далада, ойда, қырда, орман-тауда сау қалған жан болмады бұл індеттен. Бұл сөйлемдердің әрбірі бірнеше сөйлем сыйысып құрмаласқаннан болған сөйлемдер. Мәселен, 1-інші сөйлем екі сөйлем сыйысып, қосылғаннан болған: қосылмай бөлек тұрғандағы түрлері мынау: Қарабай аңға шықты. Сарыбай аңға шықты. Бұларды екі қайта айтып жатпас үшін, екеуін сыйыстырып қосып, бір-ақ айтқан. 2-інші сөйлем де екі сөйлем сыйысып, қосылғаннан болған. Қосылмағандағысы мынау: Екі дос бірін- бірі сүйді. Екі дос бірін-бірі құшты. 3-інші сөйлемде екі сүйді. Екі дос бірін-бірі құшты. 3-інші сөйлемде екі сөйлем сыйысып, қосылғаннан болған. Қосылмағандағысы мынау: Қолға алды татулықты. Қолға алды араздықты. 4-інші сөйлем төрт сөйлемнің сыйысып, қосылғанынан болған. Қосылмағандағысы мынау: Далада сау қалған жан болмады бұл індеттен. Ойда сау қалған жан болмады бұл індеттен. Қырда сау қалған жан болмады бұл індеттен. Орман-тауда сау қалған жан болмады бұл індеттен. 161
болу. Мәселен, 1-інші сөйлемде екі мүшесі бір өңкей: Қарабай, Сарыбай – екеуі де бастауыш. 2-інші сөйлемде де екі мүшесі бір өңкей: сүйді, құшты – екеуі де баяндауыш. 3-інші сөйлемде де екі мүшесі бір өңкей: татулықты, араздықты – екеуі де толықтауыш. 4-інші сөйлемде төрт мүшесі бір өңкей: далада, ойда, қырда, орман-тауда — төртеуі де мекен пысықтауышы. Сыйысулы сөйлемнің бір өңкей мүшелерінің аралары кіші тыныспен (,) айырылады. «Мен», «жана», «жана да» деген сөздер араларында тұрған шақта ғана кіші тыныс қойылмайды. Сыйысулы құрмалас екі түрлі айтылады: 1) Шұбалаң түрі. 2) Ықшам түрі. Шұбалаң түрі Мен бүгін ерте тұрдым, жуындым, киіндім, шай іштім, сабаққа
Ықшам түрі Мен бүгін ерте тұрып, жуынып, киініп, шай ішіп, сабаққа бардым. Қиысулы құрмалас Қиысулы құрмаласқа келсек, бұлар біріне-бірі тең болып та, бірінен-
салалас қүрмалас деліп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас деліп аталады. а) Салалас сөйлем Салалас құрмаластың қиысуы 5 түрлі болады: 1) Жиылыңқы. 2)Қайырыңқы. 3) Айырыңқы. 4) Сұйылыңқы. 5) Қойылыңқы. Егерде бірнеше сөйлемнің қиысуы бірыңғай, бір беткей болса, жиылыңқы қиысу болады. Мәселен: «Үлкен бастар, кіші қостар» немесе «Ел де жатты, ай да батты». Егерде алдыңғы сөйлемге кейінгі сөйлем қарсы мағаналы болып қиысса, қайырыңқы қиысулы болады. Мәселен: «Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес» немесе «Мен бардым, сен үйде болмадың». 162
болады. Мәселен: «Не сен тұрарсың, не мен тұрармын». Не болмаса, «Не атың жазым болар, не ер-тұрманың шығындар». Егерде маңызды, нығыз айтылған сөйлемді басқа сөйлемдер, баяндап тұрса, ол сұйылыңқы қиысу болады. Мәселен: «Сабыр түбі сары алтын, сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа» не болмаса, «Шалқайғанға шалқай, пайғамбардың ұлы емес, еңкейгенге еңкей, атаңнан қалған құл емес». Егерде алдыңғы сөйлемдерді кейінгі сөйлем қорытып айтса, қойылыңқы қиысу болады. Мәселен: «Не өгіз өлер, не арба сынар — екеуінің бірі болар». Немесе «Мал да керек, жан да керек, білім де керек – бәрі де керек». Не болмаса, «Көк шалғын, ағаш, бұлақ — бәрі жақсы». Салалас сөйлемдердің аралары әуелі кіші тыныс — теріс үтірмен айырылады. Екінші ортаншы тыныс — үтірлі ноқатпен айырылады. Сұйылыңқы, қойылыңқы жалғасу бар жерде қойылтушы сөйлемнің алдына ұзын сызық (—) қойылады. Сұйылтушы сөйлемнің алдында қос ноқат (:) қойылады. 1. Мұндай сұйылыңқылық алдыңғы сөздің мағанасын артқы сөздер бәшелегенде болады. 2. Мұндай қойылыңқылық бөлек-бөлек сөздердің басын қосып бір буған сияқты етіп айтатын орындарда болады. Төте жазуда теріс (') таңбаланғанымен, қазіргі әліпбиде кәдімгі (,) үтір б) Сабақтас сөйлем Сабақтас сөйлемнің белгісі — бірнеше сөйлемнің бірігіп, біріне-бірі
Басыңқы сөйлемнің бағыныңқы сөйлемнен гөрі сөйлемдік қасиеті молырақ. Басыңқы сөйлемді өз алдына оңаша алып айтқанда да, мағанасы толық, ой тыңғылықта айтылып біткен болып тұрады. Мәселен: «Халыққа жағайын десең, қазаның болсын». Мұнда басыңқы сөйлем «қазаның болсын» деген сөйлем, «қазаның болсын» дегенде, ой айтылып, тынып біткендікті көрсетеді. «Халыққа жағайын десең» деген сөйлемді алсақ, мұнда айтылатын ой бітпей қалады. Сөйлем тыңғылықсыз болып шығады. Сондықтан мұндай сөйлемдер екінші сөйлемге сүйеніп қана сөйлем даражасына кіреді. 163
Бағыныңқы сөйлем Бағыныңқы сөйлем — бітпеген шала сөйлем. Басыңқы сөйлем болмаса, толық мағана оның өзінен шықпайды. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің шылауындағы ғана қосшы есебіндегі сөйлем. Басыңқы сөйлемнің қай мүшесінің шылауында болса, бағыныңқы сол мүшенің атымен аталып, сол мүшенің сұрауына жауап береді. Мысал алып қарайық: а) Бастауыш бағыныңқы сөйлем «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер». Мұнда басыңқы сөйлем —
«Кімнің жерін жерлесең, соның, жырын жырларсың». Мұнда басыңқы сөйлем — «соның жырын жырларсың», бағыныңқы сөйлем - «кімнің жерін жерлесең». Бұл бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің қай мүшесінің шылауында екендігін білейік. Оны білу үшін, басыңқы сөйлемді алып, сұрау саламыз. Кімнің жырын жырларсың? — кімнің жерін жерлесең, (соның). Соның – басыңқы сөйлемнің анықтауыш мүшесі. «Кімнің жерін жерлесең» деген бағыныңқы сөйлем мұның шылауында болып, кемтігін толтырып тұр жана «кімнің?» деген анықтауыш сұрауына жауап беріп тұр. Сондықтан бұл бағыныңқы сөйлем анықтауыш бағыныңқысы болады. Анықтауыш сұрау жалғыз «кімнің?» емес, онан басқа да сұраулары бар. Мәселен, «қандай?», «қанша?», «қайсы?». Бұл сұрауларға да жауап беруші бағыныңқы сөйлемдер болса, олар да анықтауыш бағыныңқысы болады. Мысал: Түсі қандай болса, исі сондай болды. Исі, қандай болды? — түсі қандай болса, (сондай). 2) Күші қанша болса, әркім сонша көтермек. 164
басқалар. п) Толықтауыш бағыныңқы сөйлем «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың». Мұнда басыңқы сөйлем
с) Мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы Қашан жер отаяды, мал сонда сүтейеді. Мұнда басыңқы сөйлем —
165
Қашанға дейін отырамын? — қашанға дейін ұйқым келмесе, (соған дейін). 2) Қашаннан өзім жүре бастадым — сонан бері малдың өңі кіре бастады. Қашаннан малдың өңі кіре бастады? — қашаннан өзім жүре бастадым, (сонан бері). Солай тағы басқалар. ж) Мекен пысықтауышының бағыныңқысы Егін қайда болса, береке сонда болады. Мұнда басыңқы сөйлем -
ш) Сын пысықтауышының бағыныңқысы Қалай бақсаң, атың солай жүрмек. Мұнда басыңқы сөйлем – «атың
166
бағыныңқылары болады. Мысал: 1) Қалайша үлгі пішілсе, солайша киім тігілмек. Киім қалайша тігілмек? — қалайша үлгі пішілсе, (солайша). 2) Қанша іс қыла білсе, сонша жұмыс өнбек. Жұмыс қанша өнбек? — қанша жұмыс қыла білсе, (сонша). Басқалары тағы солай. қ) Себеп пысықтауышының бағыныңқысы Олар көше алмайды, үйткені көлігі жоқ. Мұнда басыңқы сөйлем — «олар көше алмайды», бағыныңқы сөйлем - «үйткені көлігі жоқ». Бұл бағыныңқы сөйлем қандай сұрауға жауап берер екен? Олар неге көше алмайды? – үйткені көлігі жоқ. Бұл бағыныңқы сөйлем «неге?» деген сұрауға жауап беріп тұр. Бұл сұрау — себеп пысықтауышының сұрауы. Сондықтан бұл себеп пысықтауышының бағыныңқысы болады. Себеп пысықтауышының «неге?»-ден басқа да сұраулары бар. Мәселен, «неден?», «неліктен?», «не себептен?». Бұл сұрауларға да жауап беруші бағыныңқы сөйлемдер себеп пысықтауышының бағыныңқылары болады. Мысал: 1) Қар аз болған соң, су сонан тасымады. Су неден тасымады? — қар аз болған соң, (сонан). 2) Малы жұтап қалған соң, ел сондықтан жүдеді. Ел неліктен жүдеді? — малы жұтап қалған соң, (сондықтан). 3) Не себептен мал қырылды, сол себептен жұрт аш болды. Не себептен жұрт аш болды? — не себептен мал қырылды, (сол себептен), басқалары тағы солай. д) Мақсат пысықтауышының бағыныңқысы Орақшы шөп шабайын деп, тоғайға барды. Мұнда басыңқы сөйлем
167
ақсақал қолын жайды. Ақсақал қолын неге жайды? — бата бермекші болып. Мұнда ілтипат ететін бір нәрсе мынау: «неге?» деген сұрау себеп пысықтауышында да, мақсат пысықтауышында да бар. Солай болған соң, тек «неге?» деген сұрау бойынша себеп пысықтауышының немесе мақсат пысықтауышының бағыныңқысы екендігін білуге болмайды. Мұнда мағанасына қарау керек. Егерде бағыныңқы сөйлем істің себебін айтып тұрса, себеп пысықтауышының бағыныңқысы болады, егерде істің мақсатын айтып тұрса, мақсат пысықтаушының бағыныңқысы болады. Мысал: 1) Көшпекші болып, ауыл үй жықты. 2) Түйе жоқ болып, ауыл көше алмады. 1-інші мысалда: Ауыл неге үй жықты? - көшпекші болып. Бұл мақсат пысықтаушының бағыныңқысы болады, үйткені үйді көшу мақсатпен жықты. 2-інші мысалда: Ауыл неге көше алмады? - түйе жоқ болып. Бұл себеп пысықтаушының бағынқысы болады, үйткені көше алмаудың себебі — түйе жоқ болғаны, яғни, неге көше алмады? — түйе жоқ болғаны себепті. е) Шартты бағыныңқы Көсеу ұзын болса, қол күймейді. Мұнда бағыңқы сөйлем — «қол
з) Ереуіл бағыныңқы Тартса да бар күштерін аямай-ақ, аслан жүк орнынан қозғалмады.
168
тартты» дейді, басыңқы сөйлем «жүк қозғалмады» дейді. Сөйлем мазмұны бір-біріне қарсы ереуіл келіп тұр. Сондықтан мұндай басыңқы сөйлемге ереуіл келетін бағыныңқы сөйлем ереуіл бағыныңқы деліп аталады. Ереуіл бағыныңқының белгісі пәлен етсе де, пәлен болса да деп ереуіл раймен айтылады. Мысал: 1) Күні бойы қараса да, таба алмады. 2) Қыс қатты болса да, мал аман шықты. Ықшамдау
Бағыныңқы сөйлемдер екі түрде айтылады. 1) Толық түрде. 2) Ықшам түрде. Толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ ықшам түрге айнадыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге сіңісіп, жоғалып кетеді. Жазғанда бағыныңқы сөйлемнің толық түрі мен ықшам түрінің қай қолайлысы, көркемі алынады. Сондықтан ықшам түрінен толық түрі көркем болып шықпайтын болса, онда сөйлемдерді ықшамдаудың қажеті жоқ. Жана да ондай сөйлемдер ықшамдалмайтын сөйлемдерге саналады. Бағыныңқы сөйлемді ықшамдауға болады: 1) зат есім арқылы, 2) сын есім арқылы, 3) етістіктің есімше түрі арқылы, 4) етістіктің көсемше түрі арқылы. Мысал: 1) Түсі қандай болса, ісі сондай болады. Бұл – толық түрі. ЬІқшам түрінде айтқанда, «Ісі түсіндей болады» дейміз (зат есім арқылы). 2) Ит жүйрік болса, оны түлкі сүймес. Мұны ықшамдап айтқанда, «Ит жүйрігін түлкі сүймес» дейміз. (Мұнда сын есім арқылы) 3) Қалай пішілсе, киім солай тігілмекші. Мұнда ықшамдап айтқанда, «Пішілуінше киім тігілмекші» дейміз (мұнда етістік зат есімге айналған түрі арқылы). 4) Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер. Мұны ықшамдап айтқанда, «Атаңа қылғаның алдыңа келер» дейміз (мұнда етістіктің есімше түрі арқылы). 5) Олар көше алмады, үйткені көлігі жоқ болды. Мұны ықшамдап айтқанда, «Көлігі жоқ болып, олар көше алмады» дейміз (мұнда етістіктің көсемше түрі арқылы). 1-інші мысалда «түсі қандай болса» деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, «түсіндей» деген жалғыз ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп кетіп тұр. 2-інші мысалда «ит жүйрік болса» деген бағыныңқы сейлем жоғалып, «ит жүйрігін» деген екі ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 3-інші мысалда «қалай пішілсе» деген бағыныңқы сөйлем жоғалып, «пішілуінше» деген бір ауыз сөз болып сіңіріп тұр. 169
«атаңа қылғаның» деген екі ауыз сөз болып, басыңқы сөйлемге сіңісіп тұр. 5-інші мысалда «үйткені көлігі жоқ болды» деген бағыныңқы сөйлем ықшамдалып, «көлігі жоқ болып» деген бағыныңқы сөйлемге айналып тұр. Мұнда алдыңғы сөйлемдер сияқты бағыныңқы сөйлем жоғалып кеткен жоқ, тек ықшамдалған. Оның себебі көсемше арқылы ықшамдалуында. Көсемше арқылы ықшамдалған бағыныңқы сөйлемдер өз алдына сөйлемнің күйін ықшамдалған күнде де жоғалтпайды. Толық түріндегі бағыныңқы сөйлемдер мен басыңқы сөйлемнің арасы теріс үтірмен айырылады. Ықшам түріндегі бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемге сіңісіп жоқ болып кеткенде, ешбір тыныс белгісімен бөлінбейді. Егер де бағыныңқы сөйлем ықшамдалғанмен, басыңқы сөйлемге сіңісіп кетпей, өз алдына сөйлем күйінде қалса, онда толық түрдегідей теріс үтірмен айырылады. з) Қыстырынды сөйлем Кейде бір сөйлемнің ішінде екінші сөйлем қыстырылып айтылады. Сондай қыстырылып айтылған сөйлемді қыстырынды дейміз. Мысал: 1) Бүгін, Құдай біледі, жауын болса керек. 2) Әзір, Аллаға шүкір, жаман емеспіз. 3) Осы жолы, асылық болмасын, алып келерміз-ақ. 1-інші мысалда «бүгін жауын болса керек» деген сөйлемнің ішіне «Құдай біледі» деген сөйлем қыстырылып айтылып тұр. 2-інші мысалда «әзір жаман емеспіз» деген сөйлемнің ішіне «Аллаға шүкір» деген сөйлем қыстырылып айтылып тұр. 3-інші мысалда «осы жолы алып келерміз-ақ» деген сөйлемнің ішіне «асылық, болмасын» деген сөйлем қыстырылып айтылып тұр. Сондықтан «Құдай біледі», «Аллаға шүкір», «асылық болмасын» деген сөйлемдер «қыстырынды» болады. Қыстырынды сөйлемдер жүктеу/скачать 25,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|