Тапсырмалар: Идеологиядағы, экономикалық және саяси өмірдегі ауқымды өзгерістер. М. С. Горбачевтің Реформалары
жүктеу/скачать 49,42 Kb.
|
|
Тақырып 18. Қазақстандағы "Қайта құру" саясаты. Тапсырмалар: 1. Идеологиядағы, экономикалық және саяси өмірдегі ауқымды өзгерістер. М. С. Горбачевтің Реформалары. 1985 жылы 23 сәуірде КОКП ОК Пленумында сол кезде ОК Бас хатшысы болған Михаил Горбачев қоғамды жан-жақты жаңартуға бағытталған кең реформалар жоспарлары туралы хабарлады, олардың іргетасы "елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету"деп аталды. Ғылыми-техникалық прогрестің, әсіресе машина жасау саласындағы жетістіктерді енгізу жеделдетуді қамтамасыз етеді деп есептелді. Инвестициялық саясатты елеулі өзгерту көзделді: қымбат тұратын күрделі құрылысты қысқарту және кәсіпорындарды техникалық қайта жарақтандыруды жеделдету жоспарланды. Тәртіпті нығайту және еңбектің жаңа түрлерін ынталандыру арқылы "адам факторын" жандандыруға ерекше назар аударылды. Әлеуметтік проблемалар: тұрғын үй салу, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім беру жүйесін жетілдіру басым деп жарияланды. Дегенмен, өндіріс саласына басты назар аударылды. 1985 ж.7 мамырда КОКП ОК және КСРО МК "маскүнемдік пен алкоголизмді жеңу шаралары туралы" қаулысы қабылданып, алкогольге қарсы науқан басталды. Елдегі маскүнемдік өте маңызды шектерге жетті, бірақ оны жою үшін қабылданған шаралар өрескел, тиімсіз және өте зиянды болды. Алкоголь өндірісі күрт төмендеді, оның ішінде арзан төмен сұрыпты шарап пен арақ қана емес, сонымен қатар винтажды шараптар да бар. Жүзімдіктер кесіліп, шарап зауыттары қирады. Саны күрт төмендеген шарап дүкендерінің есіктерінде үлкен сызықтар пайда болды. Алкогольге қарсы науқан нашақорлықтың, есірткіге тәуелділіктің, алкоголь суррогаттарын тұтынудың өсуіне әкелді. Қоғамда ол өте танымал емес еді. Бюджет үлкен шығындарға ұшырады. 1986 жылы КОКП XXVII съезінде (1986 ж.25 ақпан - 6 наурыз) Горбачевтің сөйлеген сөзінде алғаш рет елді кеңінен "демократияландыру" қажеттілігі туралы айтылды. Содан кейін ол өз дәуірінің символына айналған тағы бір сөзді - "жариялылықты", яғни шешім қабылдаудың ашықтығын және азаматтардың ақпаратқа еркін қол жетімділігін айналымға түсірді. Горбачевтің партияның XXVII съезіндегі халықаралық жағдайды талдауға арналған баяндамасының бір бөлігі де тыңдаушыларға жаңашыл болып көрінді. Жас Кеңес басшысы делегаттардың назарын "қауымдастыққа", әлемдік тұтастықтың жекелеген компоненттерінің "өзара тәуелділігіне", "жаһандық проблемалардың" күрделілігіне, олардың "жалпыадамзаттық" сипатына, "оларды бір мемлекеттің немесе мемлекеттер тобының күштері шеше алмайтындығына" аударды, бірақ мемлекеттер мен халықтардың саналы өзара әрекеттесуін талап етеді. "планетарлық масштабта". Кейіннен әлемдік проблемаларға мұндай көзқарас" жаңа ойлау "деп аталды, бұл" қырғи қабақ соғыстың " аяқталуына, Германияның бірігуіне әкелді. 1986 жылы мамырда мемлекеттік қабылдау енгізілді. ТББ бақылаушыларынан (кәсіпорындардың техникалық бақылау бөлімдері) айырмашылығы, мемлекеттік қабылдау қызметкерлері әкімшілікке тәуелді болмады және жоспарды орындауға материалдық қызығушылық танытпады. Мемлекеттік қабылдау бастапқыда 1500 маңызды кәсіпорында енгізілді. Алайда, оны енгізудің әсері күтілгеннен әлдеқайда төмен болды. Жоспарлардың орындалуы айтарлықтай төмендеді, табыс төмендеді. Тіршілік еткен госприемка ғана-екі жыл. 1986 жылғы 19 қарашада жеке еңбек қызметі туралы заң қабылданды. Заң халық тұтынатын тауарлар мен тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы дара кәсіпкерлікке рұқсат берді. Жалдамалы еңбекті пайдалануға тыйым салынды. Шарт бойынша қосалқы жұмыстарды орындауға ғана рұқсат етілді. Жеке еңбек қызметімен айналысуға шешім қабылдаған адамнан көптеген анықтамалар мен рұқсаттар қажет болды. 1986 жылы желтоқсанда Горбачев академик Андрей Сахаровты саяси қуғын-сүргіннен қайтарып, оған Мәскеудің халықаралық соғысқа қарсы жиналыстарына қатысуды ұсынды. Горбачевтің тұсында Кеңес азаматтығын одан айырылған және диссиденттерге қайтару процесі басталды, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үшін кең науқан басталды. 1987 ж. 27-28 қаңтарда КОКП ОК Пленумында Горбачев "қайта құру және партияның кадр саясаты туралы" баяндама жасап, өзгерістердің жаңа жоспарын жасады. Саяси жүйені реформалау қоғамның әлеуметтік-экономикалық жаңаруына әкелуі керек еді. Қайта құру іс жүзінде жаңа мемлекеттік идеология деп жарияланды. Дәл осы пленумнан кейін жаңа мөр - "тежеу механизмі"кеңінен қолданылды. Горбачевтің пікірінше, бұл механизм елдің экономикалық дамуын тежейтін жанама саяси жүйе болды. 1987 жылы Михаил Горбачев "гласность" саясатын жариялады-қоғамдық танысу, талқылау, мекемелердің, ұйымдардың және лауазымды тұлғалардың қызметін бақылау үшін ақпараттың ашықтығы, қол жетімділігі саясатын білдіретін саяси термин. Іс жүзінде бұл цензураның едәуір әлсіреуіне және кеңестік қоғамда бар көптеген ақпараттық кедергілерді алып тастауға әкелді. Бұқаралық ақпарат құралдарына "лениндік нормаларға оралу"ұранымен қазіргі қоғам мен оның тарихын сынаудың кең тобын бастауға рұқсат етілді. 1987 жылғы 30 Маусымда мемлекеттік кәсіпорын (бірлестік) туралы заң қабылданды, онда кәсіпорындардың өзін-өзі есептеуге және өзін-өзі қаржыландыруға көшуі көзделді. Кәсіпорындар мемлекетпен есеп айырысқаннан кейін қалған кірістерін өз бетінше жұмсау құқығын алды. Жіберілді екі моделінде шаруашылық есеп. Олардың біріншісі қызметкерлерге жалақы нормативтер негізінде төленгеннен кейін пайда табуды қарастырды. Бұл жағдайда кәсіпорын алған пайда мөлшері тек сыйақы мөлшеріне әсер етті. Бірақ негізгі жалақы қызметкерге кепілдендірілген. Өзін-өзі есептеудің екінші моделінде жалақы пайдаға байланысты болды. 1987 жылы Горбачев және оның айналасындағылар кеңестік социализмді белгілеу үшін идеалды марксистік-лениндік модельдің "деформациясын" түсініп, "командалық-әкімшілік жүйе" терминін қолдана бастады. 1987-1988 жылдары Горбачев және оның пікірлестері "жалпыадамзаттық құндылықтар"ұғымын қолдана бастады. Нарықты, плюрализмді, заңның үстемдігін жалпыадамзаттық құндылықтар ретінде мойындай отырып, олар КСРО-да "социалистік нарықты", "Социалистік плюрализмді", "Социалистік заңдылықты"бекіту керек деді. 1988 жылғы 28 маусым - 1 шілде аралығында КОКП XIX Бүкілодақтық конференциясы өтті. 30 Маусымда Горбачев биліктің реформасы, Конституцияны қорғау және партиялық органдарды Кеңес Одағынан бөлу туралы сөз сөйледі. 1 шілдеде конференцияда талқылаусыз "елдің саяси жүйесін реформалауды іс жүзінде жүзеге асыру жөніндегі кейбір шұғыл шаралар туралы" қарар қабылданды, онда кеңес органдарын қайта құру жөніндегі заңнамалық актілердің жобаларын, КСРО Конституциясына қажетті толықтырулар мен өзгерістерді КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезекті сессиясының қарауына енгізу, сондай-ақ жаңа мемлекеттік билік органдары құрылуы тиіс 1989 жылғы сәуірде сайлауды ұйымдастыру және халық депутаттарының съезін өткізу көзделді. 1 жылдың 1988 шілдесінде кәсіпкерлік мүмкіндіктерін едәуір кеңейтетін ынтымақтастық туралы заң жарияланды. Алайда, өндірістік кооперативтер шикізат пен ресурстарға мемлекеттік монополияның сақталуына байланысты үлкен қиындықтарға тап болды. Олар сауда мен қоғамдық тамақтану саласында сәтті жұмыс істеді. Кооперативтер мемлекеттік бағадан бірнеше есе асатын бағаларды дербес белгіледі. Көптеген кооперативтер Мемлекеттік кәсіпорындардың өнімдерін сатып алуға және қайта сатуға дейін делдалдық қызметпен айналысты. 25 жылғы 9 мамыр - 1989 маусымда КСРО Халық депутаттарының I Съезі өтті, онда демократиялық оппозиция парламенттік фракцияның прототипі ретінде жоғары заң шығарушы орган аясында құрылды. Оппозиционерлер атап өткендей, аймақаралық депутаттық топтың (МДТ) саны тез арада съезд делегаттарының 15% - ына жетті. 5 жылы 1990 ақпанда КОКП ОК‑нің кеңейтілген пленумы өтті, онда Михаил Горбачев КСРО Конституциясының КОКП-ның көшбасшылық рөлі және көп партиялы жүйені құру туралы 6-бабын бір уақытта алып тастай отырып, КСРО президенті лауазымын енгізу қажеттілігі туралы мәлімдеді (6-бап кеңес қоғамының өміріндегі КОКП-ның көшбасшылық рөлін конституциялық тұрғыдан бекітті). 1990 ж.12-15 наурызда КСРО Халық депутаттарының кезектен тыс III съезінде ("заң шығару бастамасы тәртібімен" "саяси жүйе мәселелері бойынша КСРО Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар туралы КСРО Заңының (КСРО Конституциясының 6 және 7-баптары)"жобасы енгізілді. 1990 жылғы 14 наурызда "КСРО президенті лауазымын құру және КСРО Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"заң қабылданды. 1990 жылы 9 қазанда елде көппартиялылықтың болуын мойындаған "қоғамдық бірлестіктер туралы" КСРО заңы қабылданды. 1991 жылы 22 қаңтарда соңғы кеңестік ақша реформасы басталды, оны жасаушы, Қаржы министрі, кейіннен КСРО үкіметінің премьерасы Валентин Павловтың құрметіне "Павловская" деп аталды. Реформа барысында 100 және 50 рубльдік купюраларды жаңа үлгідегі купюраларға айырбастау жүзеге асырылды. Ол үш күн бойы жүргізілді, айырбастау сомасы қатаң шектелді. Айналымнан артық деп саналған соманың тек 5% - ы ғана алынды. 2. Экономикалық дағдарыс. Экономикалық дағдарыс – дағдарысты, тоқырауды, жандануды және өрлеуді дәйекті түрде қамтитын ұдайы өндірістік цикл кезеңдерінің бірі. Нарықтық жағдаяттың күрт құлдырауымен, ұлттық экономиканың тұрақсыздануымен, қоғамдық ұдайы өндірістегі үйлесімсіздіктің күшеюімен сипатталады. Экономикалық дағдарыс тауар капиталын артық өндіруден (сатылмаған өнімдердің өсуі), өндірістік капиталдың артық қорлануынан (өндірістік қуаттардың толық қуатпен жұмыс істемеуінің көбеюі, жұмыссыздықтың өсуі), ақша капиталының артық қорлануынан (өндіріске жұмсалмаған ақша санының көбеюі) көрініс табады. Өндіріс шығындарының өсуі, баға мен пайданың, жалақының төмендеуі, халықтың қалың жіктерінің тұрмыс деңгейінің құлдырауы экономикалық дағдарыстың жалпы нәтижесі болып табылады. Дағдарыс – нарықтық экономиканың өзін-өзі реттеу тетігінің аса маңызды нышаны. Ол шет-шегін тауып қана қоймай, сонымен бірге ынталандыру міндетін де орындай отырып, экономиканы дамытуға серпін береді. Циклдік дағдарыс халық шаруашылығының барлық аясын қамтиды. Тұрақты сипаты жоқ дағдарысқа аралық, ішінара, салалық, құрылымдық дағдарыстар жатады. 3. Одақтас республикалардағы ұлттық қақтығыстар жариялылық пен демократия. Соғыстан кейінгі алғашқы ұлтаралық жанжалдар мен қақтығыстар жер аударылған халықтармен болды. 1932-1933 жж. Голощекин реформаларынан кейін қазақтың саны төрт миллионнан екі миллионға дейін азайып, кең байтақ жерлер мен елді мекендер босап қалды. Босатылған орындарда 1942-1944 жж. қоныс аударылған және жер аударылған халықтар: ингуштар, шешендер, қырым татарлары, кәрістер, малқарлар, күрдтер, түріктер, қарашайлар, немістер келді[1]. Сондай-ақ, Қазақстан халқы ГУЛАГ, КарЛАГ, АЛЖИР және т.б. тұтқындармен толықтырылды, олардың кейбіреулері кейінірек Қазақстанда қалды.Соғыстан кейінгі жылдардағы алғашқы ұлтаралық қақтығыстар Хрущевтің тың жерлерді игеру бағдарламасымен де байланысты болды. Осы кезеңде РКФСР мен УКСР алты миллионға жуық орыстар мен украиндар Қазақ КСР қоныстандырылды. Бұл халықтың демографиялық теңгерімсіздігін тудырды, еңбек және тұрғын үй нарығында бәсекелестікті күшейтті. Тың жерлерге арналған жердің алынуы қазақ халқын дәстүрлі жайылымдық мал шаруашылығымен айналысу мүмкіндігінен айырып, олардың материалдық жағдайының айтарлықтай нашарлауына әкелді. Көптеген ұлтаралық қақтығыстарды жергілікті құқық қорғау органдары адамдардың үлкен тобының қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны немесе жаппай бұзақылық ретінде жіктеді және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен көрсетілмеді. Билік мұндай оқиғаларды көпшіліктен жасыруға тырысты. 1992 жылдан кейін барлық кішігірім қақтығыстар туралы кеңінен айтылып, негізінен елдің күрдтер, шешендер, лезгиндер, аварлар, даргиндер, ұйғырлар және т.б. сияқты ұсақ халықтарының өкілдеріне қарсы бағытталды. Этникалық бағдардың ауысуы, бір жағынан, эмиграция мен табиғи азаюы салдарынан 1991 жылдан кейін елдегі орыстардың, украиндар мен немістердің үлесі мен санының күрт төмендеуімен, басқа жағынан, жергілікті ұлт өкілдеріне деген көзқарасын түбегейлі өзгерткен титулдық емес ұлт жаңа мәртебесіне байланысты. Жаңа мәртебе бір сәтте, биліктегі маңызды орынды жоғалту және кейітетін элементтің жоғалған кезде бірден сезілді. Сонымен қатар қақтығыстардың этникалық бағытының ауысуы титулдық ұлт мәртебесінің славяндардан байырғы қазақтарға өзгеруімен байланысты. Бұрын ұсақ мұсылман халықтары өздерінің ұстанымдарын қорғауға деген ұмтылыстарында дәстүрлі түрде қазақтармен ынтымақтастықта болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бұл топтар қарама-қайшы жаққа ауысып кетті. Сонымен бірге, бұл жерде 1991 жылдан кейін барлық жағдайда қақтығыстар қазақтар мен кавказ халықтарының өкілдері, сондай-ақ ұйғырлар арасында болғанын атап өткен жөн. Сонымен қатар, 1991 жылдан кейінгі ұлтаралық қақтығыстардың көптігі жалпы қазақ халқының басқыншылығымен емес, керісінше, бұқаралық ақпарат құралдарында оқиғаларды көрсетудің жаңа режимімен және тәуелсіз БАҚ пен коммуникацияның пайда болуымен түсіндіріледі. Бұған дейін Қазақстанда шағын ұлтаралық қақтығыстар болған, бірақ (А. Шустовтың 2009 жылғы 16 қарашадағы мәліметі бойынша) оған орыстар мен Қазақстанның басқа еуропалық этникалық топтары қатысқан жоқ. Қазақстанда көптеген диаспоралары бар кәрістер, татарлар, қырғыздар, өзбектер және басқа этностардың өкілдерімен қазақтар арасында күрделі жаппай ұлтаралық қақтығыстардың болмауы, сондай-ақ 1991 жылдан кейін орыстармен, украиндармен, беларустармен және немістермен қақтығыстардың толықтай болмауы көршілес Орта Азия республикаларымен қарағанда қазақтардың ұлтшылдық идеялар деңгейінің төмендігін дәлелдейді. Қазақ халқының толеранттылығы мен төзімділігінің бұл деңгейі көпконфессиялы және көпұлтты елде ұзақ уақыт тұруымен, сондай-ақ өзінің ана қазақ тілінен басқа екінші тілде сөйлейтін қазақтардың көп пайызымен, сондай-ақ қазақ тілін білмейтін этникалық қазақтардың үлкен пайызымен түсіндіріледі 5. Семей полигоны.Семей ядролық полигоны, Семей сынақ алаңы – КСРО Қорғаныс министрлігі мен Атом өнеркәсібі министрлігінің бұйрығымен құрылған, ядролық жарылыстар жүргізілген сынақ аймағы. Полигон бұрынғы Семей облысы, Абыралы ауданы, сонымен қатар Павлодар және Қарағанды облыстарының біраз жерін қамтыды. Сынақ аймағында 1949–1989 жылдар аралығында 470-тей қуаты әр түрлі ядролық жарылыстар жасалды. Әуеде – 90, жер үстінде – 26, жер астында – 26. Алғашқы атом сынағы үшін әскери құрылысшылар көлемі 300 шаршы километр «тәжірибе алаңын» дайындады. Алаңның қақ ортасындағы 30 метрлік темір мұнараның төбесіне қуаты 20 килотонн ядролық заряд орнатылды. Айнала темірбетон қорғаныштар, бронды мұнаралар мен доттар бой көтерді. Орталықтан әр түрлі қашықтықта әскери техника, артиллерия қаруы, танктер, ұшақтар, автомобильдер, бронемашиналар орналастырылды. Салынған пана-жайлардың көпшілігіне тәжірибе жасалатын хайуанаттар – қойлар, шошқалар, иттер, атжалмандар кіргізілді. Одан сәл қашықтау тұтас бір қалашық – үш қабатты тұрғын үйлер, өнеркәсіп орындары, жер асты жолы, теміржол және автомобиль көпірлері салынып, оларда жанар май құйылған вагондар мен цистерналар тұрды. Алаңға әскери форма кигізілген адам кейпіндегі заттар, азық-түлік салынған жәшіктер қойылды. Мұның бәрі ядролық жарылыстың алапат күшінің, қуатын зерттеу үшін дайындалды. 1949 жылы 29 тамызда таңертеңгі сағат 6.30-да Абай және Абыралы аудандарында халыққа алдын ала ескертілместен қуаттылығы 30 килотонна болатын бірінші жарылыс жасалды. Мұнда 1951 жылы 18 қазанда уран бомбасы, 1953 жылы 12 тамызда жер үстінде дүние жүзінде алғаш рет қуаттылығы 500 килотонна болатын сутек бомбасы сыналды. Семей ядролық полигонында 1961–1962 жылдары әуеде және жер үстінде 50-дей ядролық бомба сыналды, 1963–1988 жылдары жыл сайын 14–18 сынақ өткізіліп, Жер астында барлығы 343 ядролық жарылыс жасалды. Осы жарылыстардың әсерінен радиоактивті шөгінділер жарылыс болған эпицентрден бұлттар мен жел арқылы таралды. Сынақ жүргізілген жерлерде радиацияның деңгейі 448 Бэр-ге жеткен. Семей ядролық полигонында ауада және Жер бетінде сыналған ядролық зарядтардың қосынды қуаты Хиросимаға тасталған бомбадан 2,5 мың есе асып түсті. Сынақ аймағын радияциялық тексеруден өткізгенде, ондағы радиоактивтік заттардың (цезий-137, стронций-90, плутоний-239; 240, кобальт-60) мөлшері қалыпты мөлшерден бірнеше есе жоғары екені анықталды. Зиянды радиоактивтік заттар топырақты, суды, егістік жерлерді және мал жайылымдарын ластады. Семей аймағының халқы сәулеге ұшырау мөлшеріне қарай 3 категорияға бөлінеді: 1-категорияға – жарылыс эпицентрінен 100–150 км қашықтықта орналасқан Абай, Бесқарағай және бұрынғы Абыралы, Жаңасемей, Шұбартау ауданы мен Семей қаласы жатады; 2-категорияға – 150–300 км жерде орналасқан Жарма, Аягөз, Бородулиха және бұрынғы Шар, Жаңашүлбі аудандары кіреді; 3-категория эпицентрден 300 км-ден әрі орналасқан Үржар, Көкпекті және бұрынғы Таскескен, Ақсуат, Мақаншы аудандарының тұрғындарын қамтиды. Бұл қала бірде бір географиялық картада көрсетілмеген. Курчатов – Павлодар облысының Май ауданындағы қала. Ресми түрде Шығыс Қазақстан облысының құрамына кіреді. Семей қаласынан солтүстік-батысқа қарай 130 км. Жерде, Ертіс өзенінің сол жағасында орналасқан. Іргесі 1947 жылы әскери горнизон ретінде қаланды. Аса құпия жер болғандықтан оның аты жиі өзгеретін. Москва-400, Семей-21, Ақырғы нүкте, ал 1974 жылы қалалық статус алып, Курчатов болып аталды. Мұнда Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығының Бас дирекциясы орналасқан. Мұнда зерттеу және эксперимент жасау жұмыстары үшін барлық жағдай жасалды, ал тұрғындар үшін «коммунистік пейіш» орнады. «Курчатов қаласында И. Курчатов, Ю. Харитон, А. Сахаров, Я. Зельдович сияқты кеңестің көрнекті физиктері уақытша тұрып, жұмыс істеді. Семей ядролық полигонындағы жергілікті тұрғындарды медициналық тексеруден өткізгенде тұқым қуалайтын ауруға шалдығуына байланысты адамдарды, әсіресе, жасөспірімдердің арасында ерте қайтыс болу жиі кездесетіні анықталған. Сондай-ақ қатерлі ісік, сүйек тіндерінің аурулары, иммунды жүйелер мен қан құрамының бұзылуына байланысты ауруға шалдыққандар көп. 1991 жылы 29 тамызда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Полигон өмірінен деректер: 1949–1963 жылдар – бұл Семей полигонында ядролық қаруды ашық жерде сынаған кезең. 1961 жылы елімізде континентарлық баллистикалық ракеталар жасалды да, оларға қажет ядролық зарядтарды сынақтан өткізу міндеті қойылды. Сондықтан 1961–1962 жылдары сынақтар жиірек өткізілді. Қазақ ССР Ғылым академиясы Жоғары энергиялар институтының деректері бойынша, Семей полигонында атмосферада және жер бетінде сыналған ядролық зарядтардың қосынды қуаты Хиросима бомбосының қуатынан 2,5 мың есе асып түседі. 1949–1963 жылдар кезңінде 50 мыңнан астам адам кәдімгі ядролық жарылыстар жағдайында йондаушы радиацияның күшті және созылмалы сәулесіне көп рет тап болды. Ядролық сынақтардың басталғанына 1–2 жыл өткен соң-ақ зардап шеккен аудандарда балалар өлімі 4–5 есе көбейіп, жаңа туған 100 нәрестенің 85–100-і ажал құшағына енді. Статистика мынаны көрсетеді: әрбір жерасты сынағының ертеңінде және содан кейінгі 3–4 күн бойына дәрігерлік мекемелерге әртүрлі шағыммен келген азаматтар саны әдеткі күндердегіден 3–4 есе көп болған. Зерттеу мына бір жағдайдың бетін ашты: полигонға тікелей тақау жерде тұратындар арасында, одан едәуір шалғай елді-мекендерде тұрушыларға қарағанда өзін-өзі ажалға қию 5 есе жиі кездеседі екен. »Невада -Семей» ядролық жарылысқа қарсы халықаралық қозғалыс – қоғамдық-саяси ұйым. 1989 жылы 26 ақпанда құрылып, қазан айында ресми тіркелді. Оны басқарған – белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменов. Республика халқынан кеңінен қолдау тапқан қозғалыс ядролық жарылыстарға қарсылық білдіріп, әлемдегі ядролық қауіпті жоюды мақсат етті, Семей ядролық полигонында ядролық сынақтарды тоқтатуға қол жеткізді. Қазақстанның көптеген қалалары мен аймақтарында, сондай-ақ Ресей, АҚШ, Италия, Жапония, Түркия, т. Б. елдерде ұйымның бөлімшелері құрылған 6. Аралдың Проблемасы.Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаны белгілі. Алайда олардың көпшілігі тенізді толтыруды емес, оны тек бүгінгі деңгейде ұстап қалуды көздейді. Ол ұсыныстар мынандай болатын: Сыр және Амудария өзендерінің суларын тиімлі пайдалану; Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу. Кіші Аралдан тұз өндіріледі, ал Үлкен Арал Сыр және Амудария есебінен сақталады; Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін жағалауларға сексеуіл т.б. жасыл желек ағаштарды отырғызу; Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз ету; Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру. Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре алмайтыны анық. Әрине Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға тартуға болар еді, бірақ ол біріншіден қымбатқа түседі, екіншіден Ресей оған келісе коймайды. АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне жеткізу үшін 200 миллиард доллар қажет дейтін көрінеді. Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі жасалынады. Сол жоба бойынша Арал апатын шешу үшін 300 млн доллар жеткілікті екеніне көз жеткізген. Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп кететіні, яғни ғасырлық тербелісі бұрыннан белгілі құбылыс. Соңғы көтерілуінде теңіз деңгейі 214 см-ге өсіпті. Каспиймен шекарасы жанасқан мемлекетттердің (Ресей, Казақстан, Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан) біраз жағалық жерлері судың астында қалды. Кәзірдің өзінде де бұл елдердің мұнай өндіріп тұрған көптеген кен орындары мен халық орналасқан жерлері су астына кету қаупі бар. Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің акваториясының ауданына (380 000 км2) көбейтсек, ол 800 км текше километр (800 км3) су болады. Бір кызығы, дәл осыншама су көлемі кұрып бара жатқаны Аралға жетпей тұр! Каспий теңізіндегі артық суды шарпып алып Аралға құйса екі теңіз де өздерінің баяғы күйлеріне келер еді. Мұны екі теңізді каналмен косу арқылы оңай жүзеге асыруға болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте орналасқан және екеуінің арақашықтығы 500 километрді құрайды. Жоба бойынша Каспий-Арал каналын салуды 2 кезеңге бөліп жүргізу керек. Алдымен каналдың аса терең емес табан бөлігін минерал жыныстың ішінен қазып, одан шыққан топырақты каналды бойлай жағалауға үйеді. Каналды бетонмен каптап, жылына 25 текше километр (25 км3) су жүретіндей етіп іске қосады. Екінші кезеңде, каналдың жағасында жиналған үйінді топырақты тегістеп жайып, каналдың екі жағынан бірдей дамба көтереді. Соның нәтижесінде каналдың көлемі кенейіп, 40 текше километр (40 км3) су жүретін болады. Бұл есептеу жайдан-жай, кездейсоқ алынып отырған жоқ. Олар Аралды қалпына келтіру жұмысында құрылысқа өте аз шығын жұмсап, энергияны үнемді пайдалануға мүмкіндік береді.Әрине, аталған жоба бойынша бірінші кезектегі каналдың құрылысын 3-4 жылда, ал екінші кезектегі құрылысты асықпай, келесі 15-20 жылдың ішінде салуға болар еді. Бірақ та, біз күткенмен де Каспий күтпейді, сондықтан бұл жұмысты ұзақ мерзімге қалдыруға әсте болмайды. Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен қатар жүргізгенде оны толығымен 5-6 жылда аяқтауға болады. Жоғарыда, соңғы 15 жылдың ішінде Каспийдің суы 800 км3-ге артты делік. Яғни, ол жыл сайын 53 км3 су қосылғанын, немесе теніз денгейінің жылына 14 см-ге көтерілетінін білдіреді. Егер Каспий теңізінен жылына 40 км3 су алынып тұрса, ол теңіз суының көтерілуіне жақсы тежеу болмақ. Аралды суға толтыруға кажетті 25 жылдың ішінде су деңгейінің көтерілу қарқыны осы күйінде сақталғанның өзінде Каспий суының деңгейі 3,5 метрдің орына тек 0,87 метрге ғана көтеріледі. Сөйтіп 25 жылдың ішінде Аралға 1000 км3 су құйылады. Канал Үстірт шоқысынан өтетін болғандықтан Каспийдің суын насоспен айдап, оны 150 метрге көтеру қажет. Канал кұрылысы мен насос станцияларының шығыны 300 млн долларды құрайды. Оның 4/3 бөлігі канал құрылысына, ал қалғаны насос станциясы сияқты косымша қондырғыларға жұмсалады.Судың булану нәтижесінде Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып, оның тұздылығын арттыруы мүмкін. Оның алдын алмаса, тағы да 100-150 жылдағы кейін ол өзінің пайдалы маңызын жояды. Осындай жағдайды болдырмас үшін енді Аралдан Каспийге қарай ағатын екінші канал салу керек. Сонда Каспий-Арал каналы Аралды сумен толуды камтамасыз етсе, екінші Арал – Каспий каналы теңіздің тұздылану балансын бірқалыпты ұстап отырады. Екінші Арал—Каспий каналын салу көп қаржыны талап етпейді. Жоба бойынша ол 30 млн долларға бағаланып тұр. Бұл каналға насос станиясының қажеті жоқ, канал қазылып суға жол берілсе болды, ылдиға қарай судың өзі зымырайды. Каспийге кұятын Арал—Каспий каналының ұзындығы негізгі каналға карағанда 2,5 есе қысқа болмақ. Екінші каналдың кұрлысын еліміздің экономикасы бекіп, аяғынан тік тұрып, Аралымыздың арнасы суға толғаннан кейін 25-30 жылдан соң бастауға болады. Иншалла! Каспийге құятын Арал Каспий каналы іске косылған соң Арал Каспийден жылына 20 км3 су алумен ғана шектеледі. Каспийдің су балансының тепе-теңдігі 20 км3 судан бұзылмайды. 300 млн доллар! Кәзіргі жағдайда бұл тиімді баға ма, әлде көп пе? Адамзаттың уайым-қайғысыз, шаттанып өмір сүруі үшін үлкен екі аймақта тұратын миллиондаған халықты апаттан құтқаруға жұмсалатын 300 млн доллар ешкандай қымбатшылық емес! Бәрі де салыстырмалы түрде айқын болады. Мысалы, «Стеллс» атты американдық бомбалаушы ұшағының құны 840 млн доллар. Ла-Манш арқылы өтетін туннельдің кұрлысы 80 млрд доллардан асып түсті. Көріп отырғанымыздай, Аралды құтқарумен асау Каспийге тұсау салуға 300 млн доллар соншалықты қол жетпейтін сома емес. Каспий жағасында орналасқан қазақ жеріне судың көтерілуіне байланысты 40 млрд теңге (40 млн доллар) зиян келтіріледі. Оның үстіне әсіресе төмендегі мәселелерді ескерсек, канал құрлысының тиімділігіне тағы көз жеткіземіз. Арал бүкіл планетаның жанды жарасы. №1 экологиялық апат. Орталық Азия мен Казақстанның және т.б. елдердің тағдыры Арал мәселесін дұрыс шешуге тікелей байланысты. Каспий теңізін айналдыра дамба салу үшін жұмсалатын қаражат пайда келтірмейтін өлі капиталмен тең. Жоғарыда айтылғандардың тоқ етер түйіні, ортақ іске қатысы бар мемлекеттер бірігіп, керекті 300 млн доллар қаржы жинап, орасан күрделі екі экологиялық ахуалдың шиеленісуін шешпесе болмайды. Ол шара Аралдын шипалы суын калпына келтіріп, балығын халыққа үйіп-төгіп бергеннен соң, барлық шығынды өтейді. Әрі асау Каспий де біраз тынышталып, Орта Азияның негізгі екі өзеніне көмектесіп, Аралдың мың жылдық әсемдігін тағы да 1 000 жылға оздырмақ. Арал теңізінің 2010 жылы құриды деген ғылыми болжам бар: шындық па, дақпырт па? Қазіргі Арал теңізінің экологиялық проблемалары осы жүйедегі бүгінгі таңда әлі шешімі табылмаған күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Негізінен, Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жыддарға жатады. Ол мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ең енді бөлігі 292 шақырым. Орташа тереңдігі 16,1 метр. Теңіздің шығыс бөлігі тайыз деп саналған. Тек жағадан 60 шақырым ұзағанда барып, оның терендігі 10 метрге жеткен. Судың тұздылығы 10-11 пайыз. Теңіздің су балансының кірісіңде өзен суларының үлесі 52 текше шақырым 5,3 текше шақырым. Ал, маусымдық су деңгейінің орташа ауытқуы 25 сантиметр деп есептелінген, ал оның көп жылдығы 3 метрден. Демек, 1960 жылы Арал теңізінің абсолютті биіктігі 53,4 метр болса, ал 1967 жылы 51,66 метрге дейін төмендеген. І985 жылы Сырдария мен Әмудария өзендері Арал теңізіне құюын мүлдем тоқтатты. 1967-1985 жылдары Арал теңізі 800 текше шақырым суды кем алды. Яғни, екі өзеннен Арал теңізіне құйған судың көлемі 1960 жылы 46 текше шакырым, 1970 жылы 35,6, 1980 жылы 10 және 1985 жылы 5 текше шақырым. Ал, 1986 жылы екі өзеннің ағысы теңізге жете алмай егіс далаларындағы атыздарга тарап тоқтады.
Қарақұмның тұсынан «Аққұм» деп аталатын тұзды, сортаңды кауіпті аймақ пайда болды. Оның көлемі күн сайын ұлғаюда. Демек, бұл осы өңірдегі табиғи өсімдік жамылғысының өсуіне топырақтың күшті тұздануы өз әсерін тигізіп отыр деген сөз. Бұрынғы теңіздің астауын сақтап келген қысым бірте-бірте азайып, енді теңіз түбінің көтерілу процессі бастау алды. Демек бұл процесс негізінен екі бағытта яғни, онтүстіктен солтүстікке, шығыстан батысқа қарап бет ала бастады. Осыған орай кейбір ғалымдарының есептеулері бойынша Арал теңізі түбінің бүгінгі көтерілу жылдамдығы жылына 5-7 мм, ал жарты ғасырдан кейін 50-70 сантиметрге жетеді екен.
Ол аймақ та кезінде егінді, малды, гүлденген өлке болған. Бірақ, кезінде сол жерді мекендеген халық табиғаттың заңымен санаспай, шаруашылықты қалай болса солай жүргізудің нөтижесінде ұланғайыр кең жер елсіз, сусыз шөлге айналған көрінеді. Ал, біз болсақ, сол кайғылы төжірибені кайталауға бірте-бірте жакындап келеміз. Міне, осыған орай теңізді сумен толтырмағанмен оның кепкен ұлтанындағы құм, тұз, шаңды ұшырмаудың тезірек бір амалын жасаған жөн. Арал теңізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий Қара теңіз деңгейінен 26 метр төмен, демек Арал теңізінің айдын беті кезінде мұхит деңгейінен 48 метр биік болған. Аралдың түбінің ең терең жері мұхит бетінен 20 метр төмен, ал Каспий айдынынан 6 метр жоғары. Сондай-ақ, Каспий теңізінің тереңдігі 944 метр, ал Арал теңізі ең терең жері небәрі 68 метр ғана. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін теңіз астының қүпия ағыстары мен иірімдерін ғана зерттеген ғылым үшін жер асты суларының өзара карым-қатынас ағыс иірімдері әлі жұмбақ. Алайда Арал мен Каспий егіз болғанымен, мінездері кереғар. Өйткені, Каспийде су көбейсе, Арал да азаяды. Ал, Аралда су көбейсе Каспий шегінеді. Демек, осы екі теңіз өзара тұтасып жатқан жоқ па деген сауал Қорқыт дәуірінен бері алға тартылып келеді. Аралдың кайғылы тағдыры мен ызғарлы зардабы қазір аймақ шеңберінен асып, бүкіл әлем биігінен білінуде. Осыдан-ақ теңіздің казіргі жағдайы тым ауыр, келешегі тым күңгірт екенін түсінуге әбден болады. Қазір Аралдың кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе – құрғаған теңіз табанындағы тұз, шаңның көбеюін қалайда бәсеңдету. Ол үшін жоғарыда сөз болғандай сол кепкен теңіз ұлтанындағы кұм, тұз шаңдарды жет үсті немесе жер асты суымен бастыру, сол сияқты өсімдік түрлерін егу жұмыстарын айрықша назарға алған жөн. Әлі де Арал теңізі бассейніндегі проблемаларға орай, халыкаралық қорлар мен ұйымдардың каржылары мен мумкіншіліктерін жұмылдыру қажет-ақ. Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық іске асырылған жағдайда Арал өңірінің атмосфералық ауа қабаттары тазарып, сондай-ақ аймақта төтенше ауру түрлерінің қаңдай түрі болса да таралмауына оң жағдай туар еді. жүктеу/скачать 49,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|