Қ. Қамбаров «Махамбет кітабы», С. Әбілқасымұлы «Оспан батыр», А. Алтай «Алтай новелласы», Ғ. Құлахмет «Үйірі жоқ көкжал», Д. Амантай «Шайыр мен шайтан» романдары бойынша суреткерлік қабілет қарымын зерделеу

жүктеу/скачать 25,15 Kb. бет 1/3 Дата 06.03.2023 өлшемі 25,15 Kb. #72017

Бұл бет үшін навигация:

• «арландай аласұрып жан-жағын жалмап жұтқан»
• «қанды қанжарын»
• «адамдардың басын допша домалату ойынын жалғастыру үдеді»

Қ. Қамбаров «Махамбет кітабы», С. Әбілқасымұлы «Оспан батыр», А. Алтай «Алтай новелласы», Ғ. Құлахмет «Үйірі жоқ көкжал», Д. Амантай «Шайыр мен шайтан» романдары бойынша суреткерлік қабілет қарымын зерделеу; Қаламгердің шығарма жазудағы түпқазық нысанасы - айтарын бедерлі бейнемен, соны образ, жаңа жолмен жария ету. Әрі жазушы өз көкірегіндегі толған сезім мен сырды көптің көңіліне мейілінше әсерлі жеткізу жолында көркемдіктің сан алуан жолын іздейді, тынымсыз еңбектенеді. Бұл үшін жазушы көркемдік дейтін алып ғимараттың әр бөлшегін құрайтын әрбір деталь, түйіннің бәрі-бәріне де көңіл аударып, шеберлік жолындағы ең ұтымды жолын қарастырады, табады. Қ. Қамбаров, С. Әбілқасымұлы, А. Алтай, Ғ. Құлахмет, Д. Амантай өз шығармаларында суреткерлік қасиеттерін қолдана отырып, яғни кейіпкер тұлғасын, өзіндік қөзқарастырын тереңдете түсетін психологиялық сараптауларды, деталь шындығын, өмір құбылысын суреттеудегі ықшамдылық, жинақылық, шешендік бәрі-бәрі ұштастыра келіп өзіне тән ерекшеліктерін танытатын белгілерге, фактілерге айналдыра алды. Сейітхан Әбілқасымұлы – тілінде сурет бар шешен жазушы. Шығармасының идеясын жалаң жадағай, сылдыр сөйлемге құрамайды, керісінше айшықты сурет жасап, терең мағыналы, астарлы образбен жеткізіп отырады. Сондай бір шығармасының бірі «Оспан батыр» тарихи романы. “Оспан батыр” романы да аласапыран заманда атқа қонған ерлер өмірін суреттеуге арналған. Жазушы суреткердік қабілетін пайдалана отырып ел өмірінде болған оқиғалардың маңызды бір қиығын деталь ете отырып, соған бір ұлттың мінез-болмысын сіңіріп отыра бейнелейді. Романның басты кейіпкері – Оспан батыр. Қаламгер Оспанның образын өміріндегі қызғылықты, шытырман оқиғалар арқылы аша түседі, оның мінезі мен ісі нақты, ойлы адам ретіндей бейнелейді. Мұнда Оспаннан басқа, Мәмей, Зуха, Сүлеймен, Ырысхан, Ноғайбай сынды кейіпкерлерде көрініс алаады, олар аса шытырман, қиын сәттерде сыналатын, дәуірлік ақиқаттың бетін ашуға септігін тигізеді. Романға арқау болатын оқиғалар қазақтың бір бұтағы Абай Керей рулары ару Алтайдың өрдегі үзілер сілеміндегі қара Ертістің бастау алған тұсында өтеді. Жазушы тарихта болған оқиғаларды, оның қозғаушы күштерін саралап, сол оқиғалардың мәнін жан-жақты ашып көрсетуді нысанаға алғанына куә боламыз. [5] Жазушушының суреткерлік қабілеті – көркем образ, бедерлі бейне жасаудан көріледі. Көркем ой – сом тұлғалы образ, айшықты астармен, әсерлі суретпен жеткізіледі. Осы көп-көп қырлар мен түрлердің ішінде жазушының шеберлігін сынайтын, суреткерлік деңгейін айқын танытатын түйіннің бірі – кейіпкердің образын оның бастан кешкен оқиғалары арқылы ашу, тұлғалау болып есептеледі. Оспан батырдың бейнесін суреттеуін алғашқы беттерінде жазушы ерекше сомдайды. Ол Оспанның мінезін, сырт келбетін суреттеп емес, оның іс-қимылы арқылы көрсетеді. «.. Ауыл сыртынан тасыр-тұсыр дүбір естілді. Ол орнынан атып тұрды. Не болғанын аңғармай қалың дүбірге таңырқап тың тыңдап тұрғанда төменгі үйден шыға келген Қожыхан қарт: - Аттан, аттан! Жылқыларды ұры қуып барады – деді бажылдап». [1/5] Осы тұста қалың үйден атып шыққан адамдар, далаға шығып айғайлап аттанудан басқа ары бара алмайды. Көк құнына жүгіріп үлгерген тек Оспан ғана болатын. Бұл кезде Оспан 19 жастағы бозбала еді. Бұрын соңды бұндай жағдайға түсіп көрмеген Оспанның есінде тек талай шайқасқа қатысқан Әбубәкірдің айтқан амал-тәсілдері, оның ақыл-айласын қалт жебермей зердесіне ұстаған ол тым өжеттеніп алған. Осылайша, ұрыларға жеткен Оспанды жазушы осы бір оқиғаны бір бөлім ретінде қарастырып, өзінің суреткерлік қабілетін Оспан мен ұрылардың арасындағы іс-әрекеттерді бейнелеуде ашып көрсетеді. «Қарсы құйындатқан Оспан тақай бере шоқпар сілтемек еді, үлгере алмады. Бұрын көтерілген қара дәудің сойылы төбесінен төніп келеді екен. ...басқа амалы қалмады. Қара дәудің бауырына кіре атының қабырғасын соға, жабыса жанасып, сүйкеніп өте шықты. ... Тістенген ол атының басын кері бұра бергені сол еді жайлаққа мінген ақ жейделінің ұшыратып тақап қалғанын көзі шалды. Тағы да зып беріп жанай өтіп барна жатқан оның шоқпары зілдей ауыр салмақпен тізесіне сарт еткенін аңғарып үлгерместен, аяғы қорғасындай ауырлап, аспан мен жер төңкеріле аударылып кеткендей басы зеңіп, көз алды бұлыңғырланып барып қараңғылана қалды. Қамшылар жағына ауып, атынан құлап бара жатқанын да сезе алмады қара дәу. Сойылсыз бос қалған қолымен басы салақтап барып кескен теректей құлап түсті». [1/8] Міне осы үзіндіден жазушының әр көріністі, оқиғаны жай баяндамай, бейнелі сөзбен, оқиғаны қызық әрі өрбіте бейнелей отырып, он құбылтып, жүз түрлентіп, ойналақ салдыра жеткізуі еді. Қанша дегенмен, жазушы роман басында қызықты, әрі шытырман оқиғалар көрініс алсада, шығарма бетін ауыстырып оқыған сайын тарихи сарынын, тарихы шындықты, қоғамның бейнесін, заман күйін өрбіте түсіп бейнелейді. Сондай кезеңдердің бірі 1938-1939 жыл еді. Бұл жылдың жағдайын жазушы романда былай көрсетеді. «Тарихқа әйгілі жосылтып қанды із қалдырған қара түнекті құйын 1938-1939 жылдары үдей түсіп, әр ұлт халқын түншықтыра тұқыртты. Сталин билік жүргізген қызыл жаһангер адамзат өркенінің биігін отап, асылын жойып, жасығын адамзат өркенінің биігін отап, асылын жойып, жасығын қалдырды. Қырғындаумен ырыс жиып, қанымен тояттады. Аш арландай аласұрып жан-жағын жалмап жұтқан ол қанды қанжарын шекарадан асыра сілтеп әспенсіп, астамдыққа басты. Бодамшыл, өркөкірек өктемдікпен билеп-төстеп Моңғолия мен Шығыс Түркістанды мықтап шеңгелдеп, сығымдап қыса берді. Шығыс Түркістанды торлаған сол қара түнекті құйын күшті екпінмен тебітіп кіріп кеуледі. Есікті айқара ашқан Шинжаң жаңа өкіметінің бастығы қанішер Шың-Шысай мен с±ғынған Сталин бұрынғыдан арман құшақтасып, мәре-сәре болысты. Адамдардың басын допша домалату ойынын жалғастыру үдеді». [1/68] Осылайша Сейітхан Әбілқасымұлының еңбегінің көрнектілігі – тарихи-әлеуметтік маңызды мәселені көтеруі екендігі шындық, алайда, жазушының суреткерлік қабілеті нені айтқанына қарап емес, қалай жеткізгенімен талданып таразыланады. Жазушы «Оспан батыр» еңбегінде халықтық тілдегі ұшан-теңіз мол қазынаны көркем туындысында шырайын ашар амалы ретінде жұмсаудың шебер жолын таба білді; әрі бұларды өзіндік қолтаңба мәнерін айқындайтын стилдік мақсатта кәдеге асырада алды. Оны жоғарыда көрсеткен үзіндіде Сталиннің саясатын суреттеуінен-ақ байқасақ болады, жазушы оны «арландай аласұрып жан-жағын жалмап жұтқан» дей келе, «қанды қанжарын шекарадан асыра сілтеп, әспенсіп, астамдыққа басты», - дейді. Бұл жерде қаламгер көркемдегін құралдарды қолдана отырып, ауыспалы мағынада сөздерді қолдану арқылы сол кездегі халықтың жағдайы мен Сталиннің іс-әрекетін үлкен сынға алады. Мәселен, «қанды қанжарын» деген сөзінің түпкі мағынасында, қаншама ел мен жерді өзінің қол астына алып, бейбіт елдің қанын төкседе, оған жеткіліксіз болды, осылайша ол бәрібір қанды қанжарын алып «адамдардың басын допша домалату ойынын жалғастыру үдеді» деп суреттейді. жүктеу/скачать 25,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу: