ДӘМ СЕзУ АДАПТАЦИЯСЫ
(ТҮЙСІКТЕРІ). Дәм сезу түйсігі
иіс сезу сияқты заттардың химиялық
қасиеттеріне байланысты туындай-
ды. Дәм түйсігінің негізгі төрт түрі
бар. Олар – тұзды, қышқылды, тәтті
және ащыны сезу. Дәм сезуге, әдет-
те, иіс түйсіктері, кейде жанасуы, жы-
лы, салқын және ауырсыну түйсік-
тері қосылады. Дәм, иіс түйсіктері
бірімен-бірі араласып жатқандықтан
адам көп жағдайда дәмді дұрыс айы-
ра алмайды. Тұмауратқан адамның
дәм айыруы бәсең болады. Тәттіні –
тілдің ұшы, ащыны – тілдің түбі,
қышқылды – тілдің екі жақ шеті, тұз-
ды – тілдің ортасы айырады. Егер кі-
сі қай нәрсені болмасын, тілдің ор-
тасына салса, ол көпке дейін оның
дәмін ажырата алмайды. Жас бала-
да дәм түйсігі ерте дамиды. Дәм түй-
сіктері адам психологиясына түрлі-
ше әсер етеді. Тәбет – дәм жүйкесін
қоздыратын психикалық акт. Асты
көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға жа-
ғымды әсер етеді. Дәм түйсігі нақ-
ты іс-әрекетке орай дамып отыра-
ды. Мәселен, тамақ кәсібінде істей-
тіндердің (дегустатор) дәм түйсігі
ерекше жетіледі. Дәм сезуде кон-
траст құбылысы да орын табады.
Мәселен, қант ерітіндісінің тәтті дә-
мін түйсіну тұздың аз мөлшерінің
қосындысынан күшейеді. Дәм сезу
түйсіктері вегетативтік жүйке жүйе-
сі арқылы эмоциялық көңіл күйге
әсер етеді. Дәм сезу, иіс сезу сияқты
басқа рецепторлық жүйелердің та-
балдырықтарына, мәселен, ол көз бен
естудің өткірлігіне, тері сезгіштігі
мен проприоцепторларға әсер етеді.
ДӘСТҮР – тарихи тұрғыда қалып-
тасқан және ұрпақтан-ұрпаққа бері-
ліп отыратын біршама жүйеге түс-
кен мінез-құлық нысандары, ол бел-
гілі әдет-ғұрып, ереже, құндылықтар
жиынтығы. Д. адамдардың өмірлік
әрекетін реттеудің маңызды факто-
ры, ұлттық тәрбие негізі болып та-
былады. Ұлттық салт пен дәстүрдің
тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуы-
на байланысты. Қазіргі зерттеушілер
қазақ ұлтының алғаш пайда болуы
ХІV-ХV ғасырлардан басталады деп
жүр. Олай болса, сол дәуірден бер-
мен қарай қазақтың көптеген әдет-
Достарыңызбен бөлісу: |